متن درس

وحدت وجودی در فلسفه اسلامی: بازخوانی حرکت و زمان

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷۶۲)

دیباچه

فلسفه اسلامی، به‌مثابه دریایی ژرف از معرفت، همواره کوشیده است تا حقیقت هستی را در چارچوب عقل و وحی تبیین نماید. در این میان، مفاهیم حرکت و زمان، چونان دو گوهر درخشان، در کانون تأملات فلسفی قرار داشته‌اند. درس‌گفتار شماره ۷۶۲، با رویکردی بدیع و انتقادی، این دو مفهوم را از منظری وحدت‌گرایانه بازخوانی کرده و با نگاهی نو به هستی، چیدمان وجودی عالم را در پرتو وحدت، نه اتصال، تحلیل می‌کند.

بخش نخست: وحدت وجودی و بازخوانی حرکت

یکسانی وجودی حرکت و موجودات

حرکت، در نگاه سنتی فلسفه اسلامی، صفتی متمایز از دیگر موجودات انگاشته شده است. اما در این درس‌گفتار، استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نو، حرکت را نه صفتی عرضی، بلکه جوهر ذاتی همه موجودات می‌دانند. این دیدگاه، حرکت را از قلمرو تمایزات ظاهری خارج کرده و آن را به‌سان روحی جاری در کالبد هستی معرفی می‌کند. همه موجودات، اعم از ساکن یا متحرک، در وزان وجودی یکسان با حرکت قرار دارند. این یکسانی، چونان نغمه‌ای هماهنگ، سراسر عالم را در بر می‌گیرد و هرگونه دوگانگی میان حرکت و موجودات را نفی می‌کند.

حرکت به‌مثابه وصف ذاتی

حرکت، در این نگاه، وصفی ذاتی است که تعینات وجودی موجودات را شکل می‌دهد. استاد فرزانه تأکید دارند که حرکت، نه امری عرضی، بلکه جوهره‌ای است که در ذات هر موجودی ریشه دارد. این وصف ذاتی، چونان جریانی بی‌وقفه، موجودات را در مسیر تعینات وجودی هدایت می‌کند. به‌سان رودی که از سرچشمه وجود سرچشمه می‌گیرد، حرکت در همه موجودات، از انسان تا جمادات، جاری است و هویت وجودی آن‌ها را می‌سازد.

یکسانی وزان وجودی

وزان وجودی حرکت و موجودات، در سراسر عالم یکسان است. این یکسانی، چونان نوری که از یک منشأ بر همه جا می‌تابد، تمایزات ظاهری میان موجودات را زایل می‌کند. استاد فرزانه با تأکید بر این نکته، حرکت را به‌عنوان جوهر وجودی عالم معرفی می‌کنند که در همه موجودات، از آسمان‌ها تا زمین، یکسان جریان دارد.

روئیت حرکت در متحرک‌ها

حرکت، گرچه در همه موجودات وجود دارد، تنها در موجودات متحرک به‌صورت ظاهری روئیت می‌شود. این تفاوت در روئیت، نه از تفاوت وجودی، بلکه از محدودیت ادراک حسی سرچشمه می‌گیرد. استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، این محدودیت را به پرده‌ای تشبیه می‌کنند که حقیقت وجود را از دیدگان پنهان می‌دارد. موجودات غیرمتحرک، هرچند در ظاهر ساکن‌اند، در باطن، چونان ستارگان در آسمان، در حرکت ذاتی خویش‌اند.

حرکت در غیرمتحرک‌ها

موجودات غیرمتحرک نیز از حرکت ذاتی بی‌بهره نیستند، گرچه حرکت نقلی در آن‌ها روئیت نمی‌شود. این دیدگاه، چونان کلیدی، قفل‌های فلسفه سنتی را می‌گشاید و نشان می‌دهد که حرکت، چونان خونی در رگ‌های هستی، در همه موجودات جاری است. استاد فرزانه تأکید دارند که این حرکت ذاتی، در همه موجودات، از سنگ تا ستاره، حضور دارد.

چیدمان وحدتی عالم

چیدمان وجودی عالم، نه به‌صورت انفصال یا اتصال، بلکه در قالبی وحدتی است. استاد فرزانه، با نگاهی بدیع، این چیدمان را به پارچه‌ای یکپارچه تشبیه می‌کنند که در آن، هیچ دوخت‌ودوزی نیاز نیست. این وحدت، چونان نسیمی که همه ذرات عالم را در خود جای داده، موجودات را در یک نظام هماهنگ قرار می‌دهد.

وحدت بدون دوخت‌ودوز

وحدت وجودی، نیازی به پیوندهای مادی یا اتصالات ظاهری ندارد. این وحدت، چونان آینه‌ای صاف، حقیقت عالم را بی‌هیچ خلل و نقصانی بازمی‌تاباند. استاد فرزانه تأکید دارند که این وحدت، ذاتی و حقیقی است و از هرگونه دوخت‌ودوز مادی مبراست.

حرکت به‌مثابه جوهر عالم

حرکت، چونان جریانی بی‌انتها، وصف ذاتی عالم است که وجود آن را پیش می‌برد. استاد فرزانه، با تمثیلی از رودخانه‌ای که از سرچشمه الهی سرچشمه می‌گیرد، حرکت را به‌عنوان جوهر وجودی عالم معرفی می‌کنند که همه موجودات را در مسیر تعینات وجودی هدایت می‌کند.

دید علمی به حرکت

دید علمی، برخلاف نگاه بسته و مادی، موجودات را در جریانی باز و سیال می‌بیند. این دیدگاه، چونان چراغی که تاریکی‌های ادراک را روشن می‌کند، حرکت را به‌عنوان جوهر ذاتی عالم برجسته می‌سازد. استاد فرزانه، با این رویکرد، از تحلیل‌های مادی فاصله گرفته و عالم را در قالبی وحدتی تحلیل می‌کنند.

تلاطم وجودی عالم

قرآن کریم، در آیه‌ای ژرف، تلاطم وجودی عالم را چنین توصیف می‌کند: يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ (القارعة: ۴)؛ روزى كه مردم چون پروانه‌هاى پراكنده خواهند بود. استاد فرزانه، این تلاطم را نه محدود به قیامت، بلکه حالتی همیشگی در عالم می‌دانند که به دلیل محدودیت ادراک، در دنیا روئیت نمی‌شود.

تلاطم همیشگی

عالم، همواره در تلاطمی وحدتی است که به‌سان پروانه‌ای خشک، با اندک مالشی به گردوخاک تبدیل می‌شود. این تلاطم، چونان موجی که ساحل هستی را درمی‌نوردد، در دنیا نیز حاضر است، اما محدودیت ادراک، آن را از دیدگان پنهان می‌دارد.

تمثیل پروانه خشک

استاد فرزانه، تلاطم وجودی انسان‌ها را به پروانه‌ای خشک تشبیه می‌کنند که با مالش، به ذراتی پراکنده بدل می‌شود. این تمثیل، چونان آینه‌ای، حقیقت سیال و پراکنده عالم را نشان می‌دهد که در ظرف وحدت، نه نابودی، بلکه آشکارگی است.

تلاطم کوه‌ها

قرآن کریم، در آیه‌ای دیگر، تلاطم عالم را چنین توصیف می‌کند: يَوْمَ تَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (القارعة: ۵)؛ روزى كه كوه‌ها مانند پشم رنگين حلاجى‌شده خواهند بود. استاد فرزانه، این تلاطم را نشانه‌ای از سیالیت ذاتی عالم می‌دانند که در دنیا نیز حضور دارد، گرچه از نگاه حسی پنهان است.

تلاطم در دنیا و آخرت

تلاطم وجودی، نه محدود به قیامت، بلکه در دنیا نیز جاری است. استاد فرزانه، این تلاطم را به موجی تشبیه می‌کنند که در همه حال، عالم را درمی‌نوردد، اما حجاب‌های ادراکی، آن را از دیدگان پنهان می‌سازد.

یکسانی صورت دنیا و آخرت

صورت دنیا و آخرت، در حقیقت، تفاوتی ندارد. استاد فرزانه، با تمثیلی از شمشیر و غلاف، این یکسانی را تبیین می‌کنند. در دنیا، غلاف ادراک حسی، باطن وجود را پنهان می‌کند، اما در آخرت، با رفع این غلاف، حقیقت آشکار می‌شود.

روئیت باطن توسط اولیا

استاد فرزانه، با استناد به حدیث «اگر پرده برداشته شود، یقینم افزون نمی‌گردد»، تأکید دارند که اولیای الهی، با ادراک مسلح، باطن عالم را در دنیا روئیت می‌کنند. این روئیت، چونان نوری که از میان ابرهای ادراک می‌تابد، حقیقت وحدتی عالم را آشکار می‌سازد.

محدودیت ادراک حسی

ادراک انسان در دنیا، چونان چشمی درشت‌بین، تنها ظاهر عالم را می‌بیند. استاد فرزانه، این محدودیت را به پارچه‌ای تشبیه می‌کنند که حقیقت زیرین را، مانند نردبانی پنهان، از دیدگان مخفی می‌دارد.

تمثیل شمشیر و غلاف

انسان در دنیا، به‌سان شمشیری در غلاف است که باطنش به دلیل حجاب ادراکی دیده نمی‌شود. استاد فرزانه، این تمثیل را چونان آینه‌ای می‌دانند که محدودیت ادراک را نشان داده و راه را به سوی حقیقت وحدتی می‌گشاید.

تمثیل پارچه و نردبان

ادراک ظاهری، چونان دیدن پارچه‌ای است که حقیقت زیرین، مانند نردبانی، را پنهان می‌کند. استاد فرزانه، با این تمثیل، محدودیت ادراک حسی را نشان داده و بر ضرورت نفوذ ادراکی تأکید می‌کنند.

نفوذ ادراکی

ادراک نفوذی، چونان چشمی تیزبین، قادر است تلاطم وجودی عالم را در دنیا روئیت کند. استاد فرزانه، این نفوذ را به آزمایش‌های علمی تشبیه می‌کنند که ذرات عالم را آشکار می‌سازد.

تمثیل ستاره‌ها

روئیت ستاره‌ها، به دلیل دوری و محدودیت ادراک، در دنیا محدود است. استاد فرزانه، با این تمثیل، نشان می‌دهند که دید علمی، چونان تلسکوپی قدرتمند، حقیقت وجودی عالم را آشکار می‌کند.

تلاطم و قرائت کتاب

استاد فرزانه، با استناد به آیه اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَىٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا (الإسراء: ۱۴)؛ كتابت را بخوان، امروز خودت براى حسابرسى خويت كافى هستى، تأکید دارند که تلاطم وجودی، مانع قرائت کتاب اعمال نیست. این کتاب، چونان آیینه‌ای، حقیقت وجودی انسان را در ظرف وحدت نشان می‌دهد.

نفوذ ادراکی و ابزار علمی

نفوذ ادراکی، چونان ابزارهای علمی، ذرات عالم را آشکار می‌سازد. استاد فرزانه، این نفوذ را به آزمایشی تشبیه می‌کنند که حقیقت وجودی را از پرده‌های حس بیرون می‌آورد.

چشم مسلح و غیرمسلح

چشم مسلح، چونان عقل، حقیقت عالم را روئیت می‌کند، درحالی‌که چشم غیرمسلح، محدود به ظاهر است. استاد فرزانه، این تفاوت را به عینک تشبیه می‌کنند که با آن، حقیقت واضح‌تر دیده می‌شود.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، با تکیه بر دیدگاه وحدت‌گرایانه، حرکت را به‌عنوان وصف ذاتی و جوهر وجودی عالم معرفی کرد. این دیدگاه، با نقد تمایزات سنتی میان حرکت و موجودات، عالم را در چیدمانی وحدتی و بدون اتصال تحلیل می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ و يَوْمَ تَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ، سیالیت و تلاطم ذاتی عالم را تأیید می‌کنند. تمثیلات پروانه خشک، شمشیر و غلاف، و پارچه و نردبان، محدودیت ادراک حسی را نشان داده و بر ضرورت نفوذ ادراکی تأکید دارند. این بخش، با تبیین حرکت به‌مثابه جوهر وجودی، راه را برای بازخوانی زمان و وحدت در بخش بعدی هموار می‌سازد.

بخش دوم: نقد فلسفه سنتی و تبیین وحدت

نقد اتصال در فلسفه سنتی

فلسفه سنتی، به‌ویژه در آرای ابن‌سینا و ملاصدرا، حرکت و وجود را با مفهوم اتصال تحلیل کرده است. استاد فرزانه، این دیدگاه را حس‌محور و عامیانه می‌دانند و آن را با حقیقت وحدتی عالم ناسازگار می‌شمارند. اتصال، چونان زنجیری خیالی، موجودات را به هم پیوند می‌دهد، درحالی‌که عالم، در چیدمانی وحدتی، بدون نیاز به چنین پیوندهایی جریان دارد.

چیدمان وحدتی بدون اتصال

عالم، در چیدمانی وحدتی، هیچ خلأ یا اتصالی ندارد. استاد فرزانه، این چیدمان را به پارچه‌ای یکپارچه تشبیه می‌کنند که بدون دوخت، همه ذرات عالم را در خود جای داده است. این وحدت، چونان نوری که همه‌جا را فرا می‌گیرد، موجودات را در نظامی هماهنگ قرار می‌دهد.

تفاوت دنیا و آخرت

تفاوت دنیا و آخرت، نه در حقیقت عالم، بلکه در کیفیت ادراک است. استاد فرزانه، این تفاوت را به عینک تشبیه می‌کنند: در دنیا، ادراک غیرمسلح است، اما در آخرت، با مسلح شدن ادراک، حقیقت وحدتی عالم آشکار می‌شود.

ثبات در حرکت

همه هستی، در حرکت ذاتی خود، ثابت است. استاد فرزانه، این ثبات را به حرکتی تشبیه می‌کنند که در ذات خویش، چونان خورشیدی که در مدار خود می‌چرخد، استوار است.

معنای فلسفی حرکت و زمان

دیدگاه وحدتی، مفاهیم حرکت قطعیه، توسطیه، انیات و ان سیال را در قالبی دقیق تبیین می‌کند. استاد فرزانه، این مفاهیم را چونان گوهرهایی می‌دانند که در ظرف وحدت، معنای حقیقی خود را می‌یابند.

نقد دیدگاه سنتی حرکت

دیدگاه سنتی حرکت، به دلیل وابستگی به اتصال، با حقیقت وحدتی عالم ناسازگار است. استاد فرزانه، این دیدگاه را به خمیری تشبیه می‌کنند که با چسبندگی، از سیالیت عالم دور می‌افتد.

وحدت در عرفان

در عرفان، وحدت جایگزین مفاهیمی چون وصول، حلول و اتحاد می‌شود. استاد فرزانه، این مفاهیم را عامیانه دانسته و قربت الهی را به‌عنوان حقیقت وحدتی معرفی می‌کنند.

قربت به جای وصل

قربت الهی، چونان نسیمی که به قلب مؤمن می‌وزد، وحدت را ایجاد می‌کند. استاد فرزانه، این قربت را جایگزین وصل مادی دانسته و آن را در چارچوب شرع و عرفان تبیین می‌کنند.

وحدت حقیقی

وحدت حقیقی، چونان آینه‌ای صاف، نیازی به اتصال یا حلول ندارد. استاد فرزانه، این وحدت را ذاتی و الهی دانسته و آن را از پیوندهای مادی مبرا می‌دانند.

چیدمان بدون چسبندگی

خداوند، موجودات را در چیدمانی وحدتی و بدون چسبندگی قرار داده است. استاد فرزانه، این چیدمان را به باغی تشبیه می‌کنند که هر گل، در جای خود، بدون پیوند مادی، زیبایی می‌آفریند.

استقلال وجودی

قرآن کریم، در آیه‌ای روشن، استقلال وجودی موجودات را چنین بیان می‌کند: لاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ (الأنعام: ۱۶۴)؛ هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌کشد. استاد فرزانه، این استقلال را نشانه‌ای از وحدت حقیقی می‌دانند.

وحدت عالمی

عالم، با وحدت، همه موجودات را کنار هم قرار داده، اما به هم چسبیده نیستند. استاد فرزانه، این وحدت را به ستارگان آسمان تشبیه می‌کنند که هر یک، در جای خود، بدون اتصال، درخشش می‌کنند.

تأثیر دیدگاه وحدتی

دیدگاه وحدتی، علوم فلسفی و عرفانی را به سطحی نوین ارتقا می‌دهد. استاد فرزانه، این دیدگاه را چونان کلیدی می‌دانند که درهای معرفت و توحید را می‌گشاید.

نقد فلسفه و عرفان عامیانه

علم دینی، در برخی تبیین‌های سنتی، به دلیل وابستگی به اتصال، ناکارآمد شده است. استاد فرزانه، این محدودیت را به خمیری تشبیه می‌کنند که از سیالیت عالم دور افتاده است.

تلاطم همیشگی عالم

عالم، همواره در تلاطمی وحدتی است. استاد فرزانه، این تلاطم را به موجی تشبیه می‌کنند که در همه حال، عالم را درمی‌نوردد، اما ادراک غیرمسلح، آن را پنهان می‌دارد.

روئیت اولیای الهی

اولیای الهی، با ادراک مسلح، تلاطم وجودی عالم را در دنیا روئیت می‌کنند. استاد فرزانه، این روئیت را به نوری تشبیه می‌کنند که از میان ابرهای ادراک می‌تابد.

حیلة العارف

عارفان، برای حفظ خود از فشارهای اجتماعی، به شطحیات متوسل می‌شوند. استاد فرزانه، با نقل از ابن‌سینا در مقامات العارفین، این حیل را چونان سپری می‌دانند که عارفان را از اتهامات عوام حفظ می‌کند.

شطحیات عارفان

شطحیات، چونان نقابی، حقیقت معرفتی عارفان را از دیدگان عوام پنهان می‌کند. استاد فرزانه، این رفتارها را استراتژی‌ای برای حفظ عارفان از فشارهای اجتماعی می‌دانند.

مشکلات معرفتی عارفان

عارفان، به دلیل وصولات معرفتی، با فشارهای اجتماعی مواجه می‌شوند. استاد فرزانه، این مشکلات را به طوفانی تشبیه می‌کنند که عارفان را در میان جهل عوام گرفتار می‌سازد.

تمثیل روغن نباتی

عوام، به دلیل جهل، به دنبال معجزات ظاهری‌اند، مانند روغن نباتی که شب را روز کند. استاد فرزانه، این جهل را به تاریکی تشبیه می‌کنند که حقیقت عارفان را پنهان می‌دارد.

عالم بدون سکون

عالم، نه ساکن است و نه ثابت، بلکه در حرکتی ذاتی جریان دارد. استاد فرزانه، این حرکت را به جریانی تشبیه می‌کنند که همه هستی را در خود می‌آمیزد.

چیدمان وحدتی در دنیا و آخرت

چیدمان وحدتی عالم، در دنیا و آخرت یکسان است. استاد فرزانه، این یکسانی را به آینه‌ای تشبیه می‌کنند که حقیقت عالم را، بی‌هیچ تفاوتی، بازمی‌تاباند.

نقد علم دینی سنتی

علم دینی، در برخی تبیین‌های سنتی، به دلیل وابستگی به اتصال، ناکارآمد شده است. استاد فرزانه، این کاستی را به بنایی تشبیه می‌کنند که بر شالوده‌ای سست استوار است.

تمثیل آرد و خمیر

استاد فرزانه، با تمثیل آرد و خمیر، تفاوت منفصلات و متصلات را نشان می‌دهند. عالم، برخلاف خمیر که متصل است، وحدتی است بدون اتصال، مانند آردی که ذراتش مستقل‌اند.

نقد ذی‌مقراطیس

ابن‌سینا و ملاصدرا، نظریه ذی‌مقراطیس را به دلیل تأکید بر صغار صلبه رد کردند. استاد فرزانه، این رد را به دلیل ناتوانی در تحلیل سیالیت عالم می‌دانند.

محدودیت تحلیل ذی‌مقراطیس

نظریه ذی‌مقراطیس، به دلیل تأکید بر ذرات صلب، قادر به تبیین سیالیت عالم نیست. استاد فرزانه، این محدودیت را به قیچی کندی تشبیه می‌کنند که نمی‌تواند پارچه هستی را بشکافد.

اتصال حس‌محور

اتصال در فلسفه سنتی، حس‌محور و عامیانه است. استاد فرزانه، این اتصال را به چسبی تشبیه می‌کنند که در برابر سیالیت عالم، ناکارآمد است.

عالم مانند کم منفصل

عالم، مانند اعداد، وحدتی است بدون اتصال. استاد فرزانه، این وحدت را به ستارگان آسمان تشبیه می‌کنند که هر یک، در جای خود، بدون پیوند مادی می‌درخشند.

ظلم اتصال

قرآن کریم، در آیه‌ای روشن، می‌فرماید: لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ (آل عمران: ۱۸۲)؛ او به بندگان ستمكار نيست. استاد فرزانه، اتصال را ظلمی به حقیقت عالم می‌دانند، زیرا عالم، وحدتی است بدون چسبندگی.

استقلال وجودی موجودات

هر موجود، مستقل است و به دیگری گیر نیست. استاد فرزانه، این استقلال را به آیه لاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ مستند می‌کنند که هر موجود را در جای خود، بی‌نیاز از پیوند مادی قرار می‌دهد.

گم شدن در اتصالات خیالی

انسان، در توهم اتصالات مادی، مانند اموال و اولاد، گم شده است. استاد فرزانه، این گم‌گشتگی را به پرنده‌ای تشبیه می‌کنند که در قفس خیال گرفتار شده است.

ان سیال و حقیقت هستی

ان سیال، حقیقت همه هستی است که نیازی به چفت‌وبست ندارد. استاد فرزانه، این سیالیت را به رودی تشبیه می‌کنند که بدون مانع، در بستر هستی جریان دارد.

وحدت بدون اتصال

هستی، با وحدت، کنار هم است، اما متصل نیست. استاد فرزانه، این وحدت را به باغی تشبیه می‌کنند که هر گل، در جای خود، بدون پیوند مادی، شکوفا می‌شود.

حرکت وجودی

حرکت، نه جوهر، بلکه وجودی است و همه هستی را در بر می‌گیرد. استاد فرزانه، این حرکت را به نوری تشبیه می‌کنند که سراسر عالم را روشن می‌سازد.

خدا و وحدت

خدا، نه به خود و نه به مخلوقات گیر ندارد. استاد فرزانه، این وحدت را به اقیانوسی تشبیه می‌کنند که همه قطرات را در خود جای داده، بی‌آنکه به چیزی متصل باشد.

صفات و ذات الهی

صفات الهی، عین ذات‌اند، زیرا اتصال در خدا وجود ندارد. استاد فرزانه، این وحدت را به خورشیدی تشبیه می‌کنند که نور و گرمایش یکی است.

نقد فلسفه سنتی و خدا

فلسفه سنتی، به دلیل اتصال‌محوری، قادر به تبیین حقیقت الهی نیست. استاد فرزانه، این کاستی را به بنایی تشبیه می‌کنند که بر شالوده‌ای سست استوار است.

ظهورات الهی

همه موجودات، ظهورات الهی‌اند و در وحدتی بدون اتصال قرار دارند. استاد فرزانه، این ظهورات را به گل‌هایی تشبیه می‌کنند که در باغ الهی شکوفا می‌شوند.

سیالیت عالم

قرآن کریم، در آیه‌ای ژرف، می‌فرماید: كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (الرحمن: ۲۹)؛ هر روز او در كاري است. استاد فرزانه، این سیالیت را جوهر وجودی عالم می‌دانند که در ظرف وحدت جریان دارد.

نقد حرکت جوهر

حرکت جوهر، به دلیل وابستگی به اتصال، ناکافی است. استاد فرزانه، حرکت وجودی را جایگزینی مناسب‌تر می‌دانند که با سیالیت عالم سازگار است.

وحدت ذات، صفات و افعال

ذات، صفات و افعال الهی، در وحدتی بی‌تمایز قرار دارند. استاد فرزانه، این وحدت را به نوری تشبیه می‌کنند که همه‌چیز را در خود یکی می‌سازد.

فقدان اساس علمی تمایزات

قرآن کریم، در آیه‌ای روشن، می‌فرماید: هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ (النجم: ۲۳)؛ آنها جز نام‌هایى نيستند كه شما و پدرانتان آنها را ناميده‌ايد. استاد فرزانه، تمایزات سنتی مانند واجب و ممکن را فاقد اساس علمی می‌دانند.

قرب الهی

قرآن کریم، در آیه‌ای ژرف، می‌فرماید: هُوَ أَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ (ق: ۱۶)؛ او از رگ گردن به شما نزديك‌تر است. استاد فرزانه، این قرب را با وحدت تبیین می‌کنند که بدون اتصال، حقیقت عالم را نشان می‌دهد.

اولی بودن نبی

قرآن کریم، در آیه‌ای دیگر، می‌فرماید: النَّ，取يُّ أَوْلَىٰ بِالْمُؤْمِنِينَ (الأحزاب: ۶)؛ پيامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است. استاد فرزانه، این اولی بودن را در ظرف وحدت تبیین می‌کنند.

تست قوانین علمی

قوانین علمی، باید بدون تخلف در همه موارد جواب دهند. استاد فرزانه، دیدگاه وحدتی را چونان قانونی می‌دانند که با قرآن و سنت سازگار است.

کاستی علم دینی سنتی

علم دینی، در برخی تبیین‌های سنتی، به دلیل عامیانه بودن، ناکارآمد شده است. استاد فرزانه، این کاستی را به بنایی تشبیه می‌کنند که بر شالوده‌ای سست استوار است.

تمثیل شعر و زبان روز

زبان روز، مانند شعر، نمی‌تواند در قالب‌های سنتی جا بیفتد. استاد فرزانه، این محدودیت را به شاعری تشبیه می‌کنند که با زبان کهن، نمی‌تواند حقیقت امروز را بیان کند.

کاستی منبر و کتاب

منبر و کتاب‌های سنتی، به دلیل استفاده از زبان عامیانه، ناکارآمدند. استاد فرزانه، این کاستی را به صدایی تشبیه می‌کنند که در میان هیاهوی زمان گم می‌شود.

مشکل زبان علمی

زبان علمی روز، در علم دینی سنتی جایگاهی ندارد. استاد فرزانه، این محدودیت را به قلمی تشبیه می‌کنند که با مرکب کهن، نمی‌تواند حقیقت نو را بنویسد.

نقد بدایه و نهایه

کتاب‌های سنتی مانند بدایه و نهایه، فاقد اساس علمی‌اند. استاد فرزانه، این آثار را به بناهایی تشبیه می‌کنند که بر شالوده‌ای سست استوارند.

فلسفه علمی و عامیانه

فلسفه علمی، باید از عامیانه‌گری جدا شود. استاد فرزانه، این جدایی را به پالایش گوهری تشبیه می‌کنند که از ناخالصی‌ها پاک می‌شود.

تمثیل سنگ‌پا و متصلات

علم دینی سنتی، با حس عامیانه، متصلات و منفصلات را تحلیل می‌کند. استاد فرزانه، این تحلیل را به سنگ‌پایی تشبیه می‌کنند که نمی‌تواند حقیقت سیال عالم را نشان دهد.

حرکت همه‌گیر

همه موجودات، اعم از پنکه یا دیوار، در حرکت‌اند. استاد فرزانه، این حرکت را به جریانی تشبیه می‌کنند که همه هستی را در خود می‌آمیزد.

حل مشکلات فلسفی

دیدگاه وحدتی، با تبیین حرکت وجودی، مشکلات فلسفی سنتی را رفع می‌کند. استاد فرزانه، این دیدگاه را به کلیدی تشبیه می‌کنند که قفل‌های معرفت را می‌گشاید.

شوون بی‌نهایت

آیه كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ، شوون بی‌نهایت عالم را نشان می‌دهد. استاد فرزانه، این شوون را به انفجار نوری تشبیه می‌کنند که عالم را روشن می‌سازد.

خدای زنده و نو

خدا، به‌عنوان حقیقت زنده و نو، باید با تبیین علمی تحلیل شود. استاد فرزانه، این حقیقت را به خورشیدی تشبیه می‌کنند که هر روز، نوری تازه می‌افشاند.

قربت علمی

قربت الهی، با تبیین علمی، به سطحی عمیق‌تر می‌رسد. استاد فرزانه، این قربت را به نسیمی تشبیه می‌کنند که قلب مؤمن را به سوی حقیقت وحدتی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با نقد علم دینی سنتی و تبیین وحدت، چیدمان عالم را در قالبی وحدتی و بدون اتصال تحلیل کرد. آیات قرآن کریم، مانند لاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ و كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ، استقلال و سیالیت عالم را تأیید می‌کنند. تمثیلات آرد و خمیر، و نقد مفاهیمی چون حرکت جوهر، محدودیت‌های علم دینی سنتی را نشان می‌دهند. دیدگاه وحدتی، با تبیین حرکت وجودی و قربت الهی، علوم فلسفی و عرفانی را به سطحی نوین ارتقا می‌دهد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با بازخوانی درس‌گفتار شماره ۷۶۲، حرکت و زمان را در قالبی وحدت‌گرایانه تبیین کرد. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی بدیع، حرکت را نه صفتی متمایز، بلکه جوهر ذاتی همه موجودات دانستند و عالم را در چیدمانی وحدتی، بدون اتصال، تحلیل کردند. آیات قرآن کریم، مانند يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ، يَوْمَ تَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ، لاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ، كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ، و هُوَ أَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ، سیالیت، استقلال و وحدت عالم را تأیید می‌کنند. تمثیلات پروانه خشک، شمشیر و غلاف، و پارچه و نردبان، محدودیت ادراک حسی را نشان داده و بر ضرورت نفوذ ادراکی تأکید دارند. نقد علم دینی سنتی، به دلیل وابستگی به اتصال، و تبیین وحدت به‌جای مفاهیمی چون حلول و وصول، فلسفه اسلامی را به سوی تبیینی علمی و روزآمد سوق می‌دهد. این دیدگاه، با تکیه بر قرآن کریم و سنت، راهی نوین برای فهم حقیقت هستی می‌گشاید.