متن درس
هستی‌شناسی هم‌زیستی موجودات در عالم ناسوت از منظر فلسفه قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۷۸)
دیباچه
جهان هستی، چونان آینه‌ای چندوجهی، جلوه‌گاه هم‌زیستی موجودات گوناگون در قلمرو ناسوت است که هر یک با ویژگی‌ها و مراتب وجودی خویش، در شبکه‌ای پیچیده و درهم‌تنیده از تعاملات مادی و معنوی به‌سر می‌برند. این نوشتار، بر پایه درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در هستی‌شناسی هم‌زیستی انسان، جن، شیاطین، و ملائکه در عالم ناسوت از منظر فلسفه قرآنی می‌پردازد. هدف این اثر، تبیین نظام‌مند این هم‌زیستی و تأثیرات متقابل موجودات بر یکدیگر است، با تأکید بر آیات قرآن کریم و مفاهیم فلسفی و عرفانی اسلامی.
بخش یکم: مبانی هستی‌شناختی هم‌زیستی موجودات
تعدد مراتب وجود و درهم‌تنیدگی قلمروها
جهان ناسوت، عرصه‌ای است که در آن موجودات زنده، اعم از انسان، جن، شیاطین، و ملائکه، در قلمرویی مشاعی و یکپارچه هم‌زیست‌اند. این دیدگاه با مفهوم «تعدد مراتب وجود» در فلسفه اسلامی هم‌راستاست که عالم را متشکل از موجودات مادی و غیرمادی می‌داند. برخلاف باورهای عامه که جن و شیاطین را به مکان‌هایی چون قبرستان‌ها و مخروبه‌ها محدود می‌کند، فلسفه قرآنی این جداسازی را نفی کرده و عالم را چونان پارچه‌ای درهم‌بافته می‌بیند که موجودات در آن به‌صورت مشاعی حضور دارند. این درهم‌تنیدگی، جلوه‌ای از «وحدت وجودی» در عرفان اسلامی است که عالم را یکپارچه و متحد در ذات وجود می‌داند.
| درنگ: عالم ناسوت، قلمرویی مشاعی است که انسان، جن، شیاطین، و ملائکه در آن به‌صورت درهم‌تنیده زیست می‌کنند، و جداسازی قلمروهای وجودی آن‌ها با مفهوم وحدت وجودی ناسازگار است. |
نقد باورهای نادرست و اصالت عقل
باورهای عامه که جن و شیاطین را به مکان‌های خاص محدود می‌سازد، از منظر فلسفه اسلامی فاقد اعتبار است. این نقد، ریشه در مفهوم «اصالت عقل» دارد که خرافات و باورهای بی‌اساس را رد می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که چنین باورهایی، اصول اعتقادی را مخدوش ساخته و از درک حقیقت هم‌زیستی موجودات مانع می‌شوند. این دیدگاه، با تکیه بر عقل و وحی، انسان را به بازاندیشی در فهم خود از نظام هستی دعوت می‌کند.
تمثیل وجودی: نور، حرارت، و باد
هم‌زیستی موجودات در عالم ناسوت، به مانند درهم‌آمیختگی نور، حرارت، و باد در فضایی واحد است. این تمثیل، که با مفهوم «وحدت در کثرت» در فلسفه اسلامی پیوند دارد، نشان می‌دهد که موجودات، هرچند متکثرند، در قلمرویی یگانه و متحد به‌سر می‌برند. همان‌گونه که نمی‌توان نور را از حرارت یا باد را از اجسام جدا کرد، انسان، جن، و ملائکه نیز در شبکه‌ای وجودی به هم متصل‌اند.
جمع‌بندی بخش یکم
بخش نخست، مبانی هستی‌شناختی هم‌زیستی موجودات را تبیین کرد و بر یکپارچگی عالم ناسوت و درهم‌تنیدگی موجودات تأکید نمود. نقد باورهای عامه و تأکید بر اصالت عقل، همراه با تمثیلات فلسفی، نشان داد که عالم، عرصه‌ای مشاعی است که موجودات در آن به‌صورت هماهنگ و در تعامل با یکدیگر زیست می‌کنند.
بخش دوم: تعاملات مادی و معنوی موجودات
مصرف موجودات در فرآیند تنفس
انسان در هر دم و بازدم، موجودات زنده‌ای چون گرد، غبار، و اجسام ریز را استنشاق می‌کند. این فرآیند، که با مفهوم «تعامل مادی-معنوی» در فلسفه نفس اسلامی مرتبط است، نشان‌دهنده پیوند عمیق انسان با دیگر موجودات است. تنفس، فراتر از عمل مادی، به مثابه پلی است که انسان را با مراتب مختلف وجودی متصل می‌سازد.
آلودگی محیطی و فساد طبیعت
آلودگی شهرها با میکروب‌ها و ویروس‌ها، به هم‌زیستی موجودات آسیب می‌رساند. این مسئله، با مفهوم «فساد محیطی» در فلسفه اخلاق اسلامی پیوند دارد که طبیعت را امانتی الهی می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که آلودگی، تعادل وجودی عالم را برهم زده و به انسان و دیگر موجودات زیان می‌رساند.
| درنگ: آلودگی محیطی، به مثابه نقض امانت الهی، تعادل هم‌زیستی موجودات را مختل کرده و به نظام وجودی عالم آسیب می‌زند. |
نفوذ شر و آسیب‌پذیری انسان
قرآن کریم در آیه وَلَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ (و اگر در برج‌های استوار باشید) بر نفوذ شر شیاطین حتی در مکان‌های بسته تأکید دارد. این آیه، با مفهوم «نفوذ شر» در فلسفه قرآنی مرتبط است که شیطان را دشمنی فراگیر می‌داند. این نفوذ، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری انسان در برابر تأثیرات غیبی است.
تأثیرات متقابل موجودات
موجودات عالم، اعم از انسان، جن، و شیاطین، می‌توانند بر یکدیگر تأثیر بگذارند، خواه به سود و خواه به زیان. این تعامل، که با مفهوم «تدافع وجودی» در فلسفه اسلامی پیوند دارد، نشان‌دهنده پویایی نظام هستی است که در آن موجودات به‌صورت متقابل بر هم اثر می‌گذارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این تأثیرات، گاه آشکار و گاه پنهان، در تمامی ابعاد زندگی انسان جاری است.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، به بررسی تعاملات مادی و معنوی موجودات پرداخت و نشان داد که انسان در فرآیندهای روزمره چون تنفس، با دیگر موجودات در ارتباط است. آلودگی محیطی و نفوذ شر، چالش‌هایی هستند که هم‌زیستی را تهدید می‌کنند، اما شناخت این تعاملات می‌تواند انسان را به سوی زندگی آگاهانه‌تر هدایت کند.
بخش سوم: مراتب وجودی و نظام برزخی
عالم مثال و برزخ
عالم مثال، شامل مثال متصل (تمثلات درونی انسان) و مثال منفصل (عالم برزخ)، واسطه‌ای میان مراتب مادی و معنوی است. برزخ نزولی (عالم ذر) و برزخ صعودی (پس از مرگ) نیز با انسان هم‌زیست‌اند. این دیدگاه، با مفهوم «سیر وجودی» در عرفان اسلامی مرتبط است که انسان را در مراتب مختلف وجودی می‌بیند.
ورود و خروج در قلمروهای وجودی
انسان و موجودات غیبی می‌توانند به قلمرو یکدیگر وارد شوند، هرچند ورود از برزخ به دنیا تحت نظم غیبی کنترل شده است. این نفوذپذیری، با مفهوم «تداخل مراتب وجود» در فلسفه اسلامی هم‌راستاست و نشان‌دهنده پویایی نظام هستی است.
| درنگ: عالم مثال و برزخ، به مثابه پلی میان دنیا و غیب، امکان تعامل میان مراتب وجودی را فراهم می‌سازد و نظام هستی را پویا می‌کند. |
کنترل شیاطین توسط اولیای الهی
اولیای خدا، با اقتدار ولایت تکوینی، قادر به کنترل و هدایت شیاطین‌اند. این توانایی، ریشه در مفهوم «ولایت تکوینی» در عرفان اسلامی دارد که اولیا را واجد بصیرت و اقتدار غیبی می‌داند.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، مراتب وجودی عالم را کاوش کرد و نشان داد که عالم مثال و برزخ، به مثابه واسطه‌هایی پویا، امکان تعامل میان انسان و موجودات غیبی را فراهم می‌سازند. توانایی اولیای الهی در کنترل شیاطین، جلوه‌ای از نظم غیبی عالم است.
بخش چهارم: تأثیرات معنوی و عملی هم‌زیستی
حضور موجودات در روان انسان
ملائکه، جن، و شیاطین در روان انسان حضور دارند و حالات او را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این حضور، با مفهوم «نفوذ غیبی» در فلسفه نفس اسلامی مرتبط است که روان را متأثر از موجودات غیبی می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این تأثیرات، گاه به شادی و گاه به ترس و اضطراب منجر می‌شود.
غفلت انسان و حجاب ادراکی
خداوند به انسان غفلت عطا کرده تا از دیدن موجودات غیبی محروم بماند. این غفلت، که با مفهوم «حجاب وجودی» در عرفان اسلامی پیوند دارد، ادراک انسان را محدود می‌سازد. با این حال، در آینده، با تکامل معرفتی، وجود این موجودات برای علم آشکار خواهد شد.
| درنگ: غفلت انسان، چونان پرده‌ای بر چشم ادراک اوست که مانع از دیدن موجودات غیبی می‌شود، اما تکامل معرفتی، این پرده را کنار خواهد زد. |
چرخه ماده و حکمت آفرینش
مواد عالم، از مردگان پیشین تشکیل شده و در چرخه‌ای دائمی زنده و مرده می‌شوند. این چرخه، با مفهوم «تحول وجودی» در فلسفه اسلامی مرتبط است که ماده را پویا و هدفمند می‌بیند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هیچ چیز در عالم زائد نیست و حتی پوست گردو، خواص دارویی دارد.
طهارت و تقدیس در عمل
گفتن «بسم الله» هنگام غذا خوردن، همزات شیاطین را دور می‌کند، و ذبح با ذکر نام خدا، شر را از گوشت می‌زداید. این اعمال، با مفاهیم «تقدیس عمل» و «طهارت شرعی» در فلسفه اخلاق و فقه اسلامی پیوند دارند که عمل را پاک و مشروع می‌سازند.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، تأثیرات معنوی و عملی هم‌زیستی موجودات را بررسی کرد و نشان داد که حضور موجودات غیبی در روان انسان، چرخه ماده، و اعمال تقدیسی چون «بسم الله»، همگی در راستای حفظ تعادل وجودی و تقرب به سوی کمال‌اند.
بخش پنجم: نظام قرآنی و تعاملات وجودی
طرح قرآنی عالم
قرآن کریم، عالم را درهم‌تنیده و پر از موجودات می‌بیند. این طرح، با مفهوم «نظام هستی» در فلسفه قرآنی مرتبط است که عالم را یکپارچه و هدفمند می‌داند. آیاتی چون كَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا (شیطان برای انسان خوارکننده است) و زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ (شیطان اعمالشان را برایشان آراست) بر نفوذ و فریب شیطان تأکید دارند.
فاعلیت مشترک و نفوذ شیطان
فعل انسان، گاه با خدا و گاه با شیطان مشترک است. آیه مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ (هنگامی که تیر انداختی، تو نینداختی، بلکه خدا انداخت) و داستان موسی در فَوَكَزَهُ مُوسَىٰ فَقَضَىٰ عَلَيْهِ قَالَ هَٰذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ (موسی او را با مشت زد و کارش را ساخت، گفت: این از کار شیطان است) این فاعلیت مشترک را نشان می‌دهند. این دیدگاه، با مفهوم «فاعلیت مشترک» در فلسفه اسلامی پیوند دارد.
| درنگ: فاعلیت مشترک انسان با خدا و شیطان، نشان‌دهنده پیچیدگی نظام هستی است که در آن فعل انسان، تحت تأثیر اراده‌های غیبی قرار می‌گیرد. |
استشمام اولیا و طهارت باطنی
اولیای الهی، با استشمام غیبی، لقمه پاک را تشخیص می‌دهند و دهانشان از حرام قفل می‌شود. این توانایی، با مفهوم «کشف غیبی» و «طهارت باطنی» در عرفان اسلامی مرتبط است که اولیا را واجد بصیرت و پاکی می‌داند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، طرح قرآنی عالم و تعاملات وجودی را تبیین کرد و نشان داد که فاعلیت مشترک، نفوذ شیطان، و توانایی اولیای الهی، همگی در راستای نظم و حکمت الهی در عالم ناسوت عمل می‌کنند.
نتیجه‌گیری کلی
هستی‌شناسی هم‌زیستی موجودات در عالم ناسوت، از منظر فلسفه قرآنی، جهانی را به تصویر می‌کشد که در آن انسان، جن، شیاطین، و ملائکه در قلمرویی مشاعی و درهم‌تنیده زیست می‌کنند. این هم‌زیستی، که با مفاهیم وحدت وجودی، تدافع وجودی، و نظم غیبی پیوند دارد، انسان را به آگاهی و تقوا در تعامل با موجودات دعوت می‌کند. آیات قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راه را برای فهم این نظام پیچیده روشن می‌سازند، و اعمال تقدیسی چون استعاذه و ذکر «بسم الله»، انسان را از شرور مصون می‌دارند. حرکت در مسیر کمال، نیازمند معرفت به این نظام وجودی و زیست آگاهانه در میان موجودات است.
| با نظارت صادق خادمی |