متن درس

جهان‌شناسی فلسفی و الهیاتی: تأملاتی در باب دنیا و جایگاه آن در رشد انسانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۹۳)

مقدمه: دنیا به‌مثابه بستر حیات و کمال

در اندیشه اسلامی، دنیا نه‌تنها گذرگاهی موقت، بلکه بستری ژرف برای تحقق کمالات انسانی و ظهور اسمای الهی است. این درس‌گفتار، با نگاهی عمیق به جایگاه دنیا در نظام آفرینش، می‌کوشد تا با کاوش در متون قرآنی و روایی، وجوه گوناگون این مفهوم را روشن سازد. دنیا، به‌سان مادری مهربان، انسان را در آغوش خود پرورانده و هویت او را شکل می‌دهد. این نوشتار، با تکیه بر سخنان استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، دنیا را نه‌صرفاً ظرف وجود، بلکه بخشی از ذات و هویت انسانی معرفی می‌کند که در آن، مراتب گوناگون انسان‌ها، از عادی تا اخص‌الخواص، به ظهور می‌رسد. با بهره‌گیری از تمثیلات و تحلیل‌های فلسفی، این کتاب می‌کوشد تا نگاهی نو به رابطه انسان و دنیا ارائه دهد و تأثیر تحریف‌های استعماری بر این رابطه را نقد کند.

بخش اول: مراتب انسانی و شالوده دنیوی

تنوع مراتب انسانی

انسان‌ها در جامعه، به‌سان برگ‌های درختی تنومند، دارای مراتب و تنوعی بی‌پایان‌اند: از انسان‌های عادی که در جریان روزمره حیات گام برمی‌دارند تا انسان‌های خاص و اخص‌الخواص که چون ستارگان در آسمان معرفت می‌درخشند. بااین‌حال، همه این مراتب، بر شالوده‌ای مشترک به نام دنیا استوارند. دنیا، به‌مثابه شاسی استواری است که حرکت و رشد انسان‌ها بر آن تحقق می‌یابد. این بستر، نه‌تنها ظرف حیات مادی است، بلکه زمینه‌ساز کمالات معنوی و روحانی نیز به‌شمار می‌رود.

دنیا: محور وجود و هویت

دنیا، به‌سان مادری که فرزند را در دامان خود می‌پروراند، بستری است که انسان در آن زاده می‌شود، زندگی می‌کند و از آن به‌سوی مقصد نهایی خویش رهسپار می‌گردد. فقر و غنا، دانش و نادانی، همه در این بستر تحقق می‌یابند. دنیا، نه‌تنها محیطی برای زیست، بلکه بخشی از هویت انسان است که روح، جسم و عقل او را در بر می‌گیرد. این دیدگاه، دنیا را نه‌صرفاً مکانی برای گذر، بلکه گهواره‌ای برای رشد و تکامل معرفی می‌کند.

بخش دوم: دنیا به‌مثابه اسم اعظم الهی

جهان به‌سان مظهر الهی

در اندیشه اسلامی، دنیا نه‌تنها ظرف مادی، بلکه مظهر اسمای الهی و به‌ویژه اسم اعظم پروردگار است. این دیدگاه، دنیا را به‌مثابه مادری مهربان و پدری هدایتگر معرفی می‌کند که هویت و شخصیت انسان را شکل می‌دهد. همان‌گونه که خاک وطن، مادر انسان و سرچشمه هویت اوست، دنیا نیز همه‌کس انسان است؛ پدر، مادر و هویت او. این تشبیه، بر پیوند عمیق انسان با دنیا تأکید دارد و آن را از صرف ظرف مادی به سطحی متعالی ارتقا می‌دهد.

تفاوت دنیاهای فردی

برخلاف تصور رایج که دنیا را کاسه‌ای یکسان می‌پندارد، دنیای هر فرد، به‌سان رنگی منحصربه‌فرد در تابلوی آفرینش، با دنیای دیگری متفاوت است. این تفاوت، نه‌تنها در ظاهر، بلکه در روح، جسم و عقل انسان ریشه دارد. تصور یکسان بودن دنیا برای همه، خطایی اجتماعی است که به سوءتفاهم در تحلیل‌های جامعه‌شناختی منجر شده است. هر فرد، با توجه به زمینه‌ها و شرایط خویش، دنیایی ویژه دارد که حرکت و رشد او را تعیین می‌کند.

بخش سوم: تحریف دنیا توسط استعمار

غصب دنیای سالم

استعمار، به‌سان دزدی که گنجی گران‌بها را به یغما می‌برد، دنیای سالم، منطقی و اسلامی را از جوامع مسلمین ربود و به‌جای آن، دنیایی تحریف‌شده و آشوب‌زده تحمیل کرد. این تحریف، که ریشه در انگیزه‌های سلطه‌جویانه دارد، دنیای دینی و منطقی را که بستر رشد مسلمین بود، به دنیایی ناقص و پرآشوب بدل ساخت. این فرایند، هویت و شخصیت جوامع اسلامی را تضعیف کرد و آن‌ها را از مسیر کمال بازداشت.

ایجاد اختلاف و آشوب

در سده اخیر، هنگامی که مسلمین در مسیر پیشرفت علمی، دانشگاهی و صنعتی گام برمی‌داشتند، استعمار با ایجاد اختلافات و آشوب‌هایی چون بهار عربی و پارسی، این حرکت را مختل کرد. این آشوب‌ها، که با نام‌هایی چون بهار عربی و پارسی شناخته شدند، با هدف بازگرداندن مسلمین به عقب‌ماندگی طراحی شدند تا سلطه استعمار حفظ شود. این فرایند، به تضعیف توانمندی‌های جوامع اسلامی منجر شد و آن‌ها را از دستیابی به جایگاه شایسته‌شان بازداشت.

تحقیر دنیا در نگاه مسلمین

استعمار، با بدگویی مداوم از دنیا، آن را در نزد مسلمین پست و بی‌ارزش جلوه داد. این تحقیر، به‌سان سمی که در ریشه‌های یک درخت نفوذ می‌کند، انگیزه‌های پیشرفت را در جوامع اسلامی تضعیف کرد. درحالی‌که مسلمین همچنان در پی دنیا هستند، این نگاه تحریف‌شده، آن‌ها را به بدبینی و بی‌اعتمادی نسبت به دنیا سوق داده است.

بخش چهارم: دنیا در متون دینی

جهان در آیات قرآنی

در قرآن کریم، دنیا در ۱۱۵ آیه مورد اشاره قرار گرفته است، اما هیچ‌یک از این آیات، دنیا را به‌صورت ذاتی مورد مذمت قرار نداده‌اند. این آیات، دنیا را به‌سان بستری پاک و ارزشمند معرفی می‌کنند که زمینه‌ساز رشد و کمال انسان است. به‌عنوان نمونه، آیه زیر بر ارزش ذاتی دنیا تأکید دارد:

لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلْأَرْضِ

آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آن خداست (سوره بقره، آیه ۲۸۴).

جهان در روایات

در روایات اسلامی، حدود چهل هزار مورد به دنیا اشاره شده است که شامل واژه‌هایی چون دنیا، دِنی، دَنی و اَدنی است. از این تعداد، حدود نه هزار مورد صرفاً به واژه دنیا اختصاص دارد. این روایات، دنیا را به‌مثابه گهواره‌ای شیرین و گوارا معرفی می‌کنند که انسان را به‌سوی نور یا جهنم هدایت می‌کند. هیچ‌یک از این روایات، دنیا را ذاتاً مورد مذمت قرار نداده‌اند.

مزرعه و مزبله آخرت

روایت «الدنیا مزرعة الآخرة» (جهان، مزرعه آخرت است) بر این حقیقت تأکید دارد که دنیا برای نیکوکاران، به‌سان مزرعه‌ای است که محصول آن بهشت است. اما برای بدکاران، دنیا به مزبله‌ای بدل می‌شود که به جهنم منجر می‌گردد. آیه زیر این مفهوم را روشن می‌سازد:

وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلْحِجَارَةُ

سوختش مردمان و سنگ‌هاست (سوره تحریم، آیه ۶).

این تمایز، نشان‌دهنده نقش اعمال انسان در تعیین سرنوشت دنیوی و اخروی اوست. دنیا، بر اساس انتخاب‌های انسان، می‌تواند مزرعه‌ای برای بهشت یا مزبله‌ای برای جهنم باشد.

بخش پنجم: نقد تحریفات و مغالطات

مغالطه ظرف و مظروف

یکی از خطاهای رایج در نگاه به دنیا، مغالطه ظرف و مظروف است. پستی‌ها و انحرافاتی چون طمع، دروغ و شیطنت، به نفس انسان بازمی‌گردد، نه به ذات دنیا. دنیا، به‌سان آینه‌ای پاک، تنها بازتاب‌دهنده اعمال و نیات انسان است. آیه زیر این حقیقت را تأیید می‌کند:

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلْأَرْضِ

آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند (سوره حشر، آیه ۱).

این آیه، بر پاکی ذاتی همه موجودات دنیا تأکید دارد و نشان می‌دهد که پستی، نتیجه انحرافات نفسانی است، نه ذات دنیا.

نقد روایات غیر دقیق

برخی روایات، مانند تشبیه دنیا به زنی زیبا که در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده، نیاز به بررسی دقیق دارند. در این روایت، دنیا به‌صورت حوریه‌ای انسیه توصیف شده که به دلیل فریبندگی و غرور، خطرناک شمرده می‌شود. این تشبیه، اگرچه زیبایی دنیا را نشان می‌دهد، اما خطر آن را در نفس انسان و فریبندگی‌اش می‌داند. چنین روایاتی باید با دقت تحلیل شوند تا از سوءتفاهم جلوگیری گردد.

ارزش ذاتی همه موجودات

حتی موجوداتی که در نگاه ظاهری پست شمرده می‌شوند، مانند میکروب‌ها، ویروس‌ها و حتی کافران، به دلیل تسبح الهی در ذاتشان، ارزشمندند. آیه زیر این حقیقت را تأیید می‌کند:

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلْأَرْضِ

آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند (سوره حشر، آیه ۱).

این آیه، بر ارزش ذاتی همه موجودات تأکید دارد و نشان می‌دهد که پستی، نتیجه اراده نادرست انسان است، نه ذات خلقت.

بخش ششم: نقد علم دینی و ضرورت بازنگری

چالش‌های تعریف نجاست

یکی از چالش‌های علم دینی، ناتوانی در ارائه تعریفی علمی و دقیق از مفاهیمی چون نجاست است. این مفهوم، که در فقه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد، نیازمند تحلیل‌هایی است که با روش‌های علمی و تجربی همخوانی داشته باشد. نجاست کافر، به‌عنوان مثال، نتیجه اراده نادرست او در انکار توحید است، نه ذات سلول‌هایش. با پذیرش توحید، همان سلول‌ها پاک می‌شوند. این حقیقت، نشان‌دهنده نقش اراده در تعیین نجاست و پاکی است.

ضرورت روش‌های علمی

برای فهم دقیق مفاهیم دینی مانند نجاست، نیاز به آزمایشگاه‌های علمی و تحلیل‌های تجربی است. رویکردهای صرفاً تعبدی، نمی‌توانند پاسخگوی پرسش‌های پیچیده امروزی باشند. علم دینی باید با بهره‌گیری از روش‌های مدرن، مفاهیم خود را بازتعریف کند تا با نیازهای زمانه همخوانی داشته باشد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این کتاب، با تأمل در جایگاه دنیا به‌مثابه اسم اعظم الهی و بستر رشد انسانی، نگاهی نو به رابطه انسان و دنیا ارائه داد. دنیا، به‌سان مادری مهربان، انسان را در مسیر کمال هدایت می‌کند، اما تحریف‌های استعماری، این نگاه را مخدوش ساخته و مسلمین را از بهره‌گیری درست از این بستر بازداشته است. آیات قرآنی و روایات، بر ارزش ذاتی دنیا تأکید دارند و پستی‌ها را به نفس اماره نسبت می‌دهند. نقد مغالطات و ضرورت بازنگری در علم دینی، از دیگر محورهای این درس‌گفتار بود. این نوشتار، با ارائه تحلیلی جامع، می‌تواند مبنایی برای مطالعات پیشرفته در فلسفه، الهیات و جامعه‌شناسی دینی باشد.