متن درس

قدرت و تقدیر در هستی‌شناسی قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۷۱)

مقدمه: دریچه‌ای به سوی فهم قدرت و تقدیر

مفهوم قدرت، چونان دریایی بی‌کران، در آیات قرآن کریم موج می‌زند و انسان را به تأمل در ژرفای هستی و معرفت فرا می‌خواند. درس‌گفتار شماره ۶۷۱ از سلسله درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با کاوش در این مفهوم بنیادین، قدرت را نه تنها صفتی الهی، بلکه ظرفی چندوجهی برای علم، احاطه، اشراف، و اندازه‌گیری معرفی می‌کند. این نوشتار، به تبیین رابطه ناگسستنی قدرت و تقدیر در هستی‌شناسی قرآنی می‌پردازد. همان‌گونه که ستاره‌ای در آسمان شب راه را به گمگشتگان نشان می‌دهد، محور بحث، ضرورت اندازه‌گیری (تقدیر) به‌عنوان کلید فعلیت قدرت و رفع ضعف وجودی است که با نقدهای صریح و تمثیلات ملموس، به سوی معرفتی عملی و تحول‌آفرین رهنمون می‌شود.

بخش اول: مبانی نظری قدرت در قرآن کریم

ابعاد چندگانه قدرت

قدرت، در نگاه قرآنی، ظرفی است که ابعاد گوناگون وجودی را در خود جای داده است. این ابعاد شامل تبدیل، انعکاس، تبادل، و انتقال قوت است. تبدیل، به دگرگونی صورت‌ها اشاره دارد؛ انعکاس، بازتاب قوت در وجود است؛ تبادل، تعامل دوسویه میان موجودات را نشان می‌دهد؛ و انتقال، جابه‌جایی قوت از یک ساحت به ساحت دیگر است. این ابعاد، قدرت را چونان جریانی پویا در نظام هستی معرفی می‌کنند که هر جزء آن، جلوه‌ای از فعلیت الهی است.

قوت، دریای بی‌کران

قوت، در آیات قرآن کریم، چونان اقیانوسی بی‌انتها توصیف شده که فهم آن نیازمند غواصی در اعماق معرفت است. استاد فرزانه، قوت را دریایی بی‌کران می‌دانند که از آیات الهی استخراج می‌شود و هر موج آن، نشانه‌ای از قدرت بی‌حد الهی است. این تصویر، نه تنها عظمت قوت را نشان می‌دهد، بلکه پژوهشگران را به کاوش عمیق در این حوزه فرا می‌خواند.

نیاز به روش‌شناسی علمی

فهم قوت قرآنی، بدون بهره‌گیری از روش‌های علمی، آزمایشگاه معرفت، و برنامه‌ریزی مدون ممکن نیست. استاد فرزانه تأکید دارند که استخراج معارف قدرت از قرآن کریم، نیازمند سالیان دراز تحقیق، تعلیم، و تعلم است. این فرایند، مانند بنای عمارتی رفیع، نیازمند نقشه‌ای دقیق و تلاشی مستمر است تا قوت الهی از آیات به فعلیت برسد.

ویژگی‌های قدرت

قدرت، در بردارنده ویژگی‌هایی چون احاطه، اشراف، کارایی، علم، مباهات، مبالات، ترتیب، و اندازه است. احاطه، به معنای تسلط کامل بر هستی است؛ اشراف، نظارت و آگاهی بر امور را نشان می‌دهد؛ کارایی، نتیجه عملی قدرت است؛ و علم، ظرف وجودی آن. مباهات و مبالات، به جلوه‌های عزت و اهتمام قدرت اشاره دارند، و ترتیب و اندازه، نظم و نظام‌مندی آن را تضمین می‌کنند. این ویژگی‌ها، قدرت را چونان نگینی در تاج آفرینش قرار می‌دهند.

عدم قدرت، سستی و ضعف

فقدان قدرت، به سستی و ضعف وجودی منجر می‌شود که می‌تواند ریشه‌ای طبیعی (مانند ضعف جسمانی) یا غیرطبیعی (مانند گناه و انحراف معنوی) داشته باشد. استاد فرزانه، ضعف را نتیجه نبود قوت در فعلیت وجودی می‌دانند که انسان را از تحقق کمال بازمی‌دارد.

گستردگی معارف قدرت

از آیات قرآن کریم، می‌توان میلیون‌ها واژه در باب قدرت استخراج کرد. این ادعا، نه تنها به غنای معرفتی قرآن کریم اشاره دارد، بلکه پژوهشگران را به چالش می‌کشد تا با تأمل عمیق، این دریای بی‌کران را کاوش کنند. استاد فرزانه، این گستردگی را چونان معدنی گرانبها می‌دانند که هر ذره آن، ارزشی بی‌پایان دارد.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست، قدرت را به‌عنوان ظرفی چندوجهی معرفی کرد که ابعاد تبدیل، انعکاس، تبادل، و انتقال را دربرمی‌گیرد. قوت، دریایی بی‌کران است که فهم آن نیازمند روش‌شناسی علمی و تحقیق مداوم است. ویژگی‌های قدرت، از احاطه و اشراف تا ترتیب و اندازه، آن را به محور فعلیت وجودی تبدیل می‌کند. فقدان قدرت، سستی و ضعف را به دنبال دارد، و گستردگی معارف قدرت، دعوتی است به سوی کاوش عمیق در آیات قرآن کریم.

بخش دوم: نقد فقدان قدرت در جوامع اسلامی

ناتوانی در تأمین معیشت

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، به فقدان قدرت در جوامع اسلامی اشاره دارند. با وجود گنجینه قرآن کریم و سنت نبوی، این جوامع از ناتوانی در تأمین معیشت رنج می‌برند. این ناتوانی، چونان سایه‌ای سنگین، بر زندگی اجتماعی و معنوی مسلمانان افتاده و مانع از فعلیت قوت وجودی آن‌ها شده است.

انحراف در اولویت‌ها

در فقدان قدرت، برخی مسائل حرام و حلال را نادیده گرفته و تأمین معیشت را بر اصول دینی مقدم می‌دارند. استاد فرزانه، این انحراف را نتیجه ضعف وجودی می‌دانند که انسان را از معرفت و اخلاق دور می‌کند. این وضعیت، مانند کسبه‌ای است که با توجیه تفاوت کیفیت، کالایی گران را به مشتری می‌فروشند و حقیقت را پنهان می‌کنند.

قرآن کریم و ضرورت قدرت

قرائت قرآن کریم، بدون قدرت وجودی، گوارا نیست و انسان را به فعلیت نمی‌رساند. استاد فرزانه تأکید دارند که قرآن کریم، کتاب قدرت است و فهم آن، نیازمند قوتی است که از مصرف معرفت الهی حاصل می‌شود. مانند درختی که بدون آب، میوه نمی‌دهد، انسان بدون قدرت، از ثمرات قرآن کریم بی‌بهره می‌ماند.

نقد الفقر فخری

استاد فرزانه، با صراحت، حدیث «الفقر فخری» را جعلی و از اسرائیلیات می‌دانند. فقر، نه افتخار، بلکه نکبت است که انسان را از عزت و معرفت دور می‌کند. این نقد، مانند تیغی بر پرده توهمات، حقیقت را آشکار می‌سازد و قدرت را شرط عزت و خداشناسی معرفی می‌کند.

فقر و نزدیکی به کفر

روایت «الفقر کاد أن یکون کفرا» فقر را نزدیک به کفر می‌داند، زیرا ضعف وجودی، انسان را از فعلیت و معرفت الهی بازمی‌دارد. استاد فرزانه، این نزدیکی را نتیجه فقدان قوت می‌دانند که انسان را در تنگنای وجودی گرفتار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، فقدان قدرت در جوامع اسلامی را به‌عنوان مانعی بنیادین در تحقق معرفت و معیشت بررسی کرد. انحراف در اولویت‌ها، قرائت ناقص قرآن کریم، و توجیهات نادرست مانند «الفقر فخری»، ریشه در ضعف وجودی دارند. این نقدها، دعوتی است به بازاندیشی در پیوند علم و قدرت، تا جوامع اسلامی از تنگنای ناتوانی رهایی یابند.

بخش سوم: آیات قدرت و تقدیر در قرآن کریم

ابتلا و تنگنای رزق

وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ [مطلب حذف شد] : «و اما هنگامی که او را آزمود و روزی‌اش را بر او تنگ کرد.»
استاد فرزانه، این آیه را نشانه‌ای از پیوند ابتلا (آزمایش الهی) و تنگنا (قدر) می‌دانند. ابتلا، مانند بادی که شاخسار درخت را می‌آزماید، قوت انسان را محک می‌زند و تنگنای رزق، محرک فعلیت آن است.