متن درس

بازسازی اقتدار حوزه‌های علمیه با تکیه بر آیات سوره کهف

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۲۰)

دیباچه

حوزه‌های علمیه، به مثابه قلبی تپنده در پیکره معارف دینی، نقشی بی‌بدیل در حفظ و ترویج حقایق الهی ایفا می‌کنند. با این حال، در عصر حاضر، این نهادهای سترگ در معرض خطر افول قرار دارند، مگر آنکه با طرحی جامع و علمی بازسازی شوند. این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی سوره کهف، به کاوش در الگویی فلسفی و قرآنی برای بازسازی اقتدار حوزه‌ها می‌پردازد. هدف، ارائه راهکاری است که حوزه‌ها را از محدودیت‌های کنونی رهایی بخشیده و به مراکز تولید اقتدار علمی، معنوی، و نفسانی در جهان مدرن تبدیل کند.

بخش نخست: ضرورت بازسازی ساختاری حوزه‌های علمیه

نیاز به طرحی جامع و مدرن

حوزه‌های علمیه، چونان دژی استوار، وظیفه پاسداری از معارف الهی را بر عهده دارند. با این حال، بدون بازسازی ساختاری و علمی، این دژ در برابر طوفان‌های زمانه آسیب‌پذیر خواهد شد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بازسازی حوزه‌ها نیازمند طرحی سنگین، علمی، و هماهنگ با نیازهای جهان مدرن است. این طرح، نه در کوتاه‌مدت، بلکه در فرآیندی درازمدت، باید حوزه‌ها را به مراکز تولید اقتدار در ابعاد گوناگون تبدیل کند. از منظر فلسفه اجتماعی، این بازسازی به معنای بازتعریف نقش حوزه‌ها در نظام‌های علمی و اجتماعی مدرن است، به گونه‌ای که بتوانند پاسخگوی نیازهای پیچیده جوامع امروزی باشند.

توسعه اقتدار در ابعاد گوناگون

اقتدار حوزه‌ها نباید به علوم صوری مانند صرف، نحو، فقه، و اصول محدود شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم دینی، چونان ستاره‌ای درخشان، باید در کنار دانش ظاهری، در اقتدار معنوی و نفسانی نیز بدرخشد. این اقتدار شامل توانایی‌های ارادی، اختیاری، و تمکین است که از طریق آموزش‌های نظام‌مند به دست می‌آید. از منظر فلسفه دین، این دیدگاه حوزه‌ها را به بازنگری در نظام آموزشی خود دعوت می‌کند تا علوم معنوی و اقتدارآمیز را در کنار علوم سنتی توسعه دهند.

نیاز به ساختارهای آموزشی نوین

برای پرورش اقتدار معنوی و علمی، حوزه‌ها باید ساختارهای آموزشی متفاوتی ایجاد کنند، چونان باغبانی که نهال‌های نو را در خاکی حاصلخیز می‌پروراند. این ساختارها، مشابه نظام‌های آموزشی علوم ظاهری، باید شامل کلاس‌های تخصصی، مواد درسی هدفمند، و برنامه‌ریزی دقیق باشد. از منظر فلسفه آموزش، این رویکرد به معنای ایجاد نظام‌های تربیتی منسجم است که طلاب را برای ایفای نقش‌های اقتدارآمیز در جامعه آماده می‌کند.

بخش دوم: الگوی قرآنی سوره کهف برای بازسازی حوزه‌ها

قاعده‌مند بودن پدیده‌های قرآنی

در آیه نهم سوره کهف، خداوند متعال می‌فرماید:

أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا

آیا پنداشتی که اصحاب کهف و رقیم از نشانه‌های شگفت‌انگیز ما بودند؟ این آیه، چونان مشعلی فروزان، بر قاعده‌مند بودن پدیده‌های قرآنی تأکید دارد. داستان اصحاب کهف، که ممکن است برای برخی خارق‌العاده به نظر آید، در چارچوب قوانین الهی و طبیعی قابل فهم است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این قاعده‌مندی، حوزه‌ها را به استخراج اصول علمی و عملی از آیات قرآنی دعوت می‌کند تا در نظام‌های آموزشی به کار گرفته شوند.

الگوی آموزشی اصحاب کهف

در آیه دهم سوره کهف، خداوند متعال می‌فرماید:

إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا

آنگاه که جوانان به غار پناه بردند و گفتند: پروردگارا، از جانب خود رحمتی به ما عطا کن و کار ما را برایمان به سامان آور. این آیه، چونان نقشه‌ای دقیق، الگویی برای نظام آموزشی اقتدارآمیز ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره سه عنصر کلیدی را در این آیه برجسته می‌کنند: دانش‌آموز (فتیه)، کلاس (کهف)، و دعا برای رحمت و رشد. این عناصر، به معنای انتخاب طلاب مناسب، ایجاد فضاهای آموزشی تخصصی، و پرورش معنوی برای دستیابی به اقتدار است.

نقش معلم و مواد درسی

در آیه یازدهم سوره کهف، خداوند متعال می‌فرماید:

فَضَرَبْنَا عَلَىٰ آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا

پس در غار بر گوش‌هایشان پرده‌ای افکندیم [تا] سالیانی چند [بخسبند]. این آیه، چونان اشاره‌ای به نقش معلم الهی، به مداخله خداوند در آماده‌سازی اصحاب کهف اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این مداخله را به نقش معلم در نظام آموزشی تشبیه می‌کنند که مواد درسی خاصی (سنين عددا) را برای پرورش اقتدار ارائه می‌دهد. حوزه‌ها باید معلمان متخصص و مواد درسی اقتدارآمیز طراحی کنند تا طلاب را به سوی کمال هدایت کنند.

آزمایش و ارزیابی در نظام آموزشی

در آیه دوازدهم سوره کهف، خداوند متعال می‌فرماید:

ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَىٰ لِمَا لَبِثُوا أَمَدًا

سپس آنها را برانگیختیم تا بدانیم کدام یک از آن دو گروه، مدت درنگشان را بهتر می‌شمارند. این آیه، چونان آزمونی دقیق، به فرآیند ارزیابی در نظام آموزشی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حوزه‌ها باید نظام‌های ارزیابی علمی و معنوی طراحی کنند تا میزان آمادگی و رشد طلاب را سنجیده و آن‌ها را برای ایفای نقش‌های اقتدارآمیز آماده کنند.

گزینش طلاب مناسب

گزینش طلاب مناسب، چونان انتخاب دانه‌های مرغوب برای کاشت، برای پرورش اقتدار معنوی و علمی ضروری است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که همان‌گونه که اصحاب کهف برای کهف انتخاب شدند، حوزه‌ها باید طلابی با استعدادهای خاص را برای آموزش‌های اقتدارآمیز گزینش کنند. این فرآیند، از منظر فلسفه آموزش، نیازمند طراحی نظام‌های گزینش مبتنی بر توانایی‌های معنوی و علمی است.

بخش سوم: نقد وضعیت کنونی علم دینی و راهکارهای تحول

محدودیت‌های علم دینی کنونی

علم دینی کنونی، به دلیل تمرکز بر علوم صوری مانند صرف و نحو، از ایفای نقش محوری در مدیریت دینی و جهانی بازمانده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این محدودیت، ریشه در فشارهای تاریخی، از جمله دوران طاغوت، دارد که علم دینی را به علوم سنتی محدود کرده است. از منظر فلسفه اجتماعی، این وضعیت مانع از پاسخگویی به نیازهای جامعه مدرن شده و نیازمند بازنگری اساسی است.

توسعه مواد درسی اقتدارآمیز

برای رهایی از محدودیت‌های کنونی، علم دینی باید مواد درسی جدیدی در زمینه‌های معنوی، مغیبات، و اقتدار طراحی کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این مواد درسی، چونان چشمه‌ای جوشان، باید توانایی‌های ادراکی و اقتدارآمیز طلاب را پرورش دهند. از منظر فلسفه آموزش، این تحول به معنای ایجاد رشته‌های تخصصی است که حوزه‌ها را به مراکز اثرگذار در جهان تبدیل می‌کند.

رهایی از محدودیت‌های تاریخی

محدودیت‌های تاریخی، چونان زنجیرهایی نامرئی، علم دینی را در تنگنای علوم صوری گرفتار کرده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این محدودیت‌ها، که ریشه در فشارهای دوران گذشته دارند، باید با توسعه واحدهای درسی و کلاس‌های تخصصی رفع شوند. این تحول، چونان باز شدن بال‌های عقابی در آسمان، حوزه‌ها را به سوی اقتدار جهانی رهنمون می‌سازد.

بخش چهارم: اقتدار معنوی در داستان خضر و موسی

اقتدار معنوی خضر

در آیه شصت و پنجم سوره کهف، خداوند متعال می‌فرماید:

فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا

پس بنده‌ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمت عطا کرده و از نزد خود به او دانش آموخته بودیم. این آیه، چونان گوهر درخشانی، به اقتدار معنوی و باطنی خضر اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خضر، به عنوان بنده‌ای با علم لدنی و رحمت الهی، نمونه‌ای از اقتدار معنوی است که فراتر از مقام نبوت است. این دیدگاه، حوزه‌ها را به پرورش عالمانی با توانایی‌های باطنی دعوت می‌کند.

تفاوت مقام ظاهری و باطنی

داستان موسی و خضر، چونان آیینه‌ای تمام‌نما، تفاوت میان مقام ظاهری (نبوت و شرعیت) و مقام باطنی (علم لدنی و تصرفات معنوی) را نشان می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که موسی در مقام ظاهری و خضر در مقام باطنی عمل می‌کنند، و هر یک در حوزه خود اقتدار دارند. این تفاوت، حوزه‌ها را به توجه به تنوع مراتب کمال در نظام آموزشی خود دعوت می‌کند.

عدم معصیت در مواجهه موسی و خضر

مواجهه موسی و خضر، چونان نمایشگری از تعامل دو مقام متمایز، نشان می‌دهد که هیچ‌یک مرتکب معصیت نشدند، زیرا هر یک در چارچوب مقام خود عمل کردند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که موسی، به عنوان پیامبر ظاهری، نمی‌توانست از خضر، که مأمور به باطن بود، تقلید کند. این اصل، از منظر فلسفه اخلاق، ضرورت احترام به مراتب مختلف کمال و عمل بر اساس وظیفه را نشان می‌دهد.

پرورش استعدادهای باطنی

حوزه‌ها باید استعدادهای باطنی طلاب را، چونان گوهرهایی نهان در دل سنگ، شناسایی و پرورش دهند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این فرآیند، به معنای طراحی برنامه‌های آموزشی برای توسعه توانایی‌های معنوی است که می‌تواند به تولید عالمان ربانی با اقتدار معنوی منجر شود.

نقد تصورات نادرست درباره معجزه

معجزه، چونان پدیده‌ای قاعده‌مند در چارچوب قوانین الهی، نباید به عنوان امری غیرعقلانی یا خارق‌العاده تلقی شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که داستان اصحاب کهف، نمونه‌ای از قاعده‌مندی معجزات است که حوزه‌ها باید از آن برای استخراج اصول آموزشی بهره گیرند. این دیدگاه، از منظر فلسفه دین، مانع از تصورات نادرست درباره معجزات می‌شود.

بخش پنجم: اقتدار جهانی حوزه‌ها

نقش جهانی حوزه‌های علمیه

حوزه‌های علمیه، چونان مشعل‌دارانی در تاریکی، باید با توسعه علوم معنوی و اقتدارآمیز، نقش جهانی ایفا کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این تحول، نیازمند طراحی نظام‌های آموزشی جدید و پرورش عالمانی با توانایی‌های جهانی است. از منظر فلسفه اجتماعی، این رویکرد حوزه‌ها را به مراکز اثرگذار در جهان تبدیل می‌کند.

تنوع مراتب کمال در عالمان

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالمان دینی، چونان ستارگان آسمان معرفت، دارای مراتب مختلف کمال هستند. برخی در کلام، مانند لقمان، اقتدار دارند؛ برخی در مقام جلالی، مانند موسی؛ و برخی در مقام توحیدی، مانند ابراهیم. این تنوع، حوزه‌ها را به پرورش عالمانی با توانایی‌های متنوع دعوت می‌کند تا پاسخگوی نیازهای گوناگون جامعه باشند.

ریاضت و تلاش برای کسب اقتدار

کسب اقتدار معنوی و علمی، چونان پیمودن مسیری دشوار، نیازمند ریاضت و تلاش است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که همان‌گونه که یک کشتی‌گیر در باشگاه زحمت می‌کشد، عالم دینی نیز باید برای کسب علوم معنوی و اقتدارآمیز ریاضت بکشد. این ریاضت، شامل مطالعه، تأمل، و تمرین‌های معنوی است که حوزه‌ها باید برای آن برنامه‌ریزی کنند.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی سوره کهف، الگویی جامع برای بازسازی اقتدار حوزه‌های علمیه ارائه داد. داستان اصحاب کهف، با عناصری چون انتخاب دانش‌آموز، ایجاد کلاس‌های تخصصی، و ارزیابی، راهنمایی برای نظام آموزشی اقتدارآمیز است. همچنین، داستان موسی و خضر، تفاوت میان مقام ظاهری و باطنی را نشان داده و حوزه‌ها را به پرورش استعدادهای باطنی دعوت می‌کند. علم دینی کنونی، به دلیل محدودیت به علوم صوری، نیازمند تحول ساختاری است تا با توسعه مواد درسی اقتدارآمیز، به مراکز اثرگذار در جهان تبدیل شود. این تحول، چونان باز شدن بال‌های عقابی در آسمان معرفت، حوزه‌ها را به سوی اقتدار جهانی هدایت خواهد کرد.