متن درس

ساختار تثلیثی در شناخت و وصول قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۹۲)

دیباچه

قرآن کریم، چونان دریایی ژرف و بی‌کران، نه‌تنها کتاب هدایت و معنویت، بلکه منبعی سرشار از معرفت، حکمت و نظام‌های علمی است که ساختار وجودی انسان و جهان را در چارچوبی منظم و شگفت‌انگیز تبیین می‌کند. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی ساختار تثلیثی (سه‌گانه) در شناخت انسانی، وصول به کمال و مراتب انبیا در قرآن کریم می‌پردازد. این ساختار، که چونان مثلثی پویا و منعطف، نظام خلقت و معرفت را سامان می‌دهد، در آیات سوره فاطر به‌گونه‌ای برجسته تجلی یافته است. هدف این نوشتار، تبیین این الگوی بنیادین و دعوت به بهره‌گیری علمی از قرآن کریم است تا از رهگذر آن، افق‌های نوینی در فهم هستی و انسان گشوده شود. این بررسی، با نگاهی عمیق به آیات قرآنی و تحلیل‌های فلسفی، بر ضرورت آگاهی، صداقت و ایثار در مسیر رستگاری تأکید دارد و نقدی روشمند بر رویکردهای صوری و غیرعلمی به قرآن کریم ارائه می‌دهد.

بخش نخست: تثلیث، بنیان نظام معرفتی و خلقتی قرآن کریم

تثلیث به‌مثابه چارچوب شناخت انسانی

استاد فرزانه در درس‌گفتار خود، شناخت انسان در قرآن کریم را بر پایه الگویی تثلیثی ترسیم می‌کنند. این ساختار سه‌گانه، که موفقیت و شکست بشر را در طرح‌های گوناگون قرآنی تحلیل می‌کند، انسان‌ها را در سه مرتبه وجودی جای می‌دهد: ظالم لنفسه، مقتصد و سابق بالخیرات. این تقسیم‌بندی، چونان نوری که از منشور معرفت الهی می‌گذرد، مراتب گوناگون وجودی انسان را در برابر چشمان حقیقت‌جو می‌گشاید. تثلیث، نه‌تنها در شناخت انسان، بلکه در وصول به کمال و حتی مراتب انبیا جاری است و به مثابه کلیدی برای فهم نظام خلقت عمل می‌کند.

نقد بهره‌گیری صوری از قرآن کریم

یکی از نقدهای بنیادین استاد فرزانه، محدودیت بهره‌گیری از قرآن کریم به قرائت صوری و فقدان رویکردی علمی و تحقیقاتی به این کتاب آسمانی است. قرآن کریم، نه‌تنها کتابی برای تلاوت و تهذیب نفس، بلکه منبعی سرشار از علوم گوناگون چون تاریخ، ریاضیات و عرفان است که تاکنون به‌گونه‌ای شایسته مورد کاوش قرار نگرفته است. این غفلت، چونان سایه‌ای سنگین بر ظرفیت‌های معرفتی قرآن کریم افتاده و مانع از شکوفایی ابعاد علمی آن شده است. استاد تأکید دارند که برای بهره‌گیری علمی از قرآن کریم، باید ساختارهای معرفتی، هندسی و محاسباتی آن استخراج گردد تا این کتاب به جایگاه شایسته خود به‌عنوان منبعی علمی و تحقیقاتی دست یابد.

تثلیث در ادیان وحیانی

تثلیث، نه‌تنها در قرآن کریم، بلکه در دیگر ادیان آسمانی چون مسیحیت و زرتشتیت نیز حضوری برجسته دارد. این ساختار، چونان نخ تسبیحی که دانه‌های حکمت الهی را به هم پیوند می‌دهد، در ادیان وحیانی به‌عنوان الگویی مشترک برای تبیین نظام خلقت و معرفت ظاهر می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که وحدت وجودی، که چون خورشیدی در مرکز نظام هستی می‌درخشد، از دل این تثلیث برمی‌آید و خدا، انسان و جهان را در چارچوبی سه‌گانه سامان می‌دهد.

ثبات و انعطاف‌پذیری تثلیث

ساختار تثلیثی، برخلاف اشکال دیگر چون مربع یا دوگانگی، از ثباتی بی‌همتا برخوردار است. این ساختار، که نمی‌توان آن را به دو یا چهار تقلیل داد، چونان مثلثی است که زوایای حاد و منفرجه‌اش امکان انعطاف و پویایی را فراهم می‌آورد. مربع، با زوایای قائم و صلب خود، فاقد این انعطاف است و نمی‌تواند نظام پویای خلقت را به‌گونه‌ای جامع بازنمایی کند. استاد فرزانه، با تمثیلی هندسی، تثلیث را به مثابه مثلثی می‌دانند که می‌توان آن را گشاد یا تنگ کرد، اما مربع، اگر تغییر یابد، به ذوزنقه‌ای ناپایدار تبدیل می‌شود که دیگر کارایی خود را از دست می‌دهد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار، تثلیث را به‌عنوان بنیانی معرفتی و خلقتی در قرآن کریم معرفی کرد. این ساختار، که در شناخت انسان، وصول به کمال و مراتب انبیا جاری است، نه‌تنها در قرآن کریم، بلکه در دیگر ادیان وحیانی نیز حضوری برجسته دارد. نقد بر بهره‌گیری صوری از قرآن کریم و تأکید بر ضرورت رویکرد علمی به آن، دعوتی است برای بازنگری در روش‌های سنتی و کشف ابعاد نوین معرفتی این کتاب آسمانی. تثلیث، با انعطاف‌پذیری و ثبات خود، چارچوبی پویا برای فهم نظام هستی ارائه می‌دهد که از دل آن، وحدت وجودی استخراج می‌شود.

بخش دوم: تثلیث عملی در مسیر وصول به رستگاری

تثلیث در آیات سوره فاطر

استاد فرزانه، با استناد به آیات ۲۹ تا ۳۲ سوره فاطر، مسیر وصول به رستگاری را در سه رکن بنیادین تبیین می‌کنند: تلاوت قرآن کریم، اقامه صلاة و انفاق. این سه رکن، چونان سه ضلع مثلثی که کمال انسانی را رقم می‌زنند، در آیه‌ای نورانی تجلی یافته‌اند:

إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ

کسانی که کتاب خدا را تلاوت می‌کنند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه روزی‌شان کرده‌ایم، نهان و آشکار انفاق می‌کنند، امیدوار به تجارتی‌اند که هرگز زیان نبیند.

این آیه، تثلیث عملی را به‌عنوان مسیری تضمین‌شده برای رستگاری معرفی می‌کند. تلاوت قرآن کریم، که فراتر از قرائت صوری و به معنای تعمق در معانی الهی است، اقامه صلاة به‌عنوان نماد عبادت و انفاق به‌عنوان جلوه‌ای از ایثار و سخاوت، سه رکنی هستند که انسان را به سوی تجارتی بدون زیان رهنمون می‌سازند.

پاداش الهی و فضل بی‌کران

قرآن کریم، در ادامه این مسیر تثلیثی، از پاداشی عظیم سخن می‌گوید که نه‌تنها اجر کامل اعمال، بلکه فضلی افزون از جانب پروردگار را دربرمی‌گیرد:

لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ۚ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ

تا پاداششان را به تمامی دهد و از فضل خود بر آن بیفزاید؛ همانا او آمرزنده و سپاسگزار است.

این آیه، چونان مشعلی فروزان، نوید می‌دهد که خداوند نه‌تنها اعمال بندگان را به تمامی پاداش می‌دهد، بلکه از فضل بی‌کران خویش بر آن می‌افزاید. ویژگی غفور و شکور پروردگار، نشان از رحمت و قدردانی الهی دارد که حتی کاستی‌های بندگان را در پرتو صداقت و آگاهی می‌بخشد.

آگاهی و صداقت، دو بال وصول

استاد فرزانه تأکید دارند که اعمال انسانی، تنها در سایه آگاهی و صداقت به کمال می‌رسند. تلاوت قرآن کریم، زمانی به معنای حقیقی خود می‌رسد که با آگاهی عمیق و صداقت در نیت همراه باشد. فقدان این دو، چونان بادی است که کشتی اعمال را از مسیر رستگاری منحرف می‌کند. در جامعه‌ای که آگاهی و صداقت کمرنگ شود، نفاق ریشه می‌دواند و ارزش‌های دینی به سایه‌ای از خویش فرومی‌کاهند.

نقد روش‌های غیرعلمی در علم دینی

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، بر کاستی‌های علم دینی در بهره‌گیری از قرآن کریم تأکید می‌کنند. این علم، به جای تکیه بر آگاهی و صداقت، گاه به تقلید و اجماع‌های بی‌اساس فروکاسته است. این نقد، نه متوجه عالمان دینی، بلکه به روش‌های غیرعلمی است که مانع از شکوفایی ظرفیت‌های معرفتی قرآن کریم شده‌اند. استاد پیشنهاد می‌کنند که علوم دینی باید مستند، آگاهانه و با صداقت بازسازی شوند تا به جای تقلید کورکورانه، به سوی معرفتی اصیل حرکت کنند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، تثلیث عملی را در آیات سوره فاطر به‌عنوان مسیری برای وصول به رستگاری معرفی کرد. تلاوت قرآن کریم، اقامه صلاة و انفاق، سه ضلع این مثلث نورانی‌اند که با آگاهی و صداقت، انسان را به سوی تجارتی بدون زیان هدایت می‌کنند. پاداش الهی، که با فضل بی‌کران و ویژگی غفور و شکور پروردگار همراه است، تضمینی است بر موفقیت این مسیر. نقد روش‌های غیرعلمی در علم دینی، دعوتی است برای بازنگری در رویکردها و تأکید بر آگاهی و صداقت به‌عنوان ارکان بنیادین معرفت دینی.

بخش سوم: مراتب انسانی در پرتو تثلیث قرآنی

تقسیم‌بندی انسان‌ها در قرآن کریم

قرآن کریم، در آیه‌ای ژرف از سوره فاطر، انسان‌ها را به سه مرتبه تقسیم می‌کند:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا ۖ فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ

سپس کتاب را به کسانی از بندگانمان که برگزیدیم به میراث دادیم؛ پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی میانه‌روند و برخی به اذن خدا در خیرات پیشگام‌اند؛ این همان کامیابی بزرگ است.

این تقسیم‌بندی، چونان نقشه‌ای آسمانی، مراتب وجودی انسان را در سه گروه ظالم لنفسه، مقتصد و سابق بالخیرات ترسیم می‌کند. هر یک از این مراتب، ویژگی‌های خاص خود را دارند که در ادامه بررسی می‌شوند.

ظالم لنفسه: کمیت بالا، کیفیت پایین

ظالم لنفسه، که در مرتبه پایین این تثلیث قرار دارد، به خود و دیگران ستم می‌کند. این گروه، که کمیتشان در جامعه فراوان است، به دلیل خودخواهی و قانون‌گریزی، از کیفیت وجودی پایینی برخوردارند. استاد فرزانه، با تمثیلی از کوهنوردی، این گروه را به کسانی تشبیه می‌کنند که در آغاز مسیر، تعدادشان بسیار است، اما به دلیل ضعف در اراده و معرفت، در میانه راه بازمی‌مانند.

مقتصد: میانه‌روی و تعادل

مقتصد، که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهد، به دنبال زندگی متعادل و عادلانه است. این گروه، به حق خود قانع‌اند و نه ظلم می‌کنند و نه ایثار. استاد فرزانه، این مرتبه را به کسانی تشبیه می‌کنند که در مسیر زندگی، با تلاش و صداقت، به دنبال تأمین نیازهای مشروع خویش‌اند و در جامعه‌ای با مدیریت سالم، تعدادشان افزایش می‌یابد.

سابق بالخیرات: ایثار و تعالی

سابق بالخیرات، که در بالاترین مرتبه این تثلیث قرار دارند، با ایثار و فداکاری، کاستی‌های جامعه را جبران می‌کنند. این گروه، که کمیتشان اندک اما کیفیتشان والاست، چونان ستارگانی در آسمان جامعه می‌درخشند. استاد فرزانه، با اشاره به مثال‌هایی از ایثارگران، مانند مادری که فرزندش را در راه آرمان‌های الهی فدا کرده، این مرتبه را به‌عنوان الگویی متعالی معرفی می‌کنند.

نقش مدیریت اجتماعی در مراتب انسانی

استاد فرزانه تأکید دارند که مدیریت سالم اجتماعی، تعداد مقتصدین را افزایش و ظالم لنفسه را کاهش می‌دهد. در جامعه‌ای که قانون و عدالت حاکم باشد، مردم به سوی میانه‌روی و زندگی متعادل گرایش می‌یابند. اما در محیطی آشوب‌زده، ظالم لنفسه فزونی می‌یابد و مقتصد کاهش می‌یابد. این دیدگاه، چونان آینه‌ای است که تأثیر نظام‌های اجتماعی بر رفتارهای انسانی را بازتاب می‌دهد.

ایثار، ملکه‌ای ذاتی

ایثار، که ویژگی بارز سابق بالخیرات است، نه‌تنها عملی اختیاری، بلکه ملکه‌ای ذاتی و جبلی است که نیازی به قانون ندارد. استاد فرزانه، با اشاره به نمونه‌هایی از ایثارگران، مانند جوانانی که در راه دفاع از آرمان‌ها جان خویش را فدا کردند، ایثار را به‌عنوان نیرویی می‌دانند که چاله‌های جامعه را پر می‌کند و کاستی‌ها را جبران می‌نماید.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تمرکز بر آیات سوره فاطر، مراتب انسانی را در سه گروه ظالم لنفسه، مقتصد و سابق بالخیرات بررسی کرد. ظالم لنفسه، با کمیت بالا و کیفیت پایین، در مرتبه‌ای فروتر قرار دارد؛ مقتصد، با میانه‌روی و تعادل، اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهد؛ و سابق بالخیرات، با ایثار و فداکاری، قله تعالی انسانی را فتح می‌کند. مدیریت سالم اجتماعی، نقش کلیدی در افزایش مقتصدین و کاهش ظالم لنفسه دارد، در حالی که ایثار، به‌عنوان ملکه‌ای ذاتی، راه‌حلی برای اصلاح کاستی‌های جامعه ارائه می‌دهد.

بخش چهارم: نقد فلسفه کلاسیک و بازسازی نظام معرفتی

نقد مفاهیم ارسطویی

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، مفاهیم فلسفی ارسطویی مانند کلیات، ماهیت و جوهر را باطل می‌دانند. به باور ایشان، هر انسان فردی متشخص به نفس است و نمی‌توان او را در قالب‌های کلی و انتزاعی ارسطویی محصور کرد. این نقد، چونان تیغی تیز، فلسفه کلاسیک را به چالش می‌کشد و بر ضرورت بازسازی نظام‌های معرفتی بر پایه اصول قرآنی تأکید دارد.

لزوم تسلط کامل در تدریس

استاد فرزانه، تدریس متون علمی و دینی را بدون تسلط کامل بر آن‌ها حرام می‌دانند. استاد باید از مؤلف و شارح قوی‌تر باشد و با آگاهی و صداقت، معرفت را به شاگردان منتقل کند. این دیدگاه، که ریشه در سنت‌های علمی حوزه‌های دینی دارد، بر تفاوت استانداردهای علمی حوزه و دانشگاه تأکید می‌کند. در حوزه، تسلط کامل (بیست) شرط تدریس است، در حالی که دانشگاه‌ها معدل‌های پایین‌تر را نیز می‌پذیرند.

نقد روش‌های آموزشی مدرن

استاد فرزانه، استفاده از ابزارهای دیجیتال مانند سی‌دی برای یادگیری را مانعی برای تسلط عمیق بر متون می‌دانند. این روش‌ها، که گاه به جای مطالعه حضوری و عمیق به کار می‌روند، نمی‌توانند معرفتی اصیل و جامع را منتقل کنند. این نقد، چونان هشداری است برای بازگشت به روش‌های سنتی مطالعه که با تکرار و علامت‌گذاری بخش‌های مبهم، به تسلط کامل می‌انجامد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، با نقد مفاهیم ارسطویی و روش‌های غیرعلمی، بر ضرورت بازسازی نظام‌های معرفتی تأکید کرد. انسان، به‌عنوان فردی متشخص، نمی‌تواند در قالب‌های کلی فلسفه کلاسیک محصور شود. تسلط کامل در تدریس و نقد روش‌های آموزشی مدرن، دعوتی است برای بازگشت به مطالعه عمیق و آگاهانه که ریشه در سنت‌های علمی حوزه‌های دینی دارد.

بخش پنجم: پاداش و عاقبت در پرتو تثلیث

پاداش سابق بالخیرات

قرآن کریم، پاداش سابق بالخیرات را در آیاتی نورانی توصیف می‌کند:

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤٍ ۖ وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ ۝ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ ۖ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ ۝ الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ ۖ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ

باغ‌های عدن که به آنها وارد می‌شوند، در آنجا با دستبندهای زرین و مروارید آراسته می‌گردند و جامه‌شان در آنجا از حریر است. و گفتند: سپاس خدایی را که اندوه را از ما زدود؛ همانا پروردگارمان آمرزنده و سپاسگزار است؛ که ما را از فضل خویش در سرای اقامت جای داد؛ در آنجا نه رنجی به ما می‌رسد و نه سستی.

این آیات، چونان تابلویی زرین، پاداش سابق بالخیرات را به تصویر می‌کشند. رفع حزن، اقامت در دار المقامه و آسودگی از رنج و سستی، نشان از مقامی والا دارد که نتیجه ایثار و فداکاری است.

عاقبت ظالم لنفسه

در مقابل، قرآن کریم عاقبت کافران و ظالم لنفسه را چنین توصیف می‌کند:

وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا ۚ كَذَٰلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ

و کسانی که کفر ورزیدند، برایشان آتش جهنم است که نه مرگشان می‌دهد و نه از عذابش کاسته می‌شود؛ این‌گونه هر کافری را کیفر می‌دهیم.

این آیه، عاقبت شوم ظالم لنفسه را به تصویر می‌کشد که در آتش کفر و ستم خویش گرفتار می‌شوند.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، با استناد به آیات سوره فاطر، پاداش والای سابق بالخیرات و عاقبت شوم ظالم لنفسه را بررسی کرد. سابق بالخیرات، با ایثار و فداکاری، به باغ‌های عدن و دار المقامه راه می‌یابند و از حزن و رنج آزاد می‌شوند. در مقابل، ظالم لنفسه در آتش کفر و ستم گرفتار می‌آید. این تضاد، نشان‌دهنده اهمیت انتخاب مسیر تثلیثی در زندگی است.

جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، ساختار تثلیثی را به‌عنوان بنیانی معرفتی و خلقتی در قرآن کریم بررسی کرد. تثلیث، که در شناخت انسان، وصول به کمال و مراتب انبیا جاری است، چارچوبی پویا و منعطف ارائه می‌دهد که از دل آن، وحدت وجودی استخراج می‌شود. آیات سوره فاطر، با تبیین سه رکن تلاوت قرآن کریم، اقامه صلاة و انفاق، مسیری عملی برای رستگاری ترسیم می‌کنند که با آگاهی و صداقت، به تجارتی بدون زیان می‌انجامد. تقسیم‌بندی انسان‌ها به ظالم لنفسه، مقتصد و سابق بالخیرات، مراتب وجودی انسان را در پرتو این تثلیث بازنمایی می‌کند. نقد روش‌های غیرعلمی در علم دینی و فلسفه کلاسیک، دعوتی است برای بازسازی نظام‌های معرفتی بر پایه اصول قرآنی. ایثار، به‌عنوان ملکه‌ای ذاتی، راه‌حلی برای جبران کاستی‌های جامعه ارائه می‌دهد و مدیریت سالم اجتماعی، نقش کلیدی در افزایش مقتصدین و کاهش ظالم لنفسه دارد. این نوشتار، با تأکید بر ضرورت بهره‌گیری علمی از قرآن کریم، افق‌هایی نوین برای فهم هستی و انسان می‌گشاید و دعوتی است برای بازنگری در روش‌های سنتی و حرکت به سوی معرفتی اصیل و آگاهانه.