متن درس

کاوش معرفت‌شناختی و فلسفی علم و معلومات در پرتو قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۶۸)

مقدمه

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۱۵۶۸ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوشی عمیق در باب نسبت علم و معلومات در چارچوب معرفت‌شناسی و فلسفه اسلامی می‌پردازد. محور بحث، کشف علوم، عوالم، و حقایق ربوبی از منظر قرآن کریم است که با تأکید بر تمایز میان علوم حقیقی (رويتی، نظری، لدنی، و انشایی) و علوم مفهومی (اخباری و حصولی) شکل گرفته است. این متن، با نگاهی نقادانه به وضعیت کنونی علوم دینی و ضرورت تحول در نظام‌های آموزشی، به‌ویژه در حوزه‌های علمی، بر اهمیت تولید علم خلاقانه و کاربردی تأکید دارد.

بخش اول: چیستی علم و معلومات در چارچوب معرفت‌شناسی قرآنی

تمایز علم و معلومات

در نگاه قرآنی، علم به دانشی اطلاق می‌شود که از جنس خلاقیت، ابتکار، و ایجاد است؛ دانشی که از عمق وجود آدمی سرچشمه گرفته و در تعامل با حقایق الهی، به خلق معرفتی نو منجر می‌شود. در مقابل، معلومات به دانش‌های حفظی و گزارشی محدود می‌گردد که فاقد باروری و پویایی‌اند. این تمایز، که در درس‌گفتار استاد فرزانه برجسته شده، به مثابه دو راه متمایز در مسیر معرفت‌شناسی است: یکی راهی پویا و زاینده که به سوی حقایق ربوبی رهنمون می‌شود، و دیگری مسیری ایستا که در دایره مفاهیم محفوظ گرفتار می‌ماند.

مدارهای معرفتی انسان

استاد فرزانه، معرفت انسانی را در دو مدار اصلی تبیین می‌کنند: مدار رويتی و مدار نظری. مدار رويتی شامل وحی، کشف، کرامت، الهام، مکاشفه، معاینه، و معارفه است که از جنس شهود و اتصال به عوالم متعالی‌اند. در مقابل، مدار نظری به نبوغ و هوش انسانی وابسته است که در بستر عقل و استدلال شکوفا می‌شود. این دو مدار، به مثابه دو بال پرواز انسان در آسمان معرفت‌اند که او را به سوی کشف حقایق ربوبی هدایت می‌کنند.

قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ (سوره بقره، آیه ۳۲): ما را جز آنچه به ما آموختی دانشی نیست، تویی دانا و حکیم.

این آیه، به صراحت بر وابستگی علم ملائکه به تعلیم الهی تأکید دارد و نشان می‌دهد که علم حقیقی، از منبعی متعالی سرچشمه می‌گیرد و در ظرف وجودی انسان یا ملائکه، به‌صورت خلاقانه ایجاد می‌شود.

علوم مفهومی و محدودیت‌های آن

علوم مفهومی، که بخش عمده‌ای از علوم دینی کنونی را تشکیل می‌دهند، به دانش‌هایی اطلاق می‌شود که فاقد آزمایش، تحقیق، و کاربرد عملی‌اند. این علوم، به تعبیر استاد فرزانه، مانند دانه‌هایی‌اند که در خاک معرفت کاشته نشده و از زایندگی محروم مانده‌اند. چنین دانش‌هایی، هرچند به‌عنوان مبادی علوم لازم‌اند، اما به‌تنهایی نمی‌توانند اقتدار معنوی، اجتماعی، یا سیاسی برای نهادهای دینی ایجاد کنند.

بخش دوم: نقد نظام آموزشی علوم دینی و ضرورت تحول

کاستی علوم اخباری و حصولی

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، علوم اخباری و حصولی را که در بسیاری از نظام‌های آموزشی دینی غالب‌اند، مورد بررسی قرار می‌دهند. این علوم، که عمدتاً به حفظ و انتقال مفاهیم محدود می‌شوند، فاقد خلاقیت و نوآوری‌اند. به‌عنوان مثال، کتاب‌هایی نظیر سیوطی، مغنی، لمعه، و مکاسب، هرچند در جایگاه مبادی علوم دینی ارزشمندند، اما به‌تنهایی نمی‌توانند به تولید علم حقیقی منجر شوند. این علوم، مانند چشمه‌ای هستند که در بستر حفظ و تکرار، به جای جوشش و زایندگی، به سکون و ایستایی گرفتار شده‌اند.

وَإِنْ كَثِيرًا لَيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ (سوره انعام، آیه ۱۱۹): و بسیاری به سبب هوس‌های خود بی‌هیچ دانشی گمراه می‌کنند.

این آیه، به روشنی بر خطر علوم غیرمستند و گمراه‌کننده تأکید دارد و هشدار می‌دهد که دانش بدون پشتوانه علمی، به جای هدایت، به گمراهی می‌انجامد.

نقد آموزش سنتی و حفظ‌محوری

یکی از انتقادات محوری استاد فرزانه، تمرکز نظام‌های آموزشی دینی بر حفظ‌محوری و غفلت از پرورش خلاقیت است. این نظام‌ها، با تأکید بیش از حد بر معلومات، طلاب را از توان خلق و ابتکار محروم می‌کنند. به تعبیر ایشان، این روش، مانند کاشتن بذری در خاکی خشک است که هرگز به بار نمی‌نشیند. حفظ قرآن کریم، بدون فهم و کاربرد علوم آن، نه‌تنها به تولید علم منجر نمی‌شود، بلکه ممکن است به آسیب‌های روانی نیز بیانجامد.

وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا (سوره اسراء، آیه ۸۲): و برای ستمگران جز زیان نمی‌افزاید.

این آیه، به تأثیر متفاوت قرآن کریم بر افراد بر اساس نیت و رویکردشان اشاره دارد و نشان می‌دهد که بدون فهم و عمل، حتی حفظ قرآن کریم ممکن است به جای شفابخشی، به خسارت منجر شود.

ضرورت تحول در نظام آموزشی

برای احیای جایگاه علوم دینی، استاد فرزانه بر ضرورت حرکت به‌سوی علوم حقیقی تأکید دارند. علوم حقیقی، شامل علوم الهی، ربوبی، لدنی، انشایی، و حضوری‌اند که از خلاقیت و نوآوری سرچشمه می‌گیرند. این علوم، مانند رودی زلال و جاری، می‌توانند اقتدار علمی، معنوی، و اجتماعی را برای نهادهای دینی به ارمغان آورند. پیشنهادهایی نظیر ایجاد آزمایشگاه‌های علمی، پرورش نبوغ، و استخراج علوم جدید از قرآن کریم، راهکارهایی عملی برای این تحول‌اند.

بخش سوم: قرآن کریم و علم خلاقانه

قرآن کریم به‌عنوان منبعی ابدی برای علم

قرآن کریم، به‌عنوان کتاب هدایت و رحمت، منبعی بی‌پایان برای تولید علم خلاقانه است. استاد فرزانه، با استناد به آیات متعدد، بر این نکته تأکید دارند که قرآن کریم، برخلاف معلومات حفظی، بر علم خلاقانه و ابتکاری تأکید دارد. حدود هشتاد آیه در قرآن کریم به موضوع علم اشاره دارند که همگی بر خلاقیت، ابتکار، و تولید دانش تأکید می‌کنند.

لَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَىٰ عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً (سوره اعراف، آیه ۵۲): به راستی برایشان کتابی آوردیم که آن را با دانش تفصیل دادیم، هدایت و رحمتی است.

این آیه، پیوند میان علم، هدایت، و رحمت را در قرآن کریم نشان می‌دهد و بر نقش این کتاب آسمانی در تولید دانشی هدایت‌گر تأکید دارد.

راسخون در علم و مراتب معرفت

راسخون در علم، کسانی‌اند که به عمق دانش دست یافته‌اند و از سطح معلومات گذر کرده‌اند. این افراد، مانند غواصانی هستند که به ژرفای اقیانوس معرفت فرومی‌روند و گوهرهای علم حقیقی را استخراج می‌کنند. قرآن کریم، با اشاره به مراتب علم، بر برتری علم الهی بر علوم انسانی تأکید دارد.

وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ (سوره یوسف، آیه ۷۶): و بالای هر صاحب علمی، دانایی است.

این آیه، به وجود مراتب علم اشاره دارد و نشان می‌دهد که علم حقیقی، در سایه تعلیم الهی و با خلاقیت و ابتکار به دست می‌آید.

علم انبیا و اولیا

علم انبیا و اولیا، به تعبیر استاد فرزانه، از جنس علم ایجادی و انشایی است که در ظرف ظهورشان ایجاد می‌شود. این علم، مانند نوری است که در لحظه نیاز، از منبع الهی بر قلب ایشان تابیده می‌شود. چنین دانشی، برخلاف معلومات حفظی، پویا و زاینده است و به اراده الهی وابسته است.

وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ (سوره رعد، آیه ۴۳): و کسی که نزد او علم کتاب است.

این آیه، به خلاقیت علم انبیا و اولیا و وابستگی آن به ظروف ظهور اشاره دارد و نشان می‌دهد که علم حقیقی، در لحظه نیاز و به‌صورت ایجادی ظهور می‌یابد.

بخش چهارم: راهکارهای احیای علوم دینی

استقلال علمی و اقتصادی نهادهای دینی

استاد فرزانه، بر ضرورت استقلال علمی و اقتصادی نهادهای دینی تأکید دارند. این نهادها، به جای وابستگی به بودجه‌های دولتی، باید به منبعی برای تولید امکانات علمی، اقتصادی، و فرهنگی برای جوامع اسلامی تبدیل شوند. این استقلال، مانند درختی است که با ریشه‌های مستحکم خود، میوه‌های علم و اقتدار را به ارمغان می‌آورد.

پرورش نبوغ و خلاقیت

یکی از راهکارهای کلیدی برای احیای علوم دینی، پرورش نبوغ و خلاقیت در میان طلاب و دانش‌پژوهان است. استاد فرزانه، با اشاره به نمونه‌هایی مانند علامه طباطبایی که در سنین پایین به اجتهاد رسیدند، بر اهمیت شناسایی و پرورش نوابغ تأکید دارند. این امر، مانند کاشتن بذری در خاک حاصلخیز است که به سرعت به درختی تنومند تبدیل می‌شود.

ایجاد آزمایشگاه‌های علمی

برای تولید علم حقیقی، نهادهای دینی باید به ایجاد آزمایشگاه‌های علمی و محیط‌های تحقیقاتی روی آورند. این آزمایشگاه‌ها، مانند کارگاه‌هایی‌اند که در آن‌ها ایده‌های نوین به بار می‌نشینند و علوم قرآنی به‌صورت عملی و کاربردی استخراج می‌شوند. چنین رویکردی، می‌تواند علوم دینی را از حالت ایستا به پویا تبدیل کند.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۱۵۶۸ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین معرفت‌شناختی و فلسفی علم و معلومات در چارچوب قرآن کریم پرداخت. تمایز میان علم خلاقانه و معلومات حفظی، محور اصلی بحث بود که با استناد به آیات متعدد قرآن کریم، مانند «وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ» و «لَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَىٰ عِلْمٍ»، تبیین شد. نقد نظام‌های آموزشی کنونی، به‌ویژه تمرکز بر علوم اخباری و حصولی، نشان داد که این علوم، هرچند به‌عنوان مبادی لازم‌اند، اما به‌تنهایی نمی‌توانند اقتدار علمی و معنوی را برای نهادهای دینی به ارمغان آورند. راهکارهایی نظیر پرورش خلاقیت، ایجاد آزمایشگاه‌های علمی، و استخراج علوم جدید از قرآن کریم، به‌عنوان کلید احیای جایگاه علوم دینی پیشنهاد شدند. این نوشتار، با تأکید بر پویایی و زایندگی علم حقیقی، دعوت به بازنگری در نظام‌های آموزشی و حرکت به‌سوی تولید دانشی خلاقانه و هدایت‌گر می‌کند.