متن درس
تحلیل فلسفی مفهوم شخصیت، تشخص و معرفت الهی در هستی‌شناسی اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۰۲۴)
مقدمه
مفهوم شخصیت و تشخص از دیرباز در فلسفه اسلامی و عرفان نظری جایگاهی ویژه داشته و به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین مسائل هستی‌شناختی، نقشی کلیدی در فهم معرفت توحیدی ایفا کرده است. این مفاهیم، که در پیوند با شناخت ذات الهی و نسبت آن با مخلوقات بررسی می‌شوند، نه‌تنها از منظر فلسفی بلکه از حیث لغوی و مفهومی نیز چالش‌هایی عمیق را پیش روی اندیشمندان قرار داده‌اند. در این نوشتار، که برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ۱۰۲۴ است، تلاش شده است تا با رویکردی نقادانه و تحلیلی، مفاهیم شخصیت و تشخص در چارچوب فلسفه اسلامی و عرفان نظری بازخوانی و بازتعریف شوند. این بررسی با تکیه بر نقد کاستی‌های موجود در متون فلسفی و لغوی، بر ضرورت ارائه تصورات دقیق پیش از تصدیقات تأکید دارد و با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، به تبیین جایگاه این مفاهیم در معرفت الهی می‌پردازد.
بخش نخست: چیستی شخصیت و تشخص در فلسفه اسلامی
پیچیدگی مفهومی شخصیت و تشخص
بحث شخصیت و تشخص از دشوارترین موضوعات فلسفی است که به دلیل پیچیدگی‌های مفهومی و لغوی، نیازمند بررسی دقیق و عمیق در چارچوب معرفت الهی است. این مفاهیم، که در متون فلسفی و عرفانی اسلامی کمتر به‌صورت نظام‌مند تبیین شده‌اند، به‌عنوان دروازه‌ای برای شناخت ذات الهی و نسبت آن با مخلوقات مطرح می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون فهم دقیق این مفاهیم، هرگونه قضاوت یا تصدیق در باب معرفت توحیدی ناقص و گمراه‌کننده خواهد بود. این دیدگاه با حکمت متعالیه صدرایی و عرفان نظری هم‌خوانی دارد، که بر اهمیت شناخت دقیق مفاهیم وجودی پیش از هرگونه ادعای معرفتی تأکید می‌ورزد.
درنگ: شخصیت و تشخص، به‌مثابه پلی میان معرفت بشری و شناخت ذات الهی، نیازمند تعریف دقیق و عاری از ابهام است تا از گمراهی در مسیر توحید جلوگیری شود.
کمبود توجه به این مفاهیم در متون فلسفی
متون فلسفی اسلامی، حتی آثار متأخرین، به‌ندرت به تحلیل عمیق مفاهیم شخصیت و تشخص پرداخته‌اند. این کاستی، که ریشه در فقدان دقت در ماده‌شناسی لغات و روش‌شناسی مفهومی دارد، به ابهام در فهم این مفاهیم انجامیده است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد این نقیصه، بر ضرورت بازنگری در تعاریف سنتی تأکید دارند و معتقدند که بدون تبیین دقیق، این مفاهیم در هاله‌ای از ابهام باقی می‌مانند. این نقد با تلاش‌های معاصر در فلسفه اسلامی برای دستیابی به وضوح مفهومی هم‌راستاست.
اهمیت شخصیت و تشخص در معرفت الهی
شناخت خداوند به‌عنوان شخصیتی حقیقی، محور معرفت توحیدی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فهم دقیق شخصیت و تشخص، پیش‌نیازی برای درک ذات الهی و جایگاه آن در نظام هستی است. این دیدگاه با الهیات قرآنی و عرفان اسلامی هم‌سو است، که شناخت خدا را هدف غایی معرفت بشری می‌دانند. به‌سان خورشیدی که پرتوهایش هستی را روشن می‌کند، شناخت خداوند به‌عنوان شخص حقیقی، راه را برای فهم رابطه میان خالق و مخلوق هموار می‌سازد.
درنگ: شناخت خداوند به‌عنوان شخص حقیقی، نه‌تنها معرفت توحیدی را عمیق‌تر می‌کند، بلکه بنیانی برای فهم نسبت میان ذات و صفات خداوند فراهم می‌آورد.
بخش دوم: چالش‌های لغوی و مفهومی در تعریف شخصیت و تشخص
سؤالات بنیادین درباره چیستی شخص و تشخص
استاد فرزانه قدس‌سره با طرح پرسش‌های بنیادین نظیر «شخص چیست؟»، «شخصیت چیست؟» و «تشخص چیست؟»، به اهمیت تعریف دقیق این مفاهیم در فلسفه اسلامی اشاره دارند. این پرسش‌ها، که ریشه در روش‌شناسی فلسفی و عرفان نظری دارند، به چیستی و چگونگی نسبت این مفاهیم با ذات الهی می‌پردازند. به‌سان دریانوردی که در پی یافتن ساحل حقیقت است، این سؤالات راه را برای کاوش عمیق در مفاهیم وجودی هموار می‌کنند.
مشکلات لغوی و اشتقاقی در تعریف شخص
ریشه بسیاری از مشکلات در تبیین مفاهیم فلسفی، به عدم دقت در ماده‌شناسی و اشتقاق لغات بازمی‌گردد. استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که ابهام در تعریف شخص، ناشی از کاستی در تحلیل ماده لغات است. این نقد با فلسفه زبان و روش‌شناسی لغوی در فلسفه اسلامی هم‌خوانی دارد و بر ضرورت بازنگری در تعاریف لغوی تأکید می‌کند.
ابهام در اطلاق شخص به خداوند
آیا می‌توان به خداوند شخص گفت؟ این پرسش، که استاد فرزانه قدس‌سره مطرح می‌کنند، به تفاوت معانی فلسفی، عرفی و لغوی شخص اشاره دارد. اطلاق مفهوم شخص به خداوند، به دلیل پیچیدگی‌های مفهومی و لغوی، نیازمند تبیین دقیق است. این دیدگاه با الهیات قرآنی و حکمت صدرایی، که بر دقت در اطلاق صفات به ذات الهی تأکید دارند، هم‌راستاست.
شخص: وصف فعلی یا ذاتی؟
یکی از پرسش‌های محوری درس‌گفتار، تمایز میان وصف فعلی و صفت ذاتی در مفهوم شخص است. استاد فرزانه قدس‌سره این سؤال را مطرح می‌کنند که آیا شخص وصف فعلی (مربوط به فعل الهی) است یا صفت ذاتی (مربوط به ذات الهی). این تمایز، که با کلام اسلامی و فلسفه صدرایی هم‌خوانی دارد، به تحلیل صفات الهی و نسبت آن‌ها با مفهوم شخص می‌پردازد.
درنگ: تمایز میان وصف فعلی و صفت ذاتی در مفهوم شخص، کلید فهم دقیق‌تر نسبت میان ذات و صفات خداوند است و از ابهام در معرفت توحیدی جلوگیری می‌کند.
بخش سوم: نقد متون فلسفی و لغوی
ضرورت دقت در معنای ماده لغات
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون دقت در معنای ماده لغات، مباحث فلسفی از بنیانی استوار برخوردار نخواهند بود. این دیدگاه، که با فلسفه زبان و روش‌شناسی علمی هم‌سوست، بر لزوم تعریف دقیق مفاهیم پیش از هرگونه قضاوت تأکید دارد. به‌سان بنایی که بدون پی‌ریزی محکم فرو می‌ریزد، فقدان دقت در ماده‌شناسی به ابهام در معرفت منجر می‌شود.
مثال مشروطه و استبداد
استاد فرزانه قدس‌سره با بهره‌گیری از مثالی تمثیلی، نشان می‌دهند که ندانستن معنای دقیق مفاهیمی چون مشروطه و استبداد به قضاوت‌های نادرست منجر می‌شود. این مثال، که با فلسفه تحلیلی و نقد فرهنگ تقلیدی در علوم انسانی هم‌خوانی دارد، بر اهمیت فهم معنای لغات پیش از هرگونه تصدیق تأکید می‌کند.
مشکل تصور در علوم انسانی
یکی از نقدهای محوری استاد فرزانه قدس‌سره، کمبود تصورات دقیق در علوم انسانی است. به‌جای ارائه آگاهی و بصیرت، تصدیقات بدون پایه القا می‌شوند که به گمراهی معرفتی می‌انجامد. این نقد، که با روش‌شناسی علمی و فلسفه تحلیلی هم‌سوست، بر ضرورت ارائه تصورات پیش از تصدیقات تأکید دارد.
درنگ: ارائه تصدیقات بدون تصورات دقیق، به‌سان کاشتن بذری در خاک ناپایدار است که به‌جای باروری، به گمراهی و ابهام منجر می‌شود.
نقد دیدگاه‌های سنتی
استاد فرزانه قدس‌سره دیدگاه برخی عالمان دینی را نقد می‌کنند که تشخص را عین ذات الهی دانسته‌اند. ایشان استدلال می‌کنند که تشخص وصف است و نمی‌تواند عین ذات باشد، زیرا ذات الهی از هرگونه تعین مبراست. این نقد با حکمت متعالیه و عرفان نظری، که ذات الهی را از تعینات متمایز می‌دانند، هم‌خوانی دارد.
نقد ارائه تصدیقات بدون تصور
در متون فلسفی، مانند منظومه برخی عالمان، پیش از ارائه تصورات دقیق، تصدیقات بی‌پایه ارائه می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نقد می‌کنند و معتقدند که بدون تعریف دقیق مفاهیم، هرگونه تصدیق بی‌معناست. این دیدگاه با روش‌شناسی فلسفی و ضرورت وضوح مفهومی هم‌سوست.
نقد ابهام در گفته‌های عالمان دینی
استاد فرزانه قدس‌سره به ابهام در گفته‌هایی مانند «سیاست عین دیانت است» اشاره دارند که بدون تعریف دقیق مفاهیم سیاست و دیانت، فاقد وضوح‌اند. این نقد، که با فلسفه زبان و ضرورت تعریف مفاهیم در علوم انسانی هم‌خوانی دارد، بر اهمیت ارائه تصورات پیش از تصدیقات تأکید می‌کند.
بخش چهارم: ضرورت ارائه تصور پیش از تصدیق
اهمیت تصور در معرفت دینی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که پیش از هرگونه تصدیق، باید تصورات دقیق به جامعه ارائه شود. این دیدگاه، که با روش‌شناسی علمی و فلسفه تحلیلی هم‌سوست، از گمراهی معرفتی جلوگیری می‌کند. به‌سان چراغی که پیش از گام نهادن در تاریکی روشن می‌شود، تصورات دقیق راه را برای تصدیقات معتبر هموار می‌کنند.
درنگ: ارائه تصورات دقیق پیش از تصدیقات، به‌مثابه بنای معرفتی است که بر شالوده‌ای استوار بنا شده و از فروپاشی در برابر طوفان‌های شبهه مصون می‌ماند.
نقد القا در فرهنگ دینی
استاد فرزانه قدس‌سره نقد می‌کنند که در فرهنگ دینی، تصدیقات بدون تصور القا شده و به گمراهی معرفتی منجر شده است. عباراتی مانند «خدا خوب است» بدون تعریف دقیق، به ابهام و سوءتفاهم می‌انجامد. این نقد با بازنگری‌های معاصر در آموزش دینی هم‌خوانی دارد.
اشاره قرآنی به تشخص
استاد فرزانه قدس‌سره به کاربرد واژه تشخص در قرآن کریم اشاره دارند که دو بار ذکر شده است. این آیات، که به معنای خیره شدن یا مشخص شدن دید مرتبط‌اند، نیازمند تبیین عمیق‌تر در چارچوب فلسفی هستند:
- إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصَارُ (ابراهیم: ۴۲)
ترجمه: جز این نیست که [خدا] آنان را تا روزی که دیده‌ها در آن خیره می‌ماند به تأخیر می‌اندازد. - فَاشْخَصُوا فِيهِ الْأَبْصَارُ
تحلیل: این آیه به‌صورت غیرمستقیم به مفهوم تشخص اشاره دارد و نیازمند تفسیر عمیق‌تر است.
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که معنای فلسفی تشخص در این آیات به‌خوبی تبیین نشده و نیازمند بازنگری است.
مسلمان هوشمند و پذیرش تصدیق
استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که مسلمان هوشمند کسی است که بدون فهم تصور، تصدیقی را نمی‌پذیرد. این دیدگاه، که با عقلانیت دینی و فلسفه تحلیلی هم‌سوست، بر ضرورت آگاهی پیش از باور تأکید دارد. به‌سان کشاورزی که پیش از کاشت بذر، خاک را آماده می‌کند، معرفت دینی نیز نیازمند تصورات دقیق است.
نقد شست‌وشوی مغزی در آموزش
استاد فرزانه قدس‌سره آموزش‌هایی را نقد می‌کنند که با القا بدون فهم، به شست‌وشوی مغزی و گمراهی منجر می‌شوند. این نقد، که با روش‌شناسی آموزشی و فلسفه انتقادی هم‌خوانی دارد، بر اهمیت ارائه تصورات پیش از تصدیقات تأکید می‌کند.
نیاز به آموزش تصورات از کودکی
استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که آموزش از کودکی باید بر ارائه تصورات دقیق متمرکز باشد تا از پذیرش کورکورانه جلوگیری شود. این دیدگاه، که با روان‌شناسی تربیتی و فلسفه آموزش هم‌سوست، به‌سان کاشتن نهالی است که با مراقبت و دقت، به درختی تنومند بدل می‌شود.
درنگ: آموزش تصورات دقیق از کودکی، به‌مثابه آبیاری نهال معرفت است که از گمراهی و تقلید کورکورانه جلوگیری می‌کند.
نقد فرهنگ تقلیدی در علوم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره علوم دینی را به دلیل تکیه بر مفاهیم بدیهی بدون تبیین، تقلیدی‌ترین علوم می‌دانند. این نقد، که با بازنگری‌های معاصر در روش‌شناسی علمی هم‌سوست، بر ضرورت تبیین دقیق مفاهیم تأکید دارد.
نقد مفهوم بدیهی در فلسفه
استاد فرزانه قدس‌سره استفاده از واژه «بدیهی» را در فلسفه نشانه ضعف تبیین می‌دانند. این دیدگاه، که با فلسفه تحلیلی هم‌خوانی دارد، بر لزوم تعریف دقیق مفاهیم به‌جای توسل به بدیهیات تأکید می‌کند. به‌سان معماری که از مصالح نامعلوم برای بنا استفاده نمی‌کند، فیلسوف نیز باید از مفاهیم روشن بهره گیرد.
بخش پنجم: تحلیل لغوی و فلسفی مفهوم شخص
بررسی تعریف لغوی شخص در مفردات راغب
استاد فرزانه قدس‌سره به تعریف راغب از شخص اشاره دارند که آن را «سواد الإنسان القائم المرئی من بعید» می‌داند. این تعریف، که به شکل ظاهری انسان از دور محدود است، ناکافی تلقی می‌شود. استاد تأکید دارند که شخص به معنای شاخص و روشن بودن است، نه صرفاً شکل ظاهری. این نقد با فلسفه زبان و ضرورت تعریف جامع‌تر هم‌سوست.
تمایز وصف و فعل در تشخص
استاد فرزانه قدس‌سره تشخص را وصف می‌دانند، اما تأکید دارند که هر وصفی لزوماً فعل نیست. این تمایز، که با کلام اسلامی و حکمت صدرایی هم‌خوانی دارد، صفات فعلی (مانند خالق) را از صفات وصفی (مانند بلند) متمایز می‌کند. شخص به‌عنوان وصف غیرفعلی، به ذات الهی نسبت داده می‌شود.
درنگ: تشخص به‌عنوان وصف غیرفعلی، در تمایز با صفات فعلی الهی، به فهم دقیق‌تر نسبت میان ذات و صفات خداوند یاری می‌رساند.
نقد تعاریف لغوی و محدودیت‌های آن‌ها
استاد فرزانه قدس‌سره تعاریف لغوی شخص در کتب لغت، مانند مفردات راغب و مقاییس اللغه، را به دلیل تمرکز بر مصادیق (مانند سواد یا ارتفاع) ناکافی می‌دانند. این نقد، که با روش‌شناسی لغوی هم‌سوست، بر لزوم تبیین معنای تجریدی شخص تأکید دارد.
ماده‌شناسی و چالش‌های آن
استاد فرزانه قدس‌سره ماده‌شناسی را دشوارتر از فلسفه و فقه می‌دانند، زیرا کار سیستمی در این حوزه انجام نشده است. این دیدگاه، که با فلسفه زبان هم‌خوانی دارد، بر ضرورت تحلیل دقیق لغات برای رفع ابهامات معرفتی تأکید می‌کند.
نقد تکرار در کتب لغت
استاد فرزانه قدس‌سره کتب لغت مانند مقاییس و مصباح را به دلیل تکرار تعاریف و عدم ارائه معنای جدید نقد می‌کنند. این نقد، که با بازنگری‌های معاصر در روش‌شناسی لغوی هم‌سوست، به محدودیت‌های معرفتی ناشی از این تکرار اشاره دارد.
بخش ششم: خداوند به‌عنوان شخص حقیقی
شخص به‌مثابه شاخص و آشکار
استاد فرزانه قدس‌سره شخص را به معنای شاخص و آشکار تعریف می‌کنند و خداوند را تنها شخص حقیقی می‌دانند که سایر موجودات، تشخصات الهی‌اند. این مفهوم، که با وحدت وجود صدرایی و عرفان ابن‌عربی هم‌سوست، مخلوقات را ظهورات ذات الهی می‌داند. به‌سان ستارگانی که نورشان از خورشید وجود الهی سرچشمه می‌گیرد، مخلوقات نیز تشخص خود را از خداوند وام گرفته‌اند.
درنگ: خداوند به‌عنوان تنها شخص حقیقی، سرچشمه تمامی تشخصات است، و مخلوقات چونان آیینه‌هایی‌اند که جلوه‌های او را بازمی‌تابانند.
تقسیم‌بندی مخلوقات در فلسفه
استاد فرزانه قدس‌سره به تقسیم‌بندی فلسفی مخلوقات اشاره دارند: خداوند با تشخص عین ذات، و مخلوقات با تشخص غیر ذات، که به عقول (مکتفی)، افلاک (غیر مکتفی با هیولا) و موالید (نیازمند ماده و تجاذب) تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی با حکمت متعالیه صدرایی هم‌خوانی دارد.
نقد انحصار افلاک و ملائکه
استاد فرزانه قدس‌سره دیدگاه سنتی انحصار افلاک و ملائکه به یک فرد را نقد می‌کنند و با استناد به تکثیر آن‌ها، این انحصار را نادرست می‌دانند. این نقد با بازنگری‌های معاصر در کیهان‌شناسی اسلامی هم‌سوست.
اشاره قرآنی به وسعت خلقت
استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه زیر، به تکثیر و وسعت خلقت اشاره دارند:
- وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ (الذاریات: ۴۷)
ترجمه: و آسمان را با قدرت خود بنا کردیم و ما هستیم که آن را گسترش می‌دهیم.
این آیه با مفهوم وسعت خلقت در فلسفه و عرفان اسلامی هم‌خوانی دارد.
نقد معراج جسمانی
استاد فرزانه قدس‌سره دیدگاه سنتی انحصار افلاک را نقد می‌کنند که معراج جسمانی را غیرممکن می‌داند و معراج را روحانی می‌خوانند. این نقد با بازنگری‌های معاصر در الهیات و کیهان‌شناسی هم‌سوست.
نقد فلسفه قرون وسطایی
استاد فرزانه قدس‌سره فلسفه قرون وسطایی را به دلیل تکیه بر مفاهیم بطلمیوسی ناکارآمد می‌دانند. این نقد، که با فلسفه علم هم‌سوست، بر ضرورت بازنگری در مفاهیم کیهانی تأکید دارد.
نقد مفهوم مصلحت در خلقت
استاد فرزانه قدس‌سره مفهوم مصلحت را در تأخیر خلقت نقد می‌کنند، زیرا به ضعف یا محدودیت در ذات الهی اشاره دارد. این نقد با الهیات قرآنی و حکمت صدرایی، که خداوند را از محدودیت مبرا می‌دانند، هم‌خوانی دارد.
دائم بودن فیض الهی
استاد فرزانه قدس‌سره با رد مفهوم مصلحت، خلقت را ازلی و فیض الهی را دائم می‌دانند. این مفهوم، که با حکمت متعالیه و عرفان نظری هم‌سوست، خداوند را فیاض دائمی معرفی می‌کند.
درنگ: فیض الهی، به‌سان چشمه‌ای جوشان، دائماً جاری است و خلقت را از ازل تا ابد در بر می‌گیرد.
تفاوت خلق و ملائکه
استاد فرزانه قدس‌سره تفاوت میان خلق انسانی و ملائکه را در مجرد بودن ملائکه و مادی بودن انسان‌ها می‌دانند. این تمایز با فلسفه صدرایی و عرفان اسلامی هم‌خوانی دارد.
یکسان بودن ماده خلقت
استاد فرزانه قدس‌سره ماده خلقت را یکسان می‌دانند که با ترکیبات مختلف، به اشکال گوناگون تبدیل می‌شود. این مفهوم با کیهان‌شناسی اسلامی و فلسفه علم هم‌سوست.
نقد نگاه صرف به بالا
استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی از قنوت، هشدار می‌دهند که تمرکز صرف بر آسمان به غفلت از زمین منجر می‌شود. این نقد با عرفان عملی و ضرورت توجه به واقعیات مادی هم‌خوانی دارد.
بخش هفتم: خداوند، شخص حقیقی و معرفت او
خداوند به‌عنوان تنها شخص حقیقی
استاد فرزانه قدس‌سره خداوند را تنها شخص حقیقی می‌دانند و مخلوقات را ظهورات و تشخصات او معرفی می‌کنند. این مفهوم، که با وحدت وجود صدرایی و عرفان ابن‌عربی هم‌سوست، مخلوقات را چونان آیینه‌هایی می‌داند که جلوه‌های الهی را بازمی‌تابانند.
تمایز نفس و شخص
استاد فرزانه قدس‌سره نفس را به باطن و شخص را به ظاهر و شاخص بودن نسبت می‌دهند. این تمایز، که با فلسفه زبان و عرفان نظری هم‌خوانی دارد، به روشن شدن مفهوم شخص در برابر نفس یاری می‌رساند.
خداوند به‌عنوان شخص قابل معرفت
استاد فرزانه قدس‌سره خداوند را شخصیتی حقیقی می‌دانند که با معرفت و قرب می‌توان به او نزدیک شد. این مفهوم، که با الهیات قرآنی و عرفان اسلامی هم‌سوست، خداوند را از تصورات انتزاعی متمایز می‌کند.
درنگ: خداوند، به‌سان چشمه‌ای زلال، شخصیتی حقیقی است که با معرفت و اخلاص می‌توان به او نزدیک شد.
مشکل تصور خدا در فرهنگ دینی
استاد فرزانه قدس‌سره نقد می‌کنند که تصور خدا در فرهنگ دینی به‌صورت مبهم و بدون تعریف دقیق ارائه شده است. این نقد با بازنگری‌های معاصر در الهیات اسلامی هم‌خوانی دارد.
نقد تقلید در شناخت خدا
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که شناخت خدا باید مستقیم و بدون واسطه باشد. تقلید از غیر، به‌سان گم شدن در کوچه‌های تاریک، به گمراهی منجر می‌شود. این مفهوم با عرفان نظری و ضرورت معرفت مستقیم هم‌سوست.
پیچیدگی و چالش تبیین شخصیت الهی
استاد فرزانه قدس‌سره شخصیت الهی را پیچیده‌ترین و حساس‌ترین موضوع فلسفی می‌دانند که به دلیل ابهامات لغوی و مفهومی، به سوءتفاهم منجر شده است. این دیدگاه با فلسفه صدرایی و عرفان نظری هم‌خوانی دارد.
شوخی و جدیت در بحث خدا
استاد فرزانه قدس‌سره با لحنی تمثیلی و طنزآمیز، به دشواری و حساسیت بحث شخصیت الهی اشاره دارند و بر احتیاط در این موضوع تأکید می‌کنند. این دیدگاه با عرفان عملی و ضرورت احتیاط در الهیات هم‌سوست.
شعر و معرفت الهی
استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به شعر «نکو خون جگر در جام دل ریز»، معرفت الهی را فرآیندی دشوار و نیازمند ایثار و اخلاص می‌دانند. این مفهوم با عرفان نظری و ادبیات عرفانی هم‌خوانی دارد.
نیاز به شجاعت در مواجهه با خدا
استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی از جگر و شجاعت، معرفت الهی را نیازمند تعهد عمیق می‌دانند. این دیدگاه با عرفان عملی و ضرورت اخلاص هم‌سوست.
درنگ: مواجهه با خداوند، به‌سان سفری پرمخاطره در اقیانوس معرفت است که تنها با شجاعت و اخلاص می‌توان به ساحل آن رسید.
نقد قاعده‌مندی در معرفت خدا
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که معرفت الهی فراتر از قواعد خشک فلسفی است و نیازمند رویکردی شهودی است. این مفهوم با عرفان نظری و نقد فلسفه تقلیدی هم‌سوست.
جمع‌بندی
درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ۱۰۲۴، با رویکردی نقادانه و عمیق، به بازخوانی مفاهیم شخصیت و تشخص در فلسفه اسلامی پرداخته و با تأکید بر ضرورت تصور دقیق پیش از تصدیق، کاستی‌های معرفتی در متون فلسفی و لغوی را برجسته می‌کند. این گفتار با نقد دیدگاه‌های سنتی، مانند تعاریف لغوی و انحصار افلاک، بر لزوم بازتعریف مفاهیم در چارچوب توحید و معرفت الهی تأکید دارد. تمایز میان صفات فعلی و وصفی، نقد فرهنگ تقلیدی، و دعوت به شناخت مستقیم خداوند به‌عنوان شخص حقیقی، این اثر را به منبعی ارزشمند برای بازاندیشی در فلسفه وجودی و عرفان اسلامی تبدیل کرده است. تحلیل تفصیلی این مفاهیم، با حفظ محتوای اصلی، گامی در جهت تبیین فلسفه‌ای توحیدمحور و هماهنگ با عقلانیت دینی برمی‌دارد.
با نظارت صادق خادمی