متن درس

اقتدار معنوی انسان در فلسفه اسلامی: بازخوانی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۹۱)

دیباچه

در سپهر اندیشه اسلامی، اقتدار معنوی انسان به‌مثابه نگینی درخشان، جایگاه ویژه‌ای در نظام هستی‌شناختی دارد. این اقتدار، که ریشه در صفات الهی دارد، نه‌تنها از زور و استکبار متمایز است، بلکه چونان جریانی زلال، انسان را به سوی کمالات معنوی و هدایت جامعه رهنمون می‌سازد. درس‌گفتار شماره ۱۲۹۱، ارائه‌شده در تاریخ ۳۱ فروردین ۱۳۹۰، به قلم و بیان استاد فرزانه قدس‌سره، این مفهوم را با نگاهی عمیق و قرآنی تبیین کرده و با استناد به آیات کریمه سوره هود، از جمله وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ (هود: ۲۵)، قدرت را صفتی الهی می‌داند که در انبیاء برای هدایت خلق متجلی شده است. این نوشتار، با تأکید بر ضرورت احیای اقتدار معنوی در حوزه‌های علمی و جوامع اسلامی، و نقد آسیب‌هایی چون وابستگی و گداگرایی که مانع تحقق این اقتدار است.

این اثر، با ساختاری منسجم و زبانی متین، تمامی نکات درس‌گفتار را با شرح و تفصیل بازگو کرده و با افزودن توضیحات تکمیلی و تمثیلات ادبی، به غنای مفهومی آن افزوده است. آیات قرآن کریم با ترجمه‌ای دقیق و با فونت Traditional Arabic ارائه شده‌اند تا اصالت و زیبایی کلام وحی حفظ گردد. همچنین، با بهره‌گیری از استعارات فاخر و پیوندهای معنایی، تلاش شده است تا مفاهیم فلسفی و قرآنی به‌گونه‌ای ارائه شوند که هم برای پژوهشگران حوزه فلسفه اسلامی جذاب باشد و هم راهگشای تأملات عمیق‌تر در این زمینه.

بخش نخست: مفهوم‌شناسی اقتدار در نظام هستی‌شناختی اسلامی

مغالطه در مفهوم قدرت

واژه قدرت، گاه به دلیل سوءتفاهمات زبانی و مفهومی، در اذهان به معانی منفی چون قلدری، زور، یا استکبار تعبیر می‌شود. این مغالطه، که ریشه در عدم دقت در کاربرد واژگان دارد، می‌تواند درک صحیح از مفاهیم الهی را مخدوش سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قدرت، در نظام فلسفی اسلامی، نه‌تنها صفتی منفی نیست، بلکه چونان آفتابی تابان، نمایانگر کمال الهی است. این تمایز، لزوم بازنگری در کاربرد واژگان را در گفتمان‌های دینی و فلسفی نشان می‌دهد، تا از تحریف معانی متعالی جلوگیری شود.

قدرت به‌مثابه کمال الهی

در نظام هستی‌شناختی اسلامی، قدرت و قوت از صفات ذاتی خداوند متعال است که در وجود انسان‌های وارسته به‌صورت نهادی آرامش‌بخش و سالم متجلی می‌شود. این قدرت، برخلاف تصورات رایج، نه به معنای شیطنت و زورگویی، بلکه به‌سان جویباری زلال، انسان را به سوی کمالات معنوی هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به این صفت الهی، قدرت را از صفات شیطانی نظیر قلدری و استکبار متمایز می‌سازند و بر ضرورت فهم دقیق آن در راستای هدایت جامعه تأکید دارند.

تمایز قدرت الهی از صفات شیطانی

استاد فرزانه قدس‌سره با تیزبینی، میان قدرت الهی و صفات شیطانی نظیر زور، قلدری، و استکبار خط فاصلی روشن ترسیم می‌کنند. قدرت الهی، چونان نسیمی روح‌افزا، در خدمت هدایت و کمال جامعه است، حال آنکه صفات شیطانی، چون طوفانی ویرانگر، به ستم و خودپرستی منجر می‌شوند. این تمایز، بنیادی‌ترین اصل در فهم اقتدار معنوی در فلسفه اسلامی است و بر لزوم جهت‌گیری الهی در اعمال قدرت تأکید دارد.

اقتدار معنوی در نهاد انسان

اقتدار معنوی، چون گوهری در نهاد انسان‌های وارسته، توانایی‌ای است که آرامش و سلامت را به ارمغان می‌آورد. این قدرت، برخلاف قدرت مادی که به ثروت، لشکر، یا دولت وابسته است، در وجود مؤمنان و انبیاء به‌صورت صفا و صمیمیتی متجلی می‌شود که انسان را به خداوند نزدیک می‌سازد. این نزدیکی، چونان پلی مستحکم، مؤمن را در برابر دشمنان مورد حمایت الهی قرار داده و او را به پیروزی رهنمون می‌کند.

بخش دوم: نقد قدرت مادی و تبیین اقتدار نبوی

نقد قدرت مادی

قدرت مادی، که گاه در قالب ثروت، لشکر، یا دولت ظاهر می‌شود، لزوماً قدرت الهی نیست و ممکن است در خدمت اهداف شیطانی قرار گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، قدرت مادی را به ظرفی توخالی تشبیه می‌کنند که بدون پشتوانه معنوی، ارزشی در نظام الهی ندارد. لشکری ممکن است جندالله باشد یا جناد شیطان، و این تمایز به ماهیت معنوی آن بستگی دارد. این دیدگاه، بر ضرورت جهت‌گیری الهی در اعمال قدرت تأکید می‌کند.

اقتدار انبیاء: هدایت و کمال

انبیاء الهی، چونان مشعل‌دارانی در تاریکی، با اقتدار معنوی خود جامعه را به سوی کمال هدایت می‌کردند. این اقتدار، که ریشه در صفا و صمیمیت داشت، نه برای منافع شخصی، بلکه برای ارشاد و نجات خلق به کار می‌رفت. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیات قرآن کریم، از جمله وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ * أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ أَلِيمٍ (هود: ۲۵-۲۶) – «و به‌راستی نوح را به سوی قومش فرستادیم [و او گفت:] من برای شما هشداردهنده‌ای آشکارم که جز خدا را نپرستید. من بر شما از عذاب روزی دردناک می‌ترسم» – اقتدار نوح را به‌عنوان نذیری مبین تبیین می‌کنند که با صبر و متانت، قوم خود را به سوی توحید دعوت کرد.

روش‌های هدایتی انبیاء

انبیاء، چونان طبیبانی حاذق، با موعظه، نصیحت، و در صورت لزوم تنبیه، جامعه را هدایت می‌کردند. این روش‌ها، که گاه به جراحی ترمیمی یا قطعی تشبیه می‌شوند، بسته به نیاز جامعه به کار گرفته می‌شدند. استاد فرزانه قدس‌سره با این تمثیل، بر تنوع و انعطاف روش‌های هدایتی انبیاء تأکید دارند و نشان می‌دهند که اقتدار نبوی، نه در زور، بلکه در حکمت و رحمت ریشه دارد.

بخش سوم: نقد آسیب‌های علم دینی و ضرورت احیای اقتدار

نقد وابستگی نهادهای دینی

استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، ضعف نهادهای دینی، از جمله دانشگاه‌های اسلامی نظیر الازهر، را مورد توجه قرار می‌دهند. این نهادها، که گاه به دولت‌ها وابسته‌اند، از اقتدار معنوی تهی شده و نمی‌توانند وارثان حقیقی انبیاء باشند. این نقد، به ضرورت استقلال نهادهای دینی در راستای تحقق اقتدار معنوی اشاره دارد و از علم دینی می‌خواهد تا با تکیه بر اصالت خود، از وابستگی به قدرت‌های مادی رهایی یابد.

نقد گداگرایی در علم دینی

یکی از آسیب‌های برجسته در علم دینی، گرایش به گداگرایی است که استقلال و اقتدار عالمان را مخدوش ساخته است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به آیه لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مَالًا إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى اللَّهِ (هود: ۲۹) – «از شما مالی نمی‌خواهم، پاداش من جز بر خدا نیست» – تأکید دارند که انبیاء، چون نوح، هیچ‌گاه از قوم خود چیزی نطلبیدند. این اصل، گداگرایی را در علم دینی نفی کرده و عالمان را به استقلال مالی و معنوی دعوت می‌کند.

ضعف جوامع اسلامی و پیامدهای آن

با وجود جمعیت و امکانات گسترده جوامع اسلامی، فقدان اقتدار معنوی، این جوامع را در برابر چالش‌های جهانی ناتوان ساخته است. استاد فرزانه قدس‌سره این ضعف را ریشه بسیاری از جنگ‌ها و خسارات دانسته و بر ضرورت احیای قدرت معنوی برای کاهش این پیامدها تأکید دارند. این نقد، به اهمیت بازسازی اقتدار دینی در جهان اسلام اشاره می‌کند.

فلسفه و تعامل با جامعه

تصور سنتی که فلسفه را عامل فقر می‌داند، ناشی از بی‌توجهی برخی فیلسوفان به جامعه است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد این دیدگاه، تأکید دارند که فیلسوف، چونان پلی میان آسمان و زمین، باید با جامعه در تعامل باشد و از بی‌اعتنایی یا رفتارهای سطحی پرهیز کند. این تعامل، اقتدار معنوی فیلسوف را تقویت کرده و او را به وارث حقیقی انبیاء تبدیل می‌کند.

بخش چهارم: تحلیل قرآنی اقتدار در سوره‌های کریمه

سوره‌های ساختاری و زیرساختی

استاد فرزانه قدس‌سره با تقسیم‌بندی سوره‌های قرآن کریم به دو دسته ساختاری (انفال، توبه، یونس) و زیرساختی (هود)، بر نقش بنیادین قدرت در اجرای فرامین الهی تأکید دارند. سوره‌های ساختاری، چونان دستور پخت غذا، به تنظیم و اجرا می‌پردازند، حال آنکه سوره‌های زیرساختی، چون مواد اولیه، قدرت را به‌عنوان زیرساخت هدایت معرفی می‌کنند. این تقسیم‌بندی، به پیچیدگی‌های ساختاری و معنایی قرآن کریم اشاره دارد.

سوره هود و اقتدار نوح

سوره هود، که زیرساختی و قدرتی است، اقتدار حضرت نوح (ع) را در مواجهه با قومش به تصویر می‌کشد. آیه وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ * أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ أَلِيمٍ (هود: ۲۵-۲۶) نوح را به‌عنوان نذیری مبین معرفی می‌کند که با صبر و متانت، قوم خود را به توحید دعوت کرد. قوم او اما، او را انسانی عادی و فاقد قدرت دانستند: مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا (هود: ۲۷). این سوءتفاهم، ریشه در انکار اقتدار نبوی داشت.

متانت و استدلال نوح

نوح در برابر تحریکات قومش، نه‌تنها عصبانی نشد، بلکه با متانت پاسخ داد: إِنْ كُنْتُ عَلَىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي (هود: ۲۸) – «اگر بر نشانه‌ای روشن از پروردگارم باشم». او از قومش مالی نطلبید: لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مَالًا إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى اللَّهِ (هود: ۲۹) – «از شما مالی نمی‌خواهم، پاداش من جز بر خدا نیست». این متانت و استقلال، او را به الگویی برای عالمان دینی تبدیل می‌کند.

ناکامی نوح و مراتب انبیاء

با وجود نهصد سال تلاش، نوح در هدایت قومش ناکام ماند و حتی فرزندش هلاک شد. استاد فرزانه قدس‌سره این ناکامی را به مراتب متفاوت انبیاء نسبت می‌دهند. در مقایسه با پیامبر اکرم (ص)، که در سیزده سال به موفقیت‌های عظیم دست یافت، نوح به دلیل مقاومت قومش یا محدودیت‌های روش خود، نتوانست به هدایت کامل برسد. این تفاوت، به تنوع اقتدار نبوی در تاریخ رسالت اشاره دارد.

بخش پنجم: پیشنهادهایی برای احیای اقتدار معنوی

استقلال مالی و معنوی عالمان

استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر آیه لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مَالًا إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى اللَّهِ (هود: ۲۹)، عالمان دینی را به استقلال مالی و معنوی دعوت می‌کنند. گداگرایی، که در تاریخ علم دینی ریشه دوانده، اقتدار عالمان را تضعیف کرده است. کارهای علمی، که درآمد بالایی دارند، می‌توانند این وابستگی را از میان بردارند و عالمان را به وارثان حقیقی انبیاء تبدیل کنند.

تعامل عالمان با جامعه

عالمان دینی، چونان پهلوانانی خاکی و افتاده، باید با مردم در تعامل باشند، اما نه به قیمت تنزل به رفتارهای سطحی. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی از کشتی‌گیران سنتی، که با وجود قدرت، به مردم احترام می‌گذارند، بر ضرورت ترکیب اقتدار و تواضع تأکید دارند. این تعامل، عالمان را به الگویی برای جامعه تبدیل می‌کند.

قدرت رحمانی و پرهیز از استکبار

قدرت عالمان باید رحمانی و هدایت‌گر باشد، نه شیطانی و استکباری. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به توصیه قرآنی وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ (بلد: ۱۷) – «و یکدیگر را به صبر و مرحمت سفارش کردند»، بر اهمیت صبر و رحمت در اعمال قدرت تأکید دارند. این قدرت، چونان درختی تناور، ریشه در اخلاص و هدایت دارد.

جمع‌بندی

درس‌گفتار شماره ۱۲۹۱، با نگاهی عمیق به اقتدار معنوی انسان در نظام هستی‌شناختی اسلامی، قدرت را صفتی الهی می‌داند که در انبیاء برای هدایت جامعه متجلی شده است. با استناد به آیات سوره هود، از جمله وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوْمِهِ، این نوشتار بر تمایز قدرت الهی از صفات شیطانی، نقد آسیب‌هایی چون گداگرایی و وابستگی علم دینی، و ضرورت احیای اقتدار معنوی تأکید دارد. پیشنهادهایی چون استقلال مالی، تعامل با جامعه، و پرهیز از استکبار، راهکارهایی برای بازسازی این اقتدار ارائه می‌دهند. این اثر، افق‌های جدیدی برای پژوهش در حوزه انسان‌شناسی اسلامی، اقتدار معنوی، و بازسازی نظام‌های آموزشی دینی می‌گشاید.