متن درس
فلسفه وجود و فاعلیت: بازخوانی درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۷۱۰)
مقدمه: درآمدی بر فلسفه فعل و فاعلیت
فلسفه اسلامی، چونان دریایی ژرف، مفاهیم وجود، فعل و فاعلیت را در خود جای داده و با نگاهی عقلانی و معرفتی، به تبیین جایگاه انسان، حیوان و خداوند در سلسله علل و معلولات پرداخته است. درس‌گفتار شماره ۷۱۰ از سلسله درس‌های استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر تحلیل وجود فعل، مبادی و دواعی آن، دریچه‌ای نو به سوی فهم این مفاهیم گشوده است.
بخش یکم: وجود فعل و مبادی آن
مفهوم فعل و جایگاه مبادی
فعل، چونان میوه‌ای بر شاخسار وجود، از مبادی گوناگون تغذیه می‌کند. مبادی فعل، علل فاعلی، مادی، صوری و غایی‌اند که در هم‌تنیدگی با یکدیگر، تحقق فعل را ممکن می‌سازند. استاد فرزانه قدس‌سره، در این درس‌گفتار، بر نقش مبادی فاعلی و غایی تأکید ورزیده و فعل را چونان آیینه‌ای دانسته که بازتاب‌دهنده اراده، داعی و فاعلیت است. مبادی، چونان ریشه‌های درخت وجود، فاعل را به سوی تحقق فعل هدایت می‌کنند.
| درنگ: مبادی فعل، علل چهارگانه‌ای هستند که فاعلیت فاعل، اراده و تحقق فعل را ممکن می‌سازند. بدون شناخت این مبادی، فعل در نقصان باقی می‌ماند. |
تمایز داعی و اراده
داعی، چونان نسیمی که شاخسار اراده را به جنبش درمی‌آورد، از اراده و فاعل متمایز است. داعی، انگیزه‌ای است که فاعل را به سوی فعل سوق می‌دهد، در حالی که اراده، نیروی باطنی‌ای است که تصمیم به انجام یا ترک فعل را رقم می‌زند. استاد فرزانه، با استناد به فلسفه ملاصدرا، داعی را شرطی مستقل برای تحقق فعل معرفی می‌کند و آن را از اراده جدا می‌داند.
نقش معرفت در کمال فعل
معرفت، چونان مشعلی فروزان، راه فعل را روشن می‌سازد. بدون شناخت مبادی و دواعی، فعل ناقص می‌ماند و در مرتبه‌ای فروتر از کمال خود قرار می‌گیرد. استاد فرزانه تأکید می‌کند که معرفت به مبادی، دواعی، اراده، غایت و خصوصیات فعل، شرط لازم برای تحقق فعلی کامل و عقلانی است.
| درنگ: معرفت به مبادی و دواعی، شرط کمال فعل است. فعلی که از معرفت تهی باشد، در مرتبه افعال ارتکازی باقی می‌ماند و از ارزش عقلانی محروم می‌شود. |
بخش دوم: اقسام فاعل و نقش داعی
تنوع فاعل‌ها در فلسفه اسلامی
فاعل‌ها، چونان ستارگان آسمان فلسفه، در انواع گوناگون درخشیده‌اند: فاعل بالقصد، بالطبع، بالعنایه و غیره. استاد فرزانه تأکید می‌کند که ناآگاهی از انواع فاعل، به ناآگاهی از نوع فعل منجر می‌شود. این تنوع، ریشه در تمایز میان فاعلیت‌های طبیعی، اختیاری و الهی دارد که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند.
فاعل بالقصد و تساوی الطرفین
فاعل بالقصد، چونان راهرویی است که در برابر دو مسیر برابر ایستاده و توانایی انتخاب یا ترک فعل را دارد. استاد فرزانه، با ارجاع به «اسفار اربعه» ملاصدرا (جلد سوم، فصل چهارم، صفحه یازدهم)، فاعل بالقصد را فاعلی می‌داند که در تساوی الطرفین قرار دارد. این تساوی، به معنای آزادی در انتخاب است که با اراده و داعی همراه می‌شود.
نقش داعی در تحقق فعل
اراده، چونان کلیدی است که در قفل فعل می‌چرخد، اما بدون داعی، این کلید به تنهایی در را نمی‌گشاید. استاد فرزانه تأکید می‌کند که داعی، به‌عنوان انگیزه‌ای مستقل، همراه با نبود مانع، برای تحقق فعل ضروری است. برای مثال، اگر کسی اراده سفر به مکه داشته باشد و داعی نیز در او موجود باشد، اما مانعی چون کمبود امکانات وجود داشته باشد، فعل محقق نمی‌شود.
| درنگ: فاعل بالقصد، با تساوی الطرفین، توانایی انجام یا ترک فعل را دارد، اما تحقق فعل نیازمند اراده، داعی و نبود مانع است. |
شرایط تحقق فعل
تحقق فعل، چونان ساخت بنایی است که به ابزار، مصالح و زمان مناسب نیاز دارد. استاد فرزانه شرایطی چون ابزار (مانند قلم و کاغذ برای نوشتن)، زمان و مکان مناسب را برای تحقق فعل ضروری می‌داند. این شرایط، به عوامل مادی و صوری در فلسفه اسلامی اشاره دارند که بدون آن‌ها، فعل به سرانجام نمی‌رسد.
بخش سوم: افعال ارتکازی و معرفتی
افعال ارتکازی و شباهت به حیوانات
افعال ارتکازی، چونان جویباری غریزی، بدون دخالت عقل و معرفت جریان می‌یابند. استاد فرزانه تأکید می‌کند که اکثر افعال انسانی، مانند خوردن از روی گرسنگی یا خرید از مغازه‌ای خاص به دلیل عادت، ارتکازی‌اند و با افعال حیوانی شباهت دارند. این افعال، فاقد معرفت و ادراک‌اند و از ارزش عقلانی محروم‌اند.
افعال معرفتی و ارزش عقلانی
افعال معرفتی، چونان قله‌هایی رفیع، با معرفت و ادراک به اوج می‌رسند. استاد فرزانه با اشاره به مثالی از عبادت، مانند «رَكْعَتَيْنِ مِنَ الْأَوَّلِ أَفْضَلُ مِنَ الثَّقَلَيْنِ»، تأکید می‌کند که فعلی معرفتی است که با نیت، اخلاص و حقانیت همراه باشد. این افعال، به دلیل معرفت، ارزشی والا دارند.
| درنگ: افعال معرفتی، با همراهی نیت و اخلاص، از افعال ارتکازی متمایز شده و به مرتبه‌ای والا در فلسفه اسلامی ارتقا می‌یابند. |
ارجاع قرآنی به افعال ارتکازی
قرآن کریم، در آیه‌ای نورانی، به فقدان عقلانیت در افعال اکثریت انسان‌ها اشاره دارد: أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ (بیشترشان نمی‌اندیشند). استاد فرزانه این آیه را شاهدی بر غلبۀ افعال ارتکازی در انسان‌ها دانسته و تأکید می‌کند که این افعال، به دلیل فقدان تعقل، از ارزش عقلانی محروم‌اند.
تفاوت انسان و حیوان در فاعلیت
انسان و حیوان، هرچند در اراده و داعی اشتراک دارند، در علم از یکدیگر متمایزند. حیوانات، چونان موجوداتی غریزی، قصد ارتکازی دارند، اما انسان می‌تواند با علم و معرفت، افعال خود را به مرتبه‌ای عقلانی ارتقا دهد. استاد فرزانه این تفاوت را در توانایی انسان برای معرفت کلی می‌داند.
بخش چهارم: داعی و اراده در خداوند
داعی در انسان و حیوان
داعی در انسان و حیوان، چونان انگیزه‌ای برخاسته از کمبود، به سوی فعل هدایت می‌کند. استاد فرزانه داعی را در انسان به دو گونه ارتکازی و معرفتی تقسیم می‌کند، در حالی که حیوان تنها داعی ارتکازی دارد. این تمایز، انسان را در مرتبه‌ای بالاتر از حیوان قرار می‌دهد.
داعی در خداوند
خداوند، چونان ذاتی کامل و بی‌نیاز، از داعی زائد مبراست. استاد فرزانه تأکید می‌کند که داعی، به معنای کمبود یا نقص، در خداوند راه ندارد، زیرا اراده الهی عین ذات اوست. هرگونه فرض داعی برای خلقت، مانند جود، به معنای نسبت دادن نقص به خداوند است که با فلسفه وحدت وجود ناسازگار است.
| درنگ: خداوند، به دلیل کمال ذاتی، فاقد داعی زائد است. اراده الهی، عین ذات اوست و نیازی به انگیزه‌ای خارجی ندارد. |
نقد دیدگاه داعی غیرزائد
استاد فرزانه، با نقد دیدگاه برخی عالمان دینی که داعی غیرزائد را به خداوند نسبت می‌دهند، تأکید می‌کند که داعی ذاتاً زائد و حدوثی است و نمی‌تواند غیرزائد باشد. این نقد، به تناقض مفهومی داعی غیرزائد اشاره دارد که با ذات الهی ناسازگار است.
بخش پنجم: معرفت و عقلانیت در افعال انسانی
نقش نیت در عبادت
نیت، چونان روحی در کالبد عبادت، فعل را از حالت ارتکازی به معرفتی ارتقا می‌دهد. استاد فرزانه با اشاره به فقه اسلامی، تأکید می‌کند که نیت و قصد وجه، شرط لازم برای تبدیل عبادت به فعلی عقلانی و معرفتی است.
افعال معرفتی در منطق و رفتار
افعال معرفتی، چونان گفتاری منطقی که صغری و کبری را با آگاهی می‌چیند، از افعال ارتکازی متمایزند. استاد فرزانه مثالی از منطق می‌آورد: کسی که منطق می‌داند اما رعایت نمی‌کند، ارتکازی عمل می‌کند، اما کسی که با آگاهی منطق را به کار می‌گیرد، معرفتی است.
ارزش عقلانیت در انسان
ارزش انسان، چونان گوهری در صدف وجود، به عقلانیت اوست. افعال عقلانی، که با تعقل و ادراک انجام می‌شوند، انسان را از مرتبه حیوانی به مرتبه‌ای الهی نزدیک می‌سازند. استاد فرزانه تأکید می‌کند که افعال ارتکازی، هرچند در انسان رایج‌اند، از ارزش عقلانی محروم‌اند.
| درنگ: ارزش انسان به عقلانیت اوست. افعال عقلانی، با معرفت و ادراک، انسان را به مرتبه‌ای والا ارتقا می‌دهند. |
نتیجه‌گیری
این کتاب، چونان پلی میان عقل و معرفت، درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره را در چارچوبی علمی و آکادمیک بازسازی کرده است. تحلیل وجود فعل، مبادی و دواعی آن، و تمایز میان افعال ارتکازی و معرفتی، نشان‌دهنده عمق فلسفه اسلامی در تبیین فاعلیت است. قرآن کریم، با آیه أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ (بیشترشان نمی‌اندیشند)، به فقدان عقلانیت در افعال اکثریت انسان‌ها اشاره دارد و راه را برای سلوک معرفتی هموار می‌سازد. در خداوند، اراده عین ذات است و داعی، به دلیل فقدان نقص، منتفی است. این درس‌گفتار، با نقد دیدگاه‌های کلامی و تأکید بر عقلانیت، دعوتی است به سوی فهمی عمیق‌تر از فاعلیت الهی و انسانی.
| با نظارت صادق خادمی |