متن درس

اقتدار انسانی و نقش قرآن کریم در تبیین آن

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۱۱)

دیباچه

انسان، این گوهر بی‌همتای آفرینش، در کانون نظام هستی جای دارد و به‌عنوان خلیفه الهی، از جایگاهی بی‌مانند برخوردار است. قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راهنمای او در پیمودن مسیر کمال و اقتدار است. این کتاب آسمانی، با بیانی ژرف و حکیمانه، ظرفیت‌های بی‌کران انسان را در دستیابی به مراتب والای معنوی و عملی آشکار می‌سازد. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی جایگاه انسان به‌عنوان برترین مخلوق الهی و نقش بی‌بدیل قرآن کریم در تبیین این اقتدار پرداخته می‌شود. محور این بررسی، آیه ۱۲۵ سوره نحل است که سیستمی جامع برای تبلیغ دین و هدایت جامعه ارائه می‌دهد.

بخش نخست: جایگاه انسان در نظام آفرینش

انسان، برترین مخلوق الهی

انسان، به مثابه تاج آفرینش، از جایگاهی بی‌مانند در نظام هستی برخوردار است. این موجود شگفت‌انگیز، به دلیل برخورداری از نفخه الهی، دارای استعدادهایی بی‌کران برای دستیابی به مراتب والای وجودی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هیچ موجودی در خلقت به پای مقام انسان نمی‌رسد، چرا که او با توانایی‌های چندگانه و متنوع خود، قادر به فتح قله‌های کمال معنوی و مادی است.

قرآن کریم، تنها مرجع تبیین اقتدار انسان

قرآن کریم، چونان گنجینه‌ای بی‌مانند، تنها منبعی است که اقتدار انسان را به‌تمامی تبیین می‌کند. هیچ کتاب یا مرجع دیگری توانایی آن را ندارد که جایگاه والای انسان را به‌گونه‌ای جامع و مستدل آشکار سازد. این کتاب آسمانی، با بیانی حکیمانه، انسان را به‌عنوان موجودی معرفی می‌کند که قادر است از طریق عمل به دستورات الهی، به قدرت‌های بی‌مانند دست یابد.

دوری از قرآن کریم و محرومیت از اقتدار

غفلت از قرآن کریم به‌عنوان کتاب زندگی، انسان را از دستیابی به ظرفیت‌های والای خود محروم ساخته است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأسف خاطرنشان می‌سازند که چون قرآن در کانون زندگی ما جای نگرفته، نه تنها از بهره‌های معنوی و عملی آن بی‌نصیب مانده‌ایم، بلکه رشد و بالندگی خود را نیز از دست داده‌ایم. این دوری، چونان سایه‌ای سنگین، مانع از شکوفایی استعدادهای انسانی شده است.

جمع‌بندی بخش نخست

انسان، به‌عنوان برترین مخلوق الهی، دارای ظرفیت‌هایی بی‌کران برای کسب اقتدار معنوی و عملی است. قرآن کریم، تنها منبعی است که این جایگاه را به‌تمامی تبیین می‌کند و راهنمای انسان در پیمودن مسیر کمال است. با این حال، دوری از این کتاب آسمانی، انسان را از بهره‌مندی از استعدادهایش باز داشته است. این بخش، بر ضرورت بازگشت به قرآن کریم به‌عنوان نقشه راه زندگی تأکید دارد.

بخش دوم: نقش قرآن کریم در هدایت و تبلیغ دین

استخراج دستورات عملی و علمی از قرآن کریم

برای دستیابی به اقتدار، انسان باید دستورات عملی و علمی را از قرآن کریم استخراج کرده و آن‌ها را به کار بندد. این کتاب آسمانی، چونان چشمه‌ای زلال، راهکارهایی جامع برای هدایت انسان در ابعاد گوناگون زندگی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون بهره‌گیری از این دستورات، انسان نمی‌تواند به مراتب والای وجودی دست یابد.

تنوع قدرت‌های انسانی در قرآن کریم

قرآن کریم، قدرت‌های متنوع و چندگانه انسان را، چه در انبیا و چه در غیرانبیا، به‌روشنی تبیین کرده است. این قدرت‌ها، از امور معنوی و ربوبی گرفته تا توانایی‌های مادی و عملی، همگی در آیات این کتاب آسمانی جلوه‌گر شده‌اند. انسان، چونان باغی پرثمر، قادر است با بهره‌گیری از این دستورات، میوه‌های اقتدار را برچیند.

تلاش جهانی برای کسب قدرت‌های غیبی

در جهان امروز، کشورهای پیشرفته به دنبال کشف و بهره‌برداری از قدرت‌های غیبی، ماورایی، و ربوبی هستند تا اقتدار انسان را تقویت کنند. این تلاش‌ها، هرچند گاه با اهداف ناپاک همراه است، نشان‌دهنده توجه جهانی به ظرفیت‌های بی‌کران انسانی است. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که عرفان‌های نوپدید، اگرچه گاه با نیات پلید، به دنبال ایجاد قدرت‌هایی فراتر از توان انسان عادی هستند.

محدودیت‌های علم دینی در گذشته و حال

در دوران نظام‌های طاغوتی، علم دینی از فعالیت‌های اقتدارآفرین محروم بود و این محدودیت‌ها، به‌گونه‌ای، در دوران پس از انقلاب نیز ادامه یافته است. عادات منفی مانند سستی، عقب‌ماندگی، و بی‌مهارتی، چونان زنجیرهایی، مانع از شکوفایی علم دینی شده‌اند. این وضعیت، نیازمند بازنگری و اصلاح است تا علم دینی به جایگاه شایسته خود بازگردد.

جمع‌بندی بخش دوم

قرآن کریم، با ارائه دستورات عملی و علمی، راهنمای انسان در دستیابی به اقتدار است. این کتاب آسمانی، قدرت‌های متنوع انسان را تبیین کرده و مسیرهایی برای فعلیت‌بخشی به آن‌ها ارائه می‌دهد. با این حال، دوری از قرآن و محدودیت‌های علم دینی، مانع از بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها شده است. تلاش‌های جهانی برای کشف قدرت‌های غیبی، اگرچه گاه ناپاک، بر اهمیت این ظرفیت‌ها تأکید دارد و ضرورت بازگشت به مسیر قرآنی را آشکار می‌سازد.

بخش سوم: سیستم تبلیغ دین در قرآن کریم

آیه ۱۲۵ سوره نحل: سیستمی جامع برای تبلیغ

قرآن کریم در آیه ۱۲۵ سوره نحل، سیستمی جامع برای تبلیغ دین ارائه می‌دهد:
ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ
(با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با بهترین شیوه با آن‌ها مجادله کن). این آیه، چونان نقشه‌ای دقیق، سه روش حکمت، موعظه حسنه، و جدال احسن را برای هدایت جامعه معرفی می‌کند.

روش حکمت: گفت‌وگو با دانشمندان

حکمت، چونان شمشیری بران، ابزاری است برای گفت‌وگو با دانشمندان و جامعه پیشرفته. این روش، مستلزم استفاده از منطق، فلسفه، و فرمول‌های علمی است تا دین به‌گونه‌ای مستدل و استوار ارائه شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که با قشر فرهیخته، باید از زبانی علمی و منطقی بهره گرفت تا دعوت به دین مؤثر افتد.

روش موعظه حسنه: گفت‌وگو با مردم عادی

موعظه حسنه، چونان نسیمی ملایم، برای گفت‌وگو با مردم عادی، کارگران، و روستاییان است. این روش، مستلزم زبانی ساده، شفاف، و شیرین است که قلب مخاطب را تسخیر کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که با این قشر، نباید از واژگان پیچیده و قلمبه استفاده کرد، بلکه باید سخنانی روشن و دلنشین ارائه داد.

روش جدال احسن: مواجهه با مخالفان

جدال احسن، چونان رقصی جوانمردانه، روشی است برای مواجهه با مخالفان، چه تحصیل‌کرده و چه عادی. این روش، مستلزم مناظره‌ای منطقی، اخلاقی، و بدون خشونت است که حتی در صورت شکست، کرامت انسانی حفظ شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که جدال احسن، بهترین شیوه برای حفظ اخلاق در گفت‌وگوست.

سه دسته مخاطب در جامعه

جامعه، چونان باغی متنوع، از سه دسته دانشمندان، مردم عادی، و مخالفان تشکیل شده است. هر یک از این گروه‌ها، نیازمند روشی خاص برای هدایت هستند. حکمت برای دانشمندان، موعظه حسنه برای مردم عادی، و جدال احسن برای مخالفان، سیستمی جامع برای تبلیغ دین فراهم می‌آورد.

جمع‌بندی بخش سوم

آیه ۱۲۵ سوره نحل، چونان چراغی روشن، سیستمی جامع برای تبلیغ دین ارائه می‌دهد. این سیستم، با معرفی سه روش حکمت، موعظه حسنه، و جدال احسن، راهنمایی برای هدایت اقشار مختلف جامعه است. شناخت مخاطب و تطبیق روش تبلیغ با ویژگی‌های او، از اصول اساسی این سیستم است که عالمان دینی باید به آن پایبند باشند.

بخش چهارم: چالش‌های علم دینی و راهکارهای اصلاح

نقد فقدان سند در علم دینی

بخش عمده‌ای از باورهای دینی کنونی، فاقد سند و حکمت است و به شهرت و اجماع بسنده می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این فقدان مستندات، چونان بنایی بی‌پایه، دین را غیرقابل اجرا کرده است. برای مثال، حتی در تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم»، اشکالات و اختلافاتی وجود دارد که نیازمند سند است.

حکمت، پایه‌ای استوار برای دین

حکمت، چونان سندی محکم، پایه‌ای استوار برای باورهای دینی است. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، حکمت را به سندی معتبر برای یک خانه تشبیه می‌کنند که بدون آن، باورها سست و بی‌اعتبار می‌شوند. حکمت، برخلاف علم که ممکن است نقض شود، معرفتی پایدار و غیرقابل نقض است.

نقد روضه‌خوانی بدون سند

بسیاری از نقل‌های دینی، مانند روضه‌ها، فاقد سند معتبر هستند و نمی‌توانند مبنای تبلیغ دین باشند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نقل‌هایی مانند کشته شدن امام حسین علیه‌السلام توسط شمر، تأکید دارند که این روایات، بدون سند معتبر، اعتماد جامعه را خدشه‌دار می‌کنند.

ضرورت ایجاد سیستم مستند در علم دینی

علم دینی نیازمند سیستمی برای تولید اسناد معتبر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که باید از «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کرد و برای هر باور دینی، سندی محکم ارائه داد. این سیستم، چونان بنایی استوار، دین را قابل اجرا و پذیرش می‌سازد.

نقد باورهای نادرست درباره ائمه

باورهایی مانند سر در چاه کردن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، فاقد پایه و اساس است و با عظمت ایشان سازگار نیست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نقل‌های مربوط به ائمه باید با اقتدار و جایگاه والای آن‌ها همخوانی داشته باشد.

جمع‌بندی بخش چهارم

علم دینی، به دلیل فقدان سند و حکمت، با چالش‌های جدی مواجه است. این چالش‌ها، از جمله نقل‌های غیرمستند و باورهای نادرست، مانع از اجرای مؤثر دین در جامعه شده‌اند. ایجاد سیستمی برای تولید اسناد معتبر و بازنگری در نقل‌های دینی، گامی اساسی برای اصلاح علم دینی و بازگرداندن اقتدار آن است.

بخش پنجم: ضرورت دیالوگ و سلامت روانی در تبلیغ دین

لزوم دیالوگ در علم دینی

علم دینی باید فضایی برای دیالوگ و گفت‌وگوی آزاد با جامعه فراهم کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این فضا، چونان میدانی امن، باید به مردم اجازه دهد تا نظرات و شبهات خود را بیان کنند. فقدان چنین فضایی، علم دینی را از جامعه منزوی کرده است.

نقد فقدان دیالوگ در علم دینی

علم دینی کنونی، فاقد دیالوگ با جامعه است و به‌صورت یک‌طرفه عمل می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره این وضعیت را به پادشاهانی تشبیه می‌کنند که تنها سخن می‌گفتند و گوش شنوایی نداشتند. این انزوا، مانع از تعامل سازنده با اقشار مختلف جامعه شده است.

نیاز به فضاهای تخلیه روانی

جامعه نیازمند فضاهایی امن برای بیان نظرات و تخلیه روانی است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به میدان‌هایی در برخی کشورها، تأکید دارند که چنین فضاهایی، چونان چاهی برای تخلیه، به مردم اجازه می‌دهد تا شبهات و اعتراضات خود را بیان کنند و از فشارهای روانی رها شوند.

اهمیت سلامت روانی عالمان

عالمان دینی، برای دیالوگ مؤثر، باید از سلامت روانی برخوردار باشند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فشارهای اجتماعی، بسیاری از عالمان را عصبی و خشن کرده است. این وضعیت، مانع از ایفای نقش هدایتگری آن‌ها می‌شود.

نقد خشونت در تبلیغ دین

تبلیغ دین نباید با خشونت و اجبار همراه باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هدایت باید با حکمت، موعظه حسنه، و جدال احسن انجام شود و هرگونه اجبار، برخلاف روح قرآن کریم است. آیه ۱۲۵ سوره نحل،
هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ
(او به کسانی که از راهش گمراه شدند و به هدایت‌یافتگان داناتر است)، بر آزادی انسان در انتخاب تأکید دارد.

نقش برهان و مغالطه در گفت‌وگو

عالم دینی باید برهان را برای اثبات حقیقت و مغالطه را برای شناسایی خطاها بیاموزد، اما از مغالطه استفاده نکند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به ابن‌سینا، برهان را به عسل و مغالطه را به زهر تشبیه می‌کنند. عالم باید زهر را بشناسد، اما آن را به کار نبرد.

لزوم تمرین برای کسب مهارت‌های تبلیغی

برای دستیابی به مهارت‌های تبلیغی، عالمان باید مداوم تمرین کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حکمت، موعظه حسنه، و جدال احسن، مهارت‌هایی هستند که با تمرین و تهذیب نفس به دست می‌آیند.

جمع‌بندی بخش پنجم

علم دینی نیازمند دیالوگ و گفت‌وگوی آزاد با جامعه است. فقدان این دیالوگ، همراه با عصبیت و خشونت برخی عالمان، مانع از هدایت مؤثر جامعه شده است. ایجاد فضاهای امن برای تخلیه روانی، توجه به سلامت روانی عالمان، و پرهیز از اجبار در تبلیغ، از اصول اساسی برای اصلاح این وضعیت است.

جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، جایگاه والای انسان به‌عنوان برترین مخلوق الهی و نقش بی‌بدیل قرآن کریم در تبیین اقتدار او را بررسی کرد. آیه ۱۲۵ سوره نحل، با ارائه سه روش حکمت، موعظه حسنه، و جدال احسن، سیستمی جامع برای تبلیغ دین و هدایت جامعه ارائه می‌دهد. چالش‌های علم دینی، از جمله فقدان سند و دیالوگ، نیازمند اصلاح و بازنگری است. ایجاد فضاهای گفت‌وگو، توجه به سلامت روانی عالمان، و پرهیز از خشونت در تبلیغ، افقی روشن برای تحول معنوی و علمی ترسیم می‌کند. این نوشتار، چونان چراغی در مسیر کمال، می‌کوشد تا راهنمای عالمان و جویندگان حقیقت در پیمودن راه اقتدار انسانی باشد.