متن درس

تنوع در خلقت و مشیت الهی: تأملی فلسفی در آیات سوره فرقان

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۷۳)

بخش اول: تنوع به مثابه رکن قدرت در خلقت

مقدمه: جایگاه تنوع در نظام آفرینش

در فلسفه اسلامی، تنوع به عنوان یکی از ارکان بنیادین خلقت، نقشی محوری در پویایی و قدرت نظام هستی ایفا می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار خود، با استناد به آیات سوره فرقان، تنوع را عاملی برای پیشگیری از یکنواختی و ایستایی معرفی می‌کنند. این مفهوم، نه تنها در حیات انسانی، بلکه در تمامی مراتب خلقت، از عوالم متافیزیکی مانند ملکوت و جبروت گرفته تا عالم ناسوت، جلوه‌گر است. تنوع، چونان جریانی زلال، حیات را از رخوت و تهوع نجات داده و به آن قوت و بالندگی می‌بخشد. در این بخش، با بررسی مفهوم تنوع و پیوند آن با مشیت الهی، به تبیین جایگاه آن در نظام خلقت پرداخته می‌شود.

تنوع: بنیان قدرت انسانی و الهی

تنوع، چونان کلیدی گشاینده، درهای قدرت و پویایی را به روی انسان می‌گشاید. انسانی که در زندگی خود از تنوع برخوردار است، توانمندی و نشاط می‌یابد، حال آنکه یکنواختی، چونان غباری سنگین، روح او را به سستی و ضعف می‌کشاند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تنوع در خلقت، از انسان و حیوانات گرفته تا ملائکه و جن، بازتابی از قدرت بی‌کران الهی است. خداوند، با آفرینش موجودات و عوالم گوناگون، تنوع را به مثابه اصلی بنیادین در نظام هستی قرار داده است. این تنوع، نه تنها در شکل و صورت موجودات، بلکه در کارکردها، ویژگی‌ها و نظام‌های زیستی آن‌ها نیز متجلی است.

پرسش‌های بنیادین درباره تنوع عوالم

استاد فرزانه قدس‌سره، با طرح پرسش‌هایی عمیق، ذهن را به سوی تفاوت‌های بنیادین میان عوالم مختلف سوق می‌دهند: تفاوت میان عالم ملکوت، جبروت و ناسوت چیست؟ ملائکه، جن و انسان با چه ویژگی‌هایی از یکدیگر متمایز می‌شوند؟ این پرسش‌ها، که گستردگی عظیمی دارند، دعوتی هستند به تأمل در نظام خلقت و تنوع بی‌کران آن. خداوند، در آفرینش خود، عوالمی با ویژگی‌های متمایز خلق کرده که هر یک، چونان قطعه‌ای از یک تابلوی عظیم، بخشی از زیبایی و حکمت الهی را نمایان می‌سازد.

تنوع در مخلوقات پیشین و پسین

در گستره زمان، خداوند مخلوقاتی متنوع آفریده که برخی در ظرف ناسوت منقرض شده و برخی دیگر در آینده به وجود خواهند آمد. استاد فرزانه قدس‌سره به موجوداتی چون نسناس‌ها اشاره می‌کنند که با انسان‌ها تفاوت‌های سیستمی داشته‌اند. این تفاوت‌ها، نه تنها در ساختار ظاهری، بلکه در نظام زیستی و کارکردهایشان نیز مشهود است. تنوع در حیوانات، از گونه‌های مختلف تا شیوه‌های زیست آن‌ها، نمونه‌ای دیگر از این اصل است. این گستردگی، چونان دریایی بی‌کران، نشان‌دهنده عمق و وسعت خلقت الهی است.

جمع‌بندی بخش اول

تنوع، به مثابه جریانی حیات‌بخش، در تمامی مراتب خلقت جاری است. این اصل، نه تنها در حیات انسانی، بلکه در تمامی موجودات و عوالم، نقشی کلیدی در ایجاد قدرت و پویایی ایفا می‌کند. پرسش از تفاوت‌های میان عوالم و مخلوقات، دعوتی است به تأمل در حکمت الهی و فهم عمیق‌تر نظام آفرینش. استاد فرزانه قدس‌سره، با طرح این پرسش‌ها، ذهن را به سوی گستردگی و عمق تنوع در خلقت هدایت می‌کنند.

بخش دوم: مشیت الهی و باز بودن دست خداوند در خلقت

مشیت الهی: بستر تنوع بی‌کران

مشیت الهی، چونان کلیدی زرین، درهای تنوع بی‌نهایت را در خلقت می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه دهم سوره فرقان، بر این حقیقت تأکید دارند که خداوند قادر است جهانی بهتر از آنچه اکنون وجود دارد بیافریند. این آیه، چونان نگینی درخشان، قدرت بی‌حد الهی را در خلقت نمایان می‌سازد:

تَبَارَكَ الَّذِي إِنْ شَاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِنْ ذَٰلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَيَجْعَلْ لَكَ قُصُورًا

بزرگ است آن که اگر بخواهد، برای تو بهتر از این قرار می‌دهد: باغ‌هایی که از زیر آن‌ها جوی‌ها روان است و برای تو کاخ‌هایی قرار می‌دهد.

تمثیل بازی با توپ: تنوع در خلقت

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، تنوع در خلقت را به بازی با یک توپ تشبیه می‌کنند. همان‌گونه که یک بازیکن، بسته به مهارت و خلاقیت خود، می‌تواند با یک توپ بازی‌های متنوعی خلق کند، خداوند نیز در خلقت، تنوع بی‌نهایتی را به نمایش می‌گذارد. این تمثیل، چونان آینه‌ای، بازتاب‌دهنده توانایی بی‌کران الهی در آفرینش است.

پویایی نظام خلقت

نظام خلقت، به دلیل تنوع ذاتی، همواره در حال تحول و پویایی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این نظام، هرگز در بند ایستایی نیست و دائماً در حال تغییر و تحول است. این پویایی، چونان رودی جاری، خلقت را از یکنواختی به سوی بالندگی هدایت می‌کند. آیات ۸۱ و ۸۲ سوره اسراء، این حقیقت را به زیبایی نمایان می‌سازند:

إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * وَإِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ

آن‌گاه که خورشید درهم پیچیده شود و آن‌گاه که ستارگان تیره شوند.

این آیات، به تغییرات عظیم کیهانی اشاره دارند که نشان‌دهنده پویایی و امکان تحولات بی‌نهایت در خلقت است.

ناآگاهی انسان از آینده خلقت

انسان، در برابر عظمت خلقت و تنوع آن، چونان مسافری در تاریکی است که از آینده نظام هستی بی‌خبر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دانش بشری، در برابر این گستردگی، محدود و نارساست. تهدیدات زیست‌محیطی، مانند ذوب یخ‌های قطبی یا حفره‌های اوزون، تنها گوشه‌ای از این پویایی و تنوع را نشان می‌دهند که می‌توانند به تحولات عظیمی در نظام خلقت منجر شوند.

جمع‌بندی بخش دوم

مشیت الهی، بستری است برای خلق جهانی متنوع و پویا. دست خداوند در آفرینش باز است و او قادر است عوالم و موجوداتی با تنوع بی‌نهایت خلق کند. تمثیلات و آیات قرآنی، این حقیقت را به زیبایی نمایان می‌سازند و انسان را به تأمل در عظمت و پویایی خلقت دعوت می‌کنند.

بخش سوم: تنوع در وحی و نظام هدایت الهی

نزول تدریجی و دفعی قرآن کریم

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه ۳۲ سوره فرقان، به نقد کافران درباره نزول تدریجی قرآن کریم می‌پردازند:

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا

و کافران گفتند: چرا قرآن یک‌باره بر او نازل نشد؟ این‌گونه [کردیم] تا دل تو را بدان استوار کنیم و آن را به‌آرامی خواندیم.

کافران معتقد بودند که نزول دفعی قرآن کریم، به استواری پیامبر و فهم بهتر امت منجر می‌شود. اما خداوند، با حکمت الهی، نزول تدریجی را برگزید تا قلب پیامبر را استوار سازد و فهم آیات را برای امت آسان کند. این تنوع در روش نزول، نشان‌دهنده حکمت و انعطاف الهی در نظام وحی است.

تنوع در کتب آسمانی

کتب آسمانی، از تورات و زبور گرفته تا انجیل و قرآن کریم، با روش‌های متفاوتی نازل شده‌اند. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در یک تابلوی نقاشی، حکمت الهی را در هدایت بشر نمایان می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خداوند، بسته به مصلحت، روش‌های مختلفی را برای نزول وحی برگزیده است.

باز بودن دست انسان در ایجاد تنوع

همان‌گونه که دست خداوند در خلقت باز است، انسان نیز، با بهره‌گیری از مشیت، می‌تواند تنوع را در زندگی و اعمال دینی خود ایجاد کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دینی که فاقد تنوع باشد، محکوم به شکست است، زیرا تنوع، عامل پویایی و جذب است. یکنواختی در اعمال دینی، مانند تأکید صرف بر نماز و روزه، مانع از بالندگی دین می‌شود.

تنوع ذاتی در اسلام

اسلام، چونان گوهری گران‌بها، دارای تنوع ذاتی در جنبه‌های علمی، هنری و عرفانی است. اما این تنوع، به دلیل ناتوانی در استخراج، به‌درستی به کار گرفته نشده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید با بهره‌گیری از این تنوع، به پویایی و جذب بیشتر منجر شود.

جمع‌بندی بخش سوم

تنوع در نظام وحی و هدایت الهی، از نزول تدریجی و دفعی قرآن کریم گرفته تا روش‌های مختلف نزول کتب آسمانی، بازتاب حکمت الهی است. انسان نیز، با بهره‌گیری از مشیت، می‌تواند این تنوع را در زندگی و دین خود جاری سازد. علم دینی، با استخراج تنوع ذاتی اسلام، می‌تواند به پویایی و بالندگی دین کمک کند.

بخش چهارم: فیض الهی و تنوع در خلقت

فیض الهی: جریانی متنوع و پویا

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه ۴۵ سوره فرقان، به تنوع در فیض الهی اشاره می‌کنند:

أَلَمْ تَرَ إِلَىٰ رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا

آیا به پروردگارت ننگریستی که چگونه سایه را گستراند؟ و اگر می‌خواست، آن را ساکن قرار می‌داد، سپس خورشید را بر آن دلیل قرار دادیم.

فیض الهی، چونان جویباری زلال، به‌صورت مداوم و متنوع در خلقت جاری است. خداوند، بسته به مشیت خود، می‌تواند این فیض را به‌صورت ساکن یا متحرک جاری سازد. مفهوم «ساکن» در این آیه، نه به معنای ایستایی کامل، بلکه در مقابل «مدّ» (گسترش) قرار دارد و نشان‌دهنده تنوع در نظام فیض است.

خورشید: نشانه‌ای برای فیض الهی

در آیه ۴۵، خورشید به عنوان دلیلی برای فیض الهی معرفی شده است. این نشانه، چونان مشعلی فروزان، تنوع و پویایی خلقت را نمایان می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رؤیت پروردگار، از طریق مشاهده آثار او، مانند فیض و سایه، ممکن است.

قبض فیض الهی

آیه ۴۶ سوره فرقان، به قبض تدریجی فیض الهی اشاره دارد:

ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَيْنَا قَبْضًا يَسِيرًا

سپس آن [سایه] را به‌سوی خود به‌آرامی بازگرفتیم.

این قبض تدریجی، نشان‌دهنده پویایی و تنوع در نظام فیض الهی است. خداوند، چونان نقاشی چیره‌دست، فیض خود را با ظرافت و حکمت به سوی خویش بازمی‌گیرد.

تنوع در اشیاء روزمره

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از اشیاء روزمره مانند تلویزیون و موبایل، به تنوع در خلقت اشاره می‌کنند. همان‌گونه که انسان‌ها در تولیدات خود تنوع ایجاد می‌کنند، خداوند نیز در خلقت، تفاوت‌های بی‌شماری را به نمایش می‌گذارد. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در یک تابلوی نقاشی، زیبایی و حکمت خلقت را نمایان می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

فیض الهی، جریانی متنوع و پویاست که در خلقت جاری است. آیات سوره فرقان، این حقیقت را به زیبایی نمایان می‌سازند و انسان را به تأمل در تنوع و حکمت الهی دعوت می‌کنند. تمثیلات روزمره، این مفهوم را ملموس‌تر کرده و نشان‌دهنده باز بودن دست خداوند در آفرینش هستند.

بخش پنجم: تنوع در هدایت و بعثت الهی

امکان بعثت نذیر در هر قریه

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه ۵۱ سوره فرقان، به امکان بعثت نذیر در هر قریه اشاره می‌کنند:

وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ نَذِيرًا

و اگر می‌خواستیم، در هر قریه‌ای هشداردهنده‌ای برمی‌انگیختیم.

این آیه، چونان مشعلی در تاریکی، امکان تنوع در نظام هدایت الهی را روشن می‌سازد. خداوند، با مشیت خود، می‌تواند در هر قریه‌ای نذیری برانگیزد، اما حکمت او، رسالت بشیر و نذیر را به پیامبر اسلام سپرده است.

نقد کثرت بی‌کیفیت

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد کثرت بی‌کیفیت در علم دینی، تأکید دارند که تنوع، باید با کیفیت همراه باشد. کثرت بدون کیفیت، چونان انبوهی از پیاز و سیب‌زمینی، فایده‌ای ندارد و تنها به کاستی منجر می‌شود. علم دینی باید با تمرکز بر کیفیت، به پویایی و بالندگی برسد.

امت بشیر و نذیر

امت اسلامی، چونان گوهری دوگانه، هم بشیر است و هم نذیر. این تنوع در رسالت، نشان‌دهنده حکمت الهی در هدایت بشر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این امت، با بهره‌گیری از مشیت، می‌تواند تنوع را در زندگی و دین خود جاری سازد.

تنوع در روان‌شناسی انسانی

انسان، با بهره‌گیری از مشیت، می‌تواند تنوع را در روان خود جاری سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون مشیت، انسان به یکنواختی محکوم است. آزمایش و تست، چونان آینه‌ای، ظرفیت انسان برای تنوع را آشکار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش پنجم

تنوع در نظام هدایت الهی، از بعثت نذیر در هر قریه گرفته تا رسالت بشیر و نذیر، بازتاب حکمت الهی است. انسان نیز، با بهره‌گیری از مشیت، می‌تواند این تنوع را در زندگی و روان خود جاری سازد. علم دینی، با تمرکز بر کیفیت و استخراج تنوع، می‌تواند به بالندگی دین کمک کند.

بخش ششم: تمثیلات و تأملات در تنوع خلقت

تمثیل تابوت بلوری

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا از تابوت بلوری، به امکان خلق موجودات کوچک‌تر در آینده اشاره می‌کنند. این تابوت، که با بلور و نقره آراسته شده بود، چونان نشانه‌ای از تنوع در خلقت، امکان تغییر در ابعاد و ویژگی‌های موجودات را نشان می‌دهد. اما تلاش برای عملیاتی کردن آن، به دلیل محدودیت‌های انسانی، با شکست مواجه شد.

تنوع در ابزارهای حمل‌ونقل

تمثیل ابزارهای حمل‌ونقل، مانند تابوت و پالان، نشان‌دهنده تنوع در خلقت است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خداوند، چونان معماری چیره‌دست، ابزارها و موجودات متنوعی را با ویژگی‌های متمایز خلق کرده است.

تنوع در مراحل عمر انسانی

عمر انسان، چونان سفری پرپیچ‌وخم، دارای مراحل متنوعی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از مراحل زندگی (ده‌سالگی، بیست‌سالگی، سی‌سالگی)، به تنوع در رشد و تحول انسان اشاره می‌کنند. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در یک نقاشی، زیبایی و عمق حیات انسانی را نمایان می‌سازد.

جمع‌بندی بخش ششم

تمثیلات، چونان چراغ‌هایی در مسیر فهم، تنوع در خلقت را روشن می‌سازند. از تابوت بلوری گرفته تا مراحل عمر انسانی، این تمثیلات نشان‌دهنده امکان تنوع بی‌نهایت در خلقت هستند. استاد فرزانه قدس‌سره، با این تمثیلات، ذهن را به سوی تأمل در عظمت خلقت هدایت می‌کنند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی مفهوم تنوع در خلقت و پیوند آن با مشیت الهی پرداخت. تنوع، به مثابه جریانی حیات‌بخش، در تمامی مراتب خلقت، از عوالم متافیزیکی تا موجودات مادی، جاری است. آیات سوره فرقان، چونان نگین‌هایی درخشان، این حقیقت را نمایان می‌سازند که دست خداوند در خلقت باز است و او قادر به آفرینش عوالم و موجودات متنوعی است. انسان نیز، با بهره‌گیری از مشیت، می‌تواند این تنوع را در زندگی و دین خود جاری سازد. علم دینی، با استخراج تنوع ذاتی اسلام، می‌تواند به پویایی و بالندگی دین کمک کند. این نوشتار، با دعوت به تأمل در آیات قرآن کریم، انسان را به سوی فهم عمیق‌تر خلقت و جایگاه خود در آن هدایت می‌کند.