متن درس

تحلیل فلسفی اقتدار انسانی و موانع تحقق جامعه دینی در پرتو آیات قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۴۹)

دیباچه

انسان، در نظام هستی، موجودی است که در میانه عظمت الهی و کثرت عالم آفرینش جای دارد؛ کوچکتر از خالق و برتر از مخلوقات. این جایگاه رفیع، که در قرآن کریم به‌عنوان ظرف اقتدار الهی معرفی شده، بستری است برای ظهور کمالات انسانی و تحقق حیات طیبه. درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، با تمرکز بر آیات سوره حج، به‌ویژه آیات ۲۴ و ۳۱، این اقتدار را در پرتو دو رکن بنیادین «طیب من القول» و «صراط الحمید» تبیین می‌کند. اما این اقتدار، در سایه سه مانع بزرگ—نادانی، غفلت، و سوءاستفاده از دین—از تحقق بازمانده و جوامع انسانی را به آشوب و پريشانی کشانده است. این نوشتار، با نگاهی عمیق و فلسفی، به تحلیل این موانع پرداخته و راهکارهایی برای احیای جایگاه انسان و جامعه دینی ارائه می‌دهد. همانند بارانی که در گلزار به لاله بدل می‌شود و در شوره‌زار به شوری می‌گراید، دین الهی نیز در بستر آگاهی و اخلاص به سعادت می‌انجامد و در سایه جهل و غفلت به وارونگی می‌رسد. این متن، با ساختاری علمی و زبانی متین، به تبیین این حقیقت می‌پردازد و دعوتی است به خودآگاهی و اصلاح برای تحقق جامعه‌ای که در آن گفتار پاک و رفتار ستوده، جلوه‌گر اقتدار انسانی باشد.

بخش یکم: اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم

جایگاه انسان در نظام هستی

قرآن کریم، انسان را موجودی معرفی می‌کند که در میانه عظمت الهی و کثرت عالم جای گرفته است؛ نه همسان با خالق، اما برتر از همه مخلوقات. این جایگاه، که در آیات متعدد قرآن کریم، از جمله سوره حج، به تصویر کشیده شده، انسان را به‌عنوان ظرف اقتدار الهی و بستری برای ظهور کمالات معرفی می‌کند. این اقتدار، نه‌تنها در استعدادهای بی‌کران انسانی، بلکه در توانایی او برای تحقق حیات طیبه و جامعه‌ای متعالی ریشه دارد.

اهمیت و سنگینی اقتدار انسانی

موضوع اقتدار انسانی، به دلیل پیوند عمیق آن با نظام هستی و نقش انسان در تحقق اهداف الهی، امری است بس خطیر و شایسته تأمل عمیق فلسفی. این اقتدار، که در قرآن کریم به‌عنوان موهبتی الهی به انسان عطا شده، نیازمند فهمی ژرف و آگاهانه است تا از وارونگی و سوءاستفاده مصون ماند.

بخش دوم: ارکان جامعه دینی در قرآن کریم

گفتار پاک (طیب من القول)

قرآن کریم در آیه ۲۴ سوره حج می‌فرماید:

وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ ۖ وَهُدُوا إِلَىٰ صِرَاطِ الْحَمِيدِ

ترجمه: و به سوی گفتار پاکیزه هدایت شدند و به سوی راه ستوده هدایت یافتند.

گفتار پاک، که در این آیه به‌عنوان رکن نخست جامعه دینی معرفی شده، گفتاری است عاری از ریا، سالوس، و غرض‌ورزی. این گفتار، با صداقت، کرامت، و پاکیزگی همراه است و در تعاملات اجتماعی، به‌عنوان جلوه‌ای از اخلاص و حقیقت‌جویی، نقش‌آفرین است. همانند نسیمی که گلزار را عطرآگین می‌کند، گفتار پاک، فضای جامعه را به صفا و صداقت می‌آراید.

رفتار ستوده (صراط الحمید)

رکن دوم جامعه دینی، صراط الحمید یا راه ستوده است که در رفتارهای عملی انسان تجلی می‌یابد. این راه، مبتنی بر انصاف، مرحمت، و احترام به حقوق دیگران است و به‌عنوان مسیری معرفی می‌شود که انسان را به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌سازد. صراط الحمید، مانند پلی است که از دریای پرتلاطم نفسانیات به سوی ساحل آرامش الهی رهنمون می‌شود.

جامعه دینی ایده‌آل

جامعه‌ای که در آن گفتار پاک و رفتار ستوده هم‌افزا شوند، عالی‌ترین مرتبه جامعه دینی و انسانی را رقم می‌زند. این جامعه، که در قرآن کریم به‌عنوان الگوی حیات طیبه معرفی شده، جلوه‌گاه اقتدار انسانی است و انسان را به مقام خلیفه‌اللهی می‌رساند.

بخش سوم: نقد وضعیت موجود و موانع تحقق جامعه دینی

آشفتگی جهان کنونی

جهان امروز، در سایه دعواها، بلایا، ظلم، فقر، و ناهنجاری‌های گوناگون، از حیات طیبه فاصله گرفته است. این آشفتگی، که در جای‌جای عالم، از جوامع پیشرفته تا عقب‌مانده، به چشم می‌خورد، پرسشی بنیادین را پیش می‌آورد: جامعه دینی با گفتار پاک و رفتار ستوده کجاست؟ این پرسش، دعوتی است به تأمل در علل ناکامی بشر در تحقق اقتدار و سعادت.

سه مانع اصلی تحقق جامعه دینی

استاد فرزانه قدس‌سره، سه مانع اصلی را در مسیر تحقق جامعه دینی شناسایی می‌کنند: نادانی، غفلت، و سوءاستفاده از دین. این موانع، مانند صخره‌هایی در مسیر رودخانه حیات، جریان کمال انسانی را مختل کرده‌اند.

نادانی: ریشه پريشانی بشر

نادانی، به‌عنوان مانع نخست، بشر را از فهم حقیقت و تحقق گفتار پاک و رفتار ستوده بازمی‌دارد. این نادانی، که در فقدان آگاهی علمی و معرفتی ریشه دارد، جوامع انسانی را به سوی پريشانی، ظلم، و عقب‌ماندگی سوق داده است. همانند تاریکی که راه را از چاه بازنمی‌شناسد، نادانی، انسان را در گرداب ناکامی فرو می‌برد.

غفلت: اولویت منافع خیالی

غفلت، حتی در میان افراد آگاه، به دلیل اولویت دادن به منافع خیالی و شخصی، مانع سلامت و سعادت جامعه می‌شود. این غفلت، مانند سایه‌ای که نور حقیقت را می‌پوشاند، انسان را از مسیر صراط الحمید منحرف می‌سازد.

سوءاستفاده از دین: وارونگی یاقوت الهی

دین الهی، که به‌سان یاقوتی درخشان برای هدایت بشر نازل شده، در اثر سوءاستفاده و قرائت‌های وارونه، به عاملی برای بیچارگی تبدیل شده است. این وارونگی، که در طول تاریخ در قالب جنگ‌ها و کشتارهای به نام دین رخ داده، ریشه در انحراف از حقیقت دین دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که دین حقیقی، نزول برکات و مائده الهی است، اما قرائت‌های بشری، آن را به شوره‌زاری بی‌ثمر بدل کرده‌اند.

نقد فرقه‌گرایی و نزاع‌های دینی

فرقه‌گرایی در ادیان، که در اسلام به ۷۳ فرقه و در دیگر ادیان به تعداد بیشتری تجلی یافته، به نزاع و درگیری میان مؤمنان دامن زده است. این تفرقه، که ریشه در نادانی و غفلت دارد، دین را از جایگاه هدایت‌گر به ابزار نزاع بدل کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند: «هیچ‌کس با دین خدا مخالف نیست، بلکه با قرائت‌های وارونه آن مخالفت دارد.»

بخش چهارم: نقد جوامع اسلامی و رفتارهای ناپسند

عقب‌ماندگی جوامع اسلامی

استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه به مشاهدات خود در مراسم حج، به عقب‌ماندگی جوامع اسلامی اشاره می‌کنند. زائران مکه، که از صدها کشور گرد می‌آیند، غالباً در سایه نادانی و فقدان آگاهی علمی و معرفتی، از تحقق اقتدار انسانی بازمانده‌اند. این عقب‌ماندگی، مانند خاری در پای امت اسلامی، پیشرفت و سعادت را مختل کرده است.

انحراف در مناسک دینی: از عید قربان تا روز بز

یکی از جلوه‌های نادانی در جوامع اسلامی، تقلیل مناسک دینی مانند عید قربان به رفتارهای ناپسند است. در برخی مناطق، عید قربان به «روز بز» بدل شده، جایی که حیوانات با زینت‌های ظاهری به نمایش درمی‌آیند و سپس با بی‌توجهی به معانی دینی، قربانی می‌شوند. این رفتارها، که وجهه امت اسلامی را در جهان تخریب می‌کند، نتیجه فقدان آگاهی و انحراف از حقیقت دین است.

هدررفت منابع و آشوب اقتصادی

هدررفت منابع در جوامع اسلامی، که نتیجه نادانی و فقدان برنامه‌ریزی است، به آشوب اقتصادی و گرانی دامن زده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به گرانی‌های ناشی از نعمت و کمبود، این وضعیت را به حیله‌گری روزگار نسبت می‌دهند که نعمت‌ها را به بلا بدل می‌کند.

بخش پنجم: پیامدهای نادانی و غفلت

وارونگی دین و تخریب اقتدار

نادانی و غفلت، دین الهی را به ضد ارزش تبدیل کرده و اقتدار انسانی را به تخریب و نابودی کشانده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی بدیع، این وارونگی را به سركه‌ای تشبیه می‌کنند که ماست، شیر، یا گل را خراب می‌کند. دین، که به‌سان گلی معطر برای هدایت بشر نازل شده، در سایه جهل و غفلت به خاری بی‌ثمر بدل می‌شود.

ناتوانی در اجرای دین

در جوامعی که نادانی و غفلت حاکم است، حتی حضور پیامبر یا امام نیز نمی‌تواند دین را به‌طور کامل اجرا کند. استاد فرزانه قدس‌سره، غیبت ائمه را نتیجه این انحرافات می‌دانند و تأکید می‌کنند که اگر غیبت نبود، امت به دلیل جهل و غفلت، معصومان را یکی پس از دیگری به شهادت می‌رساند.

یوم الحیل: حیله‌گری روزگار

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به روایتی درباره آخرالزمان، از «یوم الحیل» سخن می‌گویند، روزگاری که خود طبیعت و روزگار به حیله‌گری روی می‌آورد. باران که باید نعمت باشد، به سیل بدل می‌شود؛ زلزله که باید خیرآفرین باشد، به نابودی می‌انجامد. این حیله‌گری، نتیجه انحرافات بشری است که نظم طبیعی را مختل کرده است.

بخش ششم: راهکارهای احیای اقتدار انسانی و جامعه دینی

رفع نادانی و ارتقای آگاهی

نخستین گام در احیای اقتدار انسانی، رفع نادانی از طریق ارتقای آگاهی علمی و معرفتی است. قرآن کریم در آیه‌ای از سوره مجادله می‌فرماید:

فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ

ترجمه: پس بدانید که هیچ معبودی جز او نیست.

این آیه، به ضرورت آگاهی به‌عنوان پایه ایمان و عمل صالح تأکید دارد. بدون آگاهی، انسان در تمییز حق از باطل ناتوان است و به پريشانی می‌افتد.

دوری از غفلت و اخلاص در عمل

دومین گام، دوری از غفلت و التزام به اخلاص در گفتار و رفتار است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به ضرورت صداقت حتی در فحش دادن، بر اهمیت اخلاص تأکید می‌کنند. گفتار و رفتار صادقانه، مانند آینه‌ای است که حقیقت را بی‌پرده نشان می‌دهد.

اصلاح قرائت‌های دینی

سومین گام، اصلاح قرائت‌های وارونه از دین است. دین الهی، که برای هدایت و سعادت بشر نازل شده، باید از تحریفات بشری مصون ماند. این اصلاح، نیازمند خودآگاهی علم دینی و بازگشت به حقیقت دین است که در سیره انبیا و معصومان تجلی یافته است.

بخش هفتم: ویژگی‌های جامعه دینی در سوره حج

سوره حج، در آیات متعدد، ویژگی‌های جامعه دینی را تبیین می‌کند. این ویژگی‌ها، که در آیه ۲۴ به گفتار پاک و رفتار ستوده اشاره دارند، در دیگر آیات به تعظیم شعائر الهی، تقوای قلوب، انفاق، و اقامه صلوه گسترش می‌یابد. جامعه دینی، مانند باغی است که در آن گل‌های تقوا، انفاق، و اخلاص شکوفا می‌شوند.

در مقابل، آیه ۳۱ سوره حج، با توصیف سقوط مشرکان، هشدار می‌دهد:

حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ ۚ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ

ترجمه: حق‌گرایان برای خدا، نه شرک‌ورزان به او. و هر کس به خدا شرک ورزد، چنان است که گویی از آسمان فروافتاده، پس پرنده‌ای او را می‌رباید یا باد او را به جایی دورافکن می‌کند.

این آیه، مانند هشداری است که انسان را از سقوط معنوی در اثر شرک و انحراف بازمی‌دارد.

بخش هشتم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، با تمرکز بر آیات سوره حج، اقتدار انسانی را به‌عنوان موهبتی الهی تبیین می‌کند که در سایه گفتار پاک و رفتار ستوده به ظهور می‌رسد. اما نادانی، غفلت، و سوءاستفاده از دین، این اقتدار را به تخریب و پريشانی بدل کرده‌اند. جوامع اسلامی، که باید جلوه‌گاه حیات طیبه باشند، در سایه عقب‌ماندگی و انحرافات، از تحقق این اقتدار بازمانده‌اند. اصلاح این وضعیت، نیازمند رفع نادانی از طریق ارتقای آگاهی، دوری از غفلت با التزام به اخلاص، و اصلاح قرائت‌های دینی است. علم دینی، به‌عنوان نگهبان حقیقت دین، باید از تحریفات مصون ماند و به سیره انبیا و معصومان بازگردد. این نوشتار، دعوتی است به خودآگاهی و اصلاح، تا انسان، مانند پهلوانی که از بند بیماری رها می‌شود، اقتدار خویش را بازیابد و جامعه دینی را به باغی پر از گل‌های تقوا و اخلاص بدل سازد.