متن درس
تحلیل و تبیین فلسفی تصرف در تکوین و بازتعریف علوم حوزوی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۸۷)
دیباچه
قرآن کریم، چشمه‌سار حکمت الهی و منبعی بی‌مانند برای استخراج علوم قدرتی و تکوینی است که توانایی تحول در مرجعیت علمی و اجتماعی حوزه‌های علمیه را داراست. درس‌گفتار شماره ۶۸۷ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر مفهوم «تصرف در تکوین» به‌عنوان علمی الهی و متعالی، به نقد ناتوانی حوزه‌های علمیه در تبیین آیات قرآنی و معجزات انبیا پرداخته و بر ضرورت احیای علوم حوزوی در پرتو قرآن کریم تأکید دارد.
بخش نخست: چالش‌های معرفت‌شناختی در تحلیل آیات قرآنی
ناتوانی در تبیین پدیده‌های قرآنی
چرایی ناتوانی حوزه‌های علمیه در تحلیل و تبیین آیات قرآنی، پرسشی بنیادین است که در درس‌گفتار مطرح می‌گردد. چرا نمی‌توان داستان‌هایی نظیر حضور یونس علیه‌السلام در دل ماهی، تبدیل عصای موسی علیه‌السلام به اژدها، احیای اموات توسط عیسی علیه‌السلام، یا رویدادهای مرتبط با یأجوج و مأجوج و ذوالقرنین را به‌صورت علمی توضیح داد؟ این پرسش، به ضعف معرفت‌شناختی حوزه‌ها در استخراج علوم از قرآن کریم اشاره دارد. فقدان روش‌شناسی علمی برای تحلیل این آیات، حوزه‌ها را از تولید علمی قدرتمند و اقتدارآفرین باز داشته است.
درنگ: ناتوانی در تبیین آیات قرآنی، ریشه در فقدان روش‌شناسی علمی برای استخراج علوم تکوینی دارد. حوزه‌های علمیه باید با اهتمام به تحقیق عمیق در قرآن کریم، این خلأ را پر کنند.
این ناتوانی، به انفعال حوزه‌ها در پیگیری علوم تکوینی بازمی‌گردد. حوزه‌ها، که زمانی خاستگاه علوم گوناگون بودند، از شناسایی الفبای تصرف در تکوین غفلت ورزیده‌اند. این غفلت، نه‌تنها مانع از تبیین معجزات انبیا شده، بلکه جایگاه مرجعیت علمی حوزه‌ها را نیز تضعیف کرده است.
پیش‌فرض‌های معرفتی و محدودیت‌های آن
درس‌گفتار، دو پیش‌فرض معرفتی را شناسایی می‌کند: نخست، معلومات حوزوی شامل فلسفه، کلام، فقه و اصول؛ و دوم، علوم تجربی مانند فیزیک، شیمی و ریاضیات. این دو پیش‌فرض، هرچند ارزشمند، برای تبیین آیات قرآنی و علوم تکوینی ناکافی‌اند. فلسفه ابن‌سینا و علوم تجربی، هرکدام در چارچوب‌های خود محدودند و نمی‌توانند الفبای تصرف در تکوین را توضیح دهند. این محدودیت، ضرورت رویکردی نوین را در حوزه‌ها آشکار می‌سازد؛ رویکردی که فراتر از پیش‌فرض‌های سنتی، به کشف قوانین الهی در قرآن کریم بپردازد.
درنگ: فلسفه ابن‌سینا و علوم تجربی، به‌تنهایی قادر به تبیین علوم تکوینی قرآن کریم نیستند. حوزه‌ها باید با کشف الفبای تصرف در تکوین، از این محدودیت‌ها عبور کنند.
ریشه‌های تاریخی علوم در حوزه‌ها
علوم تجربی، پیش از تأسیس دانشگاه‌ها، در حوزه‌های علمیه ریشه داشته‌اند. حتی علوم وارداتی نیز ابتدا در حوزه‌ها جذب و بازتولید شده‌اند. این پیشینه، ظرفیت تاریخی حوزه‌ها را برای تولید علم نشان می‌دهد. بااین‌حال، حوزه‌ها از این میراث فاصله گرفته و به جای تولید علوم تکوینی، به مباحث صوری و سنتی بسنده کرده‌اند. درس‌گفتار، حوزه‌ها را به احیای این میراث و پیگیری علوم قرآنی دعوت می‌کند.
بخش دوم: تصرف در تکوین: علم الهی و حکمت متعالی
ماهیت تصرف در تکوین
تصرف در تکوین، علمی الهی، قدرتی و حکمی است که فراتر از فلسفه و علوم تجربی قرار دارد. این علم، به توانایی هدایت و تحول در طبیعت اشاره دارد، چنان‌که انبیا با معجزات خود، طبیعت را در راستای اراده الهی هدایت کردند. آیات قرآنی، مانند تبدیل عصای موسی علیه‌السلام به اژدها یا انتقال تخت بلقیس، نمونه‌هایی از این علم‌اند که نیازمند کشف الفبای خاص خود هستند.
آیه: «وَأَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَى أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ» [مطلب حذف شد] : «و عصایت را بیفکن. چون آن را دید که چون ماری می‌جنبد، پشت کرد و بازنگشت. ای موسی، پیش آی و مترس که تو از ایمنان هستی.»
این آیه، به تبدیل عصای موسی علیه‌السلام به اژدها اشاره دارد که نمونه‌ای از تصرف در تکوین است. حوزه‌ها باید با شناسایی الفبای این علم، امکان تبیین چنین پدیده‌هایی را فراهم سازند.
الفبای تصرف در تکوین
تصرف در تکوین، الفبای خاص خود را دارد که نه در فلسفه ابن‌سینا و نه در علوم تجربی یافت می‌شود. درس‌گفتار، با تمثیل پیشرفت علوم تجربی، مانند سفر به ماه یا ساخت رادیوهای دیجیتال، نشان می‌دهد که کشف الفبا، امکان تحقق امور به‌ظاهر محال را فراهم می‌سازد. حوزه‌ها باید با استخراج این الفبا از قرآن کریم، به پیشرفت‌های مشابه در علوم تکوینی دست یابند.
درنگ: تصرف در تکوین، علمی مستقل با الفبای خاص خود است. حوزه‌ها باید این الفبا را از قرآن کریم استخراج کنند تا مرجعیت علمی خود را بازیابند.
جهانی شدن تصرف در تکوین
درس‌گفتار اشاره دارد که تصرف در تکوین، امروز در جهان از طریق روش‌هایی مانند هیپنوتیزم، روان‌کاوی و انرژی‌درمانی در حال انجام است. بااین‌حال، در حوزه‌های علمیه، این علم به جادوگری متهم می‌شود و از پیگیری آن پرهیز می‌گردد. این نقد، به موانع فرهنگی در پذیرش علوم تکوینی اشاره دارد که حوزه‌ها باید با روش‌های علمی، این سوءتفاهم را رفع کنند.
بخش سوم: آیات قرآنی و شواهد تکوینی
آیات تسخیر و نفوذ
قرآن کریم، با آیاتی نظیر تسخیر عالم و امکان نفوذ در آسمان‌ها، به ظرفیت انسان برای تصرف در تکوین اشاره دارد.
آیه: «سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» [مطلب حذف شد] : «آنچه در آسمان‌ها و زمین است برای شما رام کرد.»
این آیه، به تسخیر طبیعت برای انسان اشاره دارد که فراتر از مصرف مادی، به معنای تصرف در تکوین است. حوزه‌ها باید این تسخیر را به‌صورت علمی عملی سازند.
آیه: «إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانْفُذُوا» [مطلب حذف شد] : «اگر می‌توانید از کرانه‌های آسمان‌ها و زمین بگذرید، پس بگذرید.»
این آیه، به امکان نفوذ در آسمان‌ها با کشف الفبای تکوینی اشاره دارد. حوزه‌ها باید این امکان را با تحقیق علمی پیگیری کنند.
ندای الهی و آمادگی معنوی
آیات مربوط به ندا به موسی علیه‌السلام، نمونه‌ای از ارتباط الهی و آمادگی برای تصرف در تکوین است.
آیه: «فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يَا مُوسَى إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ» [مطلب حذف شد] : «چون به آن [آتش] رسید، از کرانه راستین وادی در آن جایگاه مبارک از آن درخت ندا داده شد که ای موسی، منم من، خدای جهانیان.»
آیه: «فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِيَ يَا مُوسَى * إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى» [مطلب حذف شد] : «چون به آن [آتش] رسید، ندا داده شد: ای موسی، * منم من، پروردگارت، پس کفش‌هایت را درآور که تو در وادی مقدس طوی هستی.»
خلع نعلین، به‌عنوان بخشی از الفبای تصرف در تکوین، به آمادگی معنوی برای دریافت ندا اشاره دارد. حوزه‌ها باید این آمادگی را در طلاب پرورش دهند.
بخش چهارم: نقد انفعال تاریخی و ضرورت تحول حوزه‌ها
انفعال حوزه‌ها در برابر علوم تکوینی
درس‌گفتار، با تمثیل قناتی مسدود، به غفلت حوزه‌ها از گنجینه قرآن کریم اشاره دارد. حوزه‌ها، به‌جای پیگیری علوم تکوینی، به مباحث صوری و سنتی مشغول شده‌اند. این انفعال، مرجعیت علمی حوزه‌ها را تضعیف کرده و آنها را از تولید علم قدرتی باز داشته است.
درنگ: حوزه‌های علمیه، مانند قناتی مسدود، از گنجینه علوم قرآنی غفلت ورزیده‌اند. احیای این علوم، مستلزم لایروبی علمی و معنوی است.
مثال چشمه چابکسر
درس‌گفتار، با اشاره به چشمه چابکسر که قرن‌هاست رفتار غیرعادی آن (قطع و وصل آب) ناشناخته مانده، به عقب‌ماندگی علمی حوزه‌ها در تحلیل پدیده‌های طبیعی اشاره دارد. این چشمه، که حتی شیخ بهائی نتوانست آن را توضیح دهد، نمونه‌ای از غفلت تاریخی از تحقیق علمی است. مردم، به‌جای تحلیل علمی، این پدیده را به جن یا دعا نسبت می‌دهند، که نشانه‌ای از ساده‌انگاری و خرافه‌انگاری است.
ظرفیت نوآوری در حوزه‌ها
درس‌گفتار، با مثال تحول اصول فقه پس از شیخ انصاری، به ظرفیت حوزه‌ها برای نوآوری علمی اشاره دارد. بااین‌حال، پس از شیخ انصاری، حوزه‌ها ابتکار جدیدی در این زمینه نداشته‌اند. این نقد، حوزه‌ها را به احیای خلاقیت علمی و پیگیری علوم تکوینی دعوت می‌کند.
بخش پنجم: اقتدار انبیا و مرجعیت علمی حوزه‌ها
معجزات انبیا: علم، نه شعبده
درس‌گفتار، معجزات انبیا را نه شعبده، بلکه حرکتی علمی در طبیعت معرفی می‌کند. موسی علیه‌السلام با تبدیل عصا به اژدها و سفید کردن دست، و هارون علیه‌السلام با بیان فصیح، نمونه‌هایی از این اقتدار علمی‌اند. حوزه‌ها باید با تلفیق تصرف و بیان، این اقتدار را بازتولید کنند.
آیه: «اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَاضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ» [مطلب حذف شد] : «دستت را در گریبانت کن تا سپید بی‌عیب بیرون آید، و بالت را از ترس بر خود جمع کن.»
آیه: «فَذَلِكَ بُرْهَانَانِ مِنْ رَبِّكَ» [مطلب حذف شد] : «این دو، دو برهان از پروردگار تواند.»
این آیات، به عصا و دست موسی علیه‌السلام به‌عنوان برهان‌های الهی و نمونه‌های علم تکوینی اشاره دارند. حوزه‌ها باید این برهان‌ها را به‌صورت علمی تحلیل کنند.
آیة‌الله عظمی و تصرف در تکوین
درس‌گفتار، آیة‌الله عظمی را کسی می‌داند که توانایی تصرف در تکوین دارد، نه صرفاً صاحب عناوین صوری. این تعریف، به تواضع علمی شیخ کلینی اشاره دارد که خود را ثقة‌الاسلام می‌دانست، نه آیة‌الله. حوزه‌ها باید با احیای علوم لدنی و تکوینی، معنای حقیقی مرجعیت را بازتولید کنند.
درنگ: آیة‌الله عظمی، کسی است که با تصرف در تکوین، مرجعیت علمی و معنوی را به منصه ظهور می‌رساند. حوزه‌ها باید این مرجعیت را احیا کنند.
بخش ششم: تلفیق تصرف و بیان
موسی و هارون: تکامل در رسالت
درس‌گفتار، با اشاره به تفاوت موسی و هارون علیهما‌السلام، به ضرورت تلفیق تصرف در تکوین و بیان فصیح تأکید دارد. موسی علیه‌السلام در تصرف قوی‌تر و هارون علیه‌السلام در بیان فصیح‌تر بود. این دو، با همکاری، مبلغی کامل شدند.
آیه: «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي * وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي» [مطلب حذف شد] : «گفت: پروردگارا، سینه‌ام را گشاده کن * و کارم را برایم آسان ساز * و گره از زبانم بگشای تا سخنانم را بفهمند.»
آیه: «وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي * اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي * وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي» [مطلب حذف شد] : «و برایم از خاندانم یاوری قرار ده * هارون، برادرم را * با او پشتم را استوار کن * و او را در کارم شریک ساز.»
این آیات، به شراکت هارون در رسالت موسی علیه‌السلام و تکمیل تصرف و بیان اشاره دارند. حوزه‌ها باید با ترویج همکاری علمی، این تلفیق را محقق سازند.
جمع‌بندی
درس‌گفتار شماره ۶۸۷ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نقد معرفت‌شناختی ناتوانی حوزه‌ها در تحلیل آیات قرآنی، به ضرورت کشف الفبای تصرف در تکوین تأکید دارد. این علم، که فراتر از فلسفه و علوم تجربی است، توانایی هدایت طبیعت را به انسان عطا می‌کند، چنان‌که انبیا با معجزات خود این اقتدار را به نمایش گذاشتند. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان متولیان آیات تکوینی قرآن کریم، باید با کنار گذاشتن پیش‌فرض‌های محدود و احیای علوم لدنی، مرجعیت علمی و معنوی خود را بازیابند. آیات تسخیر، نفوذ، و ندا به موسی علیه‌السلام، نمونه‌هایی از این علم‌اند که با کشف الفبای آنها، حوزه‌ها می‌توانند به تحول علمی و جهانی دست یابند. نقد انفعال تاریخی، جادوانگاری، و عناوین صوری، حوزه‌ها را به سوی تولید علمی متعالی و قرآنی هدایت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی