متن درس
اقتدار انسانی و نقش اراده در مراتب قرب عرفانی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۴۹)
دیباچه: کاوش در اقتدار انسانی و اراده در سلوک عرفانی
انسان، این موجود شگفت‌انگیز، در گستره وجود خویش، ظرفیتی بی‌کران برای اقتدار و تعالی دارد که ریشه در اراده او نهفته است. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در چیستی اقتدار انسانی و نقش محوری اراده در دستیابی به مراتب متعالی قرب در عرفان اسلامی می‌پردازد. اقتدار انسانی، نه در جسم و ماده، بلکه در اراده‌ای ریشه دارد که چونان چراغی فروزان، راه را به سوی حقیقت روشن می‌سازد. این بحث، با تکیه بر آیات قرآن کریم، روایات و تمثیلات، تفاوت میان اقتدار نفسانی (قرب اول) و اقتدار حق‌مدار (قرب ثانی و ثالث) را تبیین کرده و بر ضرورت پرورش اراده برای تحقق توانمندی‌های متعالی تأکید می‌ورزد. هدف، ارائه چارچوبی فلسفی و عرفانی است که انسان را به تأمل در ظرفیت‌های وجودی خویش و راه‌های وصول به اقتدار نامحدود رهنمون سازد.
بخش یکم: چیستی اقتدار انسانی و تمایز ارادی
پرسش بنیادین: تمایز انسان در اقتدار
چگونه انسانی به مرتبه‌ای از اقتدار می‌رسد که از دیگران متمایز شده و با آنان در تناسب و معادله قرار نمی‌گیرد؟ این پرسش، به ظرفیت وجودی انسان برای دستیابی به توانمندی‌های متعالی اشاره دارد که فراتر از محدودیت‌های جسمانی است. انسان، در پرتو اراده خویش، می‌تواند به جایگاهی دست یابد که از حدود عادی وجود فراتر رود و چونان ستاره‌ای در آسمان هستی بدرخشد.
درنگ: اقتدار انسانی، ریشه در اراده‌ای دارد که انسان را از محدودیت‌های جسمانی متمایز می‌سازد.
استعاره سعدی: اقتدار ارادی در برابر توان جسمانی
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به بیتی از سعدی که می‌فرماید: «دو صد من استخوان لازم است تا صد من بار برداشته شود»، به تفاوت میان اقتدار ظاهری و اقتدار ارادی اشاره می‌کنند. برخی انسان‌ها، با وجود محدودیت‌های جسمانی، چونان کوهی استوار، با اراده‌ای پولادین، موانع عظیم را جابه‌جا می‌کنند. این استعاره، چون آیینه‌ای، برتری اراده بر جسم را آشکار می‌سازد.
قدرت خارق‌العاده و تسخیر موجودات
انسانی که با یک دست، ده هندوانه برمی‌دارد یا کوهی را جابه‌جا می‌کند، نمادی از اقتدار ارادی است که از حدود جسمانی فراتر می‌رود. این اقتدار، حتی تسخیر موجوداتی چون جن و ملک را ممکن می‌سازد، موجوداتی که هرکدام قدرتی معادل جمعی از انسان‌ها دارند. این توانایی، نه در بازوی جسمانی، بلکه در اراده‌ای ریشه دارد که چونان کلیدی زرین، درهای ناممکن‌ها را می‌گشاید.
درنگ: اقتدار انسانی، در تسخیر موجودات و جابه‌جایی موانع، از اراده‌ای توانمند سرچشمه می‌گیرد.
ماهیت اقتدار: اراده در برابر ماده
اقتدار انسانی، نه از جسم و ماده، بلکه از اراده نشأت می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که انسان نمی‌تواند بزرگ‌تر یا قوی‌تر از خود شود، مگر آنکه اراده‌اش او را متمایز سازد. مثالی از انسانی که تریلی را حرکت می‌دهد، نشان‌دهنده آن است که این توانمندی، نه از نیروی جسمانی، بلکه از عقل و اراده سرچشمه می‌گیرد. این اراده، چونان موتوری نیرومند، انسان را به سوی تحقق ناممکن‌ها سوق می‌دهد.
رؤیت ورای ماده
رؤیت حقایق ورای ماده، با اراده ممکن است، نه صرفاً با چشم جسمانی. این رؤیت، که گاه بدون ابزار مادی و با تکیه بر نفس ممکن می‌شود، نشان‌دهنده ظرفیت باطنی انسان برای درک ماورای عالم ماده است. استاد فرزانه قدس‌سره، این توانایی را چونان پنجره‌ای به سوی حقیقت توصیف می‌کنند که با پرورش اراده گشوده می‌شود.
درنگ: رؤیت ورای ماده، با اراده‌ای پرورش‌یافته ممکن است و از محدودیت‌های جسمانی فراتر می‌رود.
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش، با کاوش در چیستی اقتدار انسانی، بر نقش محوری اراده در تمایز انسان از دیگر موجودات تأکید کرد. اقتدار، نه در جسم، بلکه در اراده‌ای نهفته است که انسان را قادر می‌سازد تا موانع عظیم را جابه‌جا کرده و موجودات قدرتمند را تسخیر کند. این اراده، چونان نوری در تاریکی‌های محدودیت‌های مادی، راه را به سوی تعالی می‌گشاید.
بخش دوم: پرورش اراده و چالش‌های آن
دشواری تربیت اراده
تربیت اراده، به مراتب دشوارتر از تربیت جسم است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از نماز، نشان می‌دهند که بدن در عبادت به‌آسانی کنترل می‌شود، اما اراده، چونان اسبی سرکش، مهارناپذیر است. این چموشی اراده، که در تجرد آن ریشه دارد، انسان را در برابر چالش‌های عظیم قرار می‌دهد. اراده، در لحظه‌های حساس، چونان پرنده‌ای آزاد، از کنترل خارج شده و به سوی اوهام و خیالات پرواز می‌کند.
درنگ: تربیت اراده، به دلیل ماهیت سیال و چموش آن، دشوارتر از تربیت جسم است.
اراده در برابر نفسیت
اراده در مرتبه قرب اول، به دلیل گرفتاری در نفسیت، محدود است. این محدودیت، چونان زنجیری بر پای اراده، مانع از تحقق کامل اقتدار می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مثال‌هایی چون حرکت دادن اشیا یا تسخیر موجودات، نشان می‌دهند که اراده در این مرتبه، هرچند قدرتمند، در چارچوب نفسانی محصور است.
نظم و تراکم اراده
برای دستیابی به اقتدار، اراده باید تنظیم، تصحیح و متراکم شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از عروسکی که با نظم و باتری حرکت می‌کند، بر ضرورت تنظیم اراده تأکید می‌ورزند. اراده‌ای که بدون نظم و تراکم باشد، چونان موتوری بدون سوخت، ناکارآمد است. این نظم، چونان کلیدی، توانمندی‌های نهفته انسان را آزاد می‌سازد.
درنگ: نظم و تراکم اراده، شرط لازم برای تحقق اقتدار انسانی است.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با بررسی چالش‌های پرورش اراده، بر دشواری مهار این نیروی سیال تأکید کرد. اراده، در مرتبه نفسانی، گرفتار محدودیت‌هایی است که تنها با تنظیم و تراکم می‌توان آن را به سوی اقتدار هدایت کرد. این فرآیند، چونان صیقل دادن گوهری گران‌بها، نیازمند دقت و تلاش است.
بخش سوم: مراتب قرب و اقتدار حق‌مدار
تفاوت قرب اول با قرب ثانی و ثالث
استاد فرزانه قدس‌سره، تفاوت میان مراتب قرب را در نوع اقتدار آن‌ها تبیین می‌کنند. در قرب اول، اقتدار نفسانی است و با تمرین و ریاضت به دست می‌آید، اما در قرب ثانی و ثالث، اقتدار حق‌مدار است و با عنایت الهی تحقق می‌یابد. این اقتدار، چونان جریانی زلال از سرچشمه رحمت الهی، بی‌نیاز از تلاش نفسانی است.
درنگ: اقتدار در قرب اول نفسانی و محدود است، اما در قرب ثانی و ثالث، حق‌مدار و نامحدود است.
تسخیر آسمان‌ها و زمین
قرآن کریم، با بیانی روشن، به ظرفیت ذاتی انسان برای تسخیر عالم اشاره دارد:
سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ
«آنچه در آسمان‌ها و زمین است برای شما مسخر کرده است» (سوره جاثیه، آیه ۱۳). این آیه، چونان آیینه‌ای، اقتدار ارادی انسان را در برابر عالم هستی آشکار می‌سازد.
مثال عیسی علیه‌السلام
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به نبوت حضرت عیسی علیه‌السلام در طفولیت، بر اقتدار حق‌مدار تأکید می‌ورزند:
إِنِّي آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا
«به من کتاب داده شده و مرا پیامبر قرار داده است» (سوره مریم، آیه ۳۰). این نبوت، بدون نیاز به ریاضت، نشان‌دهنده اقتدار الهی است که در پرتو حقیت تحقق می‌یابد.
مثال موسی علیه‌السلام
عصای موسی علیه‌السلام، که بدون واسطه ملائکه به اقتدار حق‌مدار عمل کرد، نمادی از تحقق وجه الهی است. این عصا، چونان ابزاری در دست حق، سحر ساحران را بلعید و اقتدار الهی را آشکار ساخت. ید بیضا و کلام موسی علیه‌السلام نیز، چونان نورهایی درخشان، این اقتدار را به نمایش گذاشتند.
درنگ: اقتدار حق‌مدار، بی‌نیاز از تمرین و ریاضت، در پرتو عنایت الهی تحقق می‌یابد.
تفاوت انبیا و اولیا با دیگران
انبیا و اولیا، بدون نیاز به تمرین و ریاضت، به اقتدار حق‌مدار می‌رسند. این تفاوت، چونان فاصله میان آسمان و زمین، نشان‌دهنده فضیلت الهی در برابر تلاش نفسانی است. استاد فرزانه قدس‌سره، این اقتدار را به لطف و عنایت الهی نسبت می‌دهند که چونان جریانی زلال، قلب اولیا را سیراب می‌سازد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تبیین تفاوت میان اقتدار نفسانی و حق‌مدار، بر برتری قرب ثانی و ثالث تأکید کرد. اقتدار حق‌مدار، که در انبیا و اولیا متجلی است، بی‌نیاز از تلاش نفسانی و در پرتو عنایت الهی تحقق می‌یابد. این اقتدار، چونان قله‌ای رفیع، انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.
بخش چهارم: علم دینی و ضرورت پرورش اقتدار
نقد رویکردهای کنونی علم دینی
علم دینی، گاه در دام تمرکز بر معلومات نظری گرفتار شده و از پرورش اقتدار عملی بازمانده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به ضعف‌های موجود، بر ضرورت بازسازی نظام‌های آموزشی دینی تأکید می‌ورزند. این علم، باید چونان چراغی فروزان، نه تنها معرفت، بلکه قدرت را نیز در سالک بیدار سازد.
درنگ: علم دینی، بدون پرورش اقتدار عملی، به خیالاتی بی‌ثمر بدل می‌شود.
علم و قدرت: پیوند ناگسستنی
استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر اینکه علم بدون قدرت، خیال است، به ضرورت هم‌زمانی این دو اشاره می‌کنند. مثال‌هایی چون خیال‌پردازی درباره حمام چهل‌ستون یا پول‌های بانک ملی، نشان‌دهنده بی‌ثمری دانش بدون عمل است. علم، چونان درختی است که بدون ریشه قدرت، میوه‌ای به بار نمی‌آورد.
درنگ: علم بدون قدرت، خیال است و تنها با عمل به اقتدار می‌رسد.
باشگاه اراده: پیشنهادی برای علم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره، با پیشنهادی بدیع، بر تأسیس «باشگاه اراده» در مراکز علمی دینی تأکید می‌ورزند. این مراکز، باید چونان کارگاهی برای تربیت اراده، سالکان را به سوی اقتدار هدایت کنند. ورزش‌های معنوی، چونان تمرینی برای نفس، اراده را تنظیم و تقویت می‌کنند.
طرح کاد: آموزش عملی در علم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به طرح «کاد» (کار و فعالیت)، بر ضرورت آموزش عملی در علم دینی تأکید می‌ورزند. این طرح، چونان پلی میان علم و عمل، می‌تواند مراکز علمی را از تمرکز صرف بر نظریه به سوی اقتدار عملی رهنمون سازد.
درنگ: علم دینی نیازمند آموزش عملی و تأسیس مراکز تربیت اراده است.
نقد خیال‌پردازی در علم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از خیال‌پردازی درباره بانک ملی یا کتاب‌های غیرواقعی درباره جن و برزخ، بر بی‌ثمری معلومات بدون قدرت تأکید می‌ورزند. این خیالات، چونان سایه‌ای در برابر نور حقیقت، فاقد اصالت و اثرگذاری‌اند.
روحانیت و اقتدار معنوی
روحانیت، به معنای ربانی بودن است. قرآن کریم می‌فرماید:
كُونُوا رَبَّانِيِّينَ
«ربانی باشید» (سوره آل‌عمران، آیه ۷۹). این آیه، بر ضرورت اقتدار معنوی در روحانیت تأکید دارد. روحانیت، چونان مشعلی در تاریکی، باید با اقتدار ارادی، راه هدایت را روشن سازد.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با نقد رویکردهای کنونی علم دینی، بر ضرورت پیوند علم و قدرت تأکید کرد. تأسیس مراکز تربیت اراده و آموزش عملی، می‌تواند علم دینی را از خیالات نظری به سوی اقتدار عملی هدایت کند. این بازسازی، چونان جریانی نو، راه را به سوی تعالی هموار می‌سازد.
بخش پنجم: سرمایه‌گذاری بر نفسیت و حقیت
اقتدار نفسانی و محدودیت‌های آن
سرمایه‌گذاری بر نفسیت، به اقتدار محدود منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مثال‌هایی چون پرورش اراده با ریاضت، نشان می‌دهند که این اقتدار، هرچند قابل‌توجه، در چارچوب نفسانی محصور است. این محدودیت، چونان سایه‌ای بر نور اراده، مانع از تحقق کامل توانمندی‌ها می‌شود.
درنگ: اقتدار نفسانی، به دلیل محدودیت‌های نفسیت، محصور و ناپایدار است.
اقتدار حقی و نامحدودی
سرمایه‌گذاری بر حقیت، به اقتدار نامحدود می‌انجامد. این اقتدار، که در قرب ثانی و ثالث متجلی است، چونان دریایی بی‌کران، محدودیت‌های نفسانی را در خود غرق می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، این اقتدار را به عنایت الهی نسبت می‌دهند که بدون نیاز به ریاضت، انسان را به قله‌های تعالی می‌رساند.
نقش عقل و ادب
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به روایتی که می‌فرماید: «العقل هباء من الله والأدب كلفة» (عقل، هدیه‌ای از جانب خداوند است و ادب، با زحمت به دست می‌آید)، بر تفاوت میان اقتدار الهی و نفسانی تأکید می‌ورزند. عقل، چونان گوهری الهی، بی‌تلاش نصیب انسان می‌شود، اما ادب و تربیت اراده، نیازمند کوشش است.
درنگ: اقتدار حقی، از عنایت الهی نشأت گرفته و بی‌نیاز از زحمت است.
ترس و مانع اقتدار
ترس، چونان سدی در برابر ظهور اقتدار، مانع از تحقق توانمندی‌های ارادی می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر ضرورت غلبه بر ترس، انسان را به پرورش اراده‌ای استوار دعوت می‌کنند که چونان صخره‌ای در برابر امواج، پایدار بماند.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تمایز میان اقتدار نفسانی و حقی، بر برتری اقتدار حق‌مدار تأکید کرد. سرمایه‌گذاری بر حقیت، انسان را به سوی اقتدار نامحدود رهنمون می‌سازد، در حالی که اقتدار نفسانی، در چارچوب محدودیت‌های نفسیت محصور است. غلبه بر ترس و پرورش اراده، کلید وصول به این اقتدار است.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با کاوش در اقتدار انسانی و نقش اراده در مراتب قرب عرفانی، راهی به سوی فهم عمیق حقیقت گشود. اراده، چونان محور اقتدار، در قرب اول با تمرین و ریاضت به توانمندی‌های نفسانی می‌رسد، اما در قرب ثانی و ثالث، با رفع نفسیت و تحقق حقیت، به اقتدار نامحدود الهی منتهی می‌شود. آیات قرآن کریم، چونان مشعل‌هایی فروزان، ظرفیت ذاتی انسان برای تسخیر عالم را آشکار می‌سازند. علم دینی، برای تحقق رسالت خویش، نیازمند پیوند با قدرت و تأسیس مراکز تربیت اراده است. سالک، با تنظیم و تراکم اراده، می‌تواند از نفسیت به حقیت گذر کرده و به ولایت الهی دست یابد. این بحث، چونان آیینه‌ای، عظمت وجودی انسان و ضرورت بازسازی علم دینی را بازتاب می‌دهد.
با نظارت صادق خادمی