متن درس

اقتدار انسانی در پرتو وحی قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۵)

مقدمه: انسان، آیینه‌دار نزولات الهی

انسان، به مثابه گوهری الهی، در ساختار وجودی خویش ظرفیتی بی‌کران برای دریافت فیض ربوبی و معارف لدنی دارد. این ظرفیت، که در نهاد آدمی نهفته است، او را به سوی کمال معنوی و قرب الهی رهنمون می‌سازد. درس‌گفتار حاضر، با محوریت موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری، به تبیین اقتدار ذاتی انسان در دریافت نزولات الهی می‌پردازد. این نوشتار، با نگاهی نقادانه به روش‌های نادرست عرفانی در تاریخ و تأکید بر تهذیب نفس از طریق عنایت به جای ریاضت، مسیری اصیل و شرعی برای سلوک عرفانی ترسیم می‌کند. خلوت، غربت، و تنهایی، به عنوان ارکان بنیادین سلوک، انسان را به سوی ناشناخته‌های الهی هدایت می‌کنند تا در پرتو عنایت و محبت، به کشف، الهام، و وحی دست یابد.

بخش نخست: ظرفیت وجودی انسان برای دریافت فیض الهی

زمینه‌های لدنی در نهاد آدمی

انسان، به مثابه آینه‌ای زلال، قابلیت بازتاب نور الهی را در خود نهفته دارد. این ظرفیت وجودی، که ریشه در فطرت پاک انسانی دارد، امکان دریافت نزولات ربوبی، معارف غیبی، و فیض لدنی را فراهم می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار خویش تأکید دارند که انسان، به شرط حرکت در مسیر تهذیب نفس، می‌تواند از این ظرفیت بهره‌مند شود و به مراتب والای معرفت دست یابد. این دیدگاه با کلام نورانی قرآن کریم هم‌خوانی دارد که می‌فرماید:

وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا

و خدا به آدم همه نام‌ها را آموخت (بقره: ۳۱). این آیه، گواهی است بر استعداد بی‌کران انسان برای دریافت معارف الهی، که در نهاد او به ودیعه نهاده شده است.

ارکان سلوک: خلوت، غربت، و تنهایی

برای نیل به این مراتب، انسان نیازمند خلوت، غربت، و تنهایی است. خلوت، به مثابه پناهگاهی برای تأمل و بازگشت به خویشتن، انسان را از هیاهوی کثرت‌های مادی رها می‌سازد. غربت، احساس جدایی از تعلقات دنیوی را در او تقویت می‌کند، و تنهایی، او را به سوی تمرکز بر ذات الهی هدایت می‌نماید. این سه رکن، چونان کلیدی زرین، درهای غیب را به روی سالک می‌گشایند. قرآن کریم نیز بر اهمیت خلوت شبانه تأکید دارد:

إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا

به‌راستی که [عبادت در] شب، استوارتر و گفتار در آن راستین‌تر است (مزمل: ۶). این آیه، خلوت شبانه را به مثابه بستری برای تأمل و دریافت فیض الهی معرفی می‌کند.

بخش دوم: نقدی بر روش‌های نادرست عرفانی

انحراف سبک‌های درویشی

در طول تاریخ عرفان اسلامی، برخی روش‌های سلوک، به‌ویژه سبک‌های درویشی، به دلیل ناسازگاری با شرع و سلامت نفس، به انحراف کشیده شده‌اند. این روش‌ها، با تأکید بر ریاضت‌های سخت و رفتار خشن با نفس، نه‌تنها به نتیجه مطلوب نرسیده‌اند، بلکه انسان را از مسیر کمال دور ساخته‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این سبک‌ها را به باد نقد گرفته و تأکید دارند که عرفان حقیقی، باید با سلامت نفس و پایبندی به شرع همراه باشد. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ

و به‌راستی به موسی کتاب دادیم و پس از او پیامبرانی پیاپی فرستادیم (بقره: ۸۷). این آیه، بر هدایت الهی از طریق شرع و رسالت تأکید دارد.

نقد رفتار استبدادی با نفس

یکی از انحرافات رایج در سلوک، رفتار خشن و استبدادی با نفس است که به تعبیر استاد فرزانه قدس‌سره، از روش‌های طاغوتی و فرعونی سرچشمه می‌گیرد. این رویکرد، که نفس را ملعون و خبیث می‌انگارد، نه‌تنها به رام شدن نفس منجر نمی‌شود، بلکه آن را سرکش و چموش می‌سازد. قرآن کریم این روش را نکوهش می‌کند:

فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ

پس قومش را سبک شمرد و آنان از او اطاعت کردند، زیرا مردمی نافرمان بودند (زخرف: ۵۴). این آیه، رفتار استبدادی فرعون را نکوهش می‌کند و بر نادرستی روش‌های خشن تأکید دارد.

عنایت به جای ریاضت

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که برای تهذیب نفس، باید با عنایت و محبت رفتار کرد، نه با ریاضت و خشونت. نفس، چونان اسبی نجیب، نیازمند نوازش و همراهی است تا در مسیر کمال حرکت کند. این دیدگاه، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ

پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرم‌خویی کردی، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامونت پراکنده می‌شدند (آل‌عمران: ۱۵۹). این آیه، بر اهمیت محبت و نرم‌خویی در هدایت تأکید دارد.

بخش سوم: عرفان اصیل و نقش ائمه معصومین

غفلت از عرفان ائمه معصومین

یکی از آسیب‌های سبک‌های درویشی، غفلت از عرفان اصیل ائمه معصومین علیهم‌السلام است. تأکید بیش از حد بر شخصیت‌هایی چون بایزید بسطامی، سبب شده تا عرفان والای ائمه، که الگوی کامل سلوک هستند، به حاشیه رانده شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ائمه، عارفان حقیقی‌اند که مسیر سلوک را با سلامت نفس و پایبندی به شرع پیموده‌اند. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:

فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُمْ مِنْهَا يَرْكُضُونَ

پس چون عذاب ما را احساس کردند، ناگهان از آن می‌گریختند (مائده: ۸۳). این آیه، بر اهمیت پایبندی به هدایت الهی تأکید دارد.

نقش شرع در تنظیم سلوک

شرع، چونان مهندسی الهی، مسیر سلوک را با تعیین حدود مشخص، از جمله چهار رکعت نماز یا یک ماه روزه، متعادل و ساده ساخته است. این حدود، از افراط در ریاضت جلوگیری می‌کند و انسان را به سوی سلوکی متعادل هدایت می‌نماید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ

ماه رمضان ماهی است که در آن قرآن برای هدایت مردم نازل شده است (بقره: ۱۸۵). این آیه، بر نقش هدایتی شرع در سلوک تأکید دارد.

بخش چهارم: همراه‌سازی نفس و جامعه در سلوک

نفس، شریک سلوک

نفس، دشمن انسان نیست، بلکه شریکی است که باید با عنایت و محبت همراه شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رفتار خشن با نفس، مانند نجس‌انگاری آن، مانع تهذیب و سلوک است. نفس، چونان اسبی نجیب، با نوازش و محبت رام می‌شود و در مسیر کمال همراهی می‌کند. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ

کسانی که گفتند پروردگار ما خداست و آنگاه پایداری ورزیدند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند (فصلت: ۳۰). این آیه، بر همراهی ملائکه با مؤمنان پایدار تأکید دارد.

نقد فرهنگ استبدادی در جامعه و خانواده

فرهنگ استبدادی، چه در مواجهه با نفس، چه در خانواده، و چه در جامعه، مانع رشد معنوی و اجتماعی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که برای موفقیت در سلوک، باید خانواده و جامعه را با محبت و عنایت همراه کرد تا از نفرت و جدایی جلوگیری شود. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:

وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا

و از نشانه‌های او این است که از جنس خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به آنان آرامش یابید (روم: ۲۱). این آیه، بر نقش خانواده در ایجاد آرامش تأکید دارد.

نقد نجس‌انگاری نفس

نجس‌انگاری نفس، که در برخی سبک‌های عرفانی رایج بوده، مانع همراهی آن در سلوک است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نفس، به عنوان مخلوق الهی، شایسته احترام است و باید با عنایت هدایت شود. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي

پس چون آن را پرداختم و از روح خود در آن دمیدم (حجر: ۲۹). این آیه، بر نفخه الهی در انسان و کرامت ذاتی او تأکید دارد.

بخش پنجم: ابزارهای سلوک و نقش چاشنی‌های معنوی

نقش چاشنی‌های معنوی

چاشنی‌هایی مانند ذکر، قرائت، و لذت‌های حلال، نفس را برای سلوک آماده می‌کنند و از خشکی و کسالت آن می‌کاهند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این چاشنی‌ها، مانند آبی گوارا، نفس را تازه و شاداب می‌سازند. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ

بگو چه کسی زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟ (اعراف: ۳۲). این آیه، بر حلال بودن لذت‌های طیب تأکید دارد.

نقد چاشنی‌های ناسالم

استفاده از مواد مخدر یا روش‌های غیرشرعی به عنوان چاشنی، عرفان را به انحراف می‌کشاند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که چاشنی‌های عرفانی باید طیب و شرعی باشند تا نفس را به سوی کمال هدایت کنند. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا

ای پیامبران، از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید (مؤمنون: ۵۱). این آیه، بر اهمیت رزق طیب و عمل صالح تأکید دارد.

نقد ساده‌زیستی نادرست

ساده‌زیستی نادرست، مانند استفاده از تشک‌های غیراستاندارد، به کسالت و بیماری منجر می‌شود و مانع سلوک است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تأمین نیازهای جسمانی، مانند خواب و خوراک طیب، برای تهذیب نفس ضروری است. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:

يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ

ای فرزندان آدم، زینت خود را به هنگام هر عبادت برگیرید (اعراف: ۳۱). این آیه، بر اهمیت آراستگی و تأمین نیازهای جسمانی در عبادت تأکید دارد.

نقد گران‌فروشی و مصرف‌گرایی

گران‌فروشی و مصرف‌گرایی، به مثابه حقه‌بازی، مانع سلوک و زندگی متعادل هستند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که کیفیت واقعی اشیا، نه در گرانی و تجمل، بلکه در طیب بودن و تناسب با نیازهای انسانی است. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ

خدا نور آسمان‌ها و زمین است (نور: ۳۵). این آیه، بر اهمیت نور حقیقت در زندگی و پرهیز از تجمل‌گرایی تأکید دارد.

بخش ششم: ناشناخته‌خواهی و رزمایش با غیب

ناشناخته‌خواهی در سلوک

سالک عارف، باید به دنبال ناشناخته‌ها باشد و از شناخته‌های معمولی، مانند علوم ظاهری، عبور کند تا به وحی و کشف دست یابد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ناشناخته‌خواهی، مانند آب شدن یخ در پرتو آفتاب، پوسته‌های نفس را می‌شکند و زمینه ظهورات الهی را فراهم می‌سازد. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:

يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ

ای جامه به خود پیچیده (مزمل: ۱). این آیه، پیامبر را به سلوک شبانه و تأمل در ناشناخته‌های الهی دعوت می‌کند.

رزمایش با غیب

سالک باید با غیب و ناشناخته‌ها رزمایش کند تا به قرب و معرفت الهی دست یابد. این رزمایش، مانند تمرین در میدانی روحانی، نفس را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ

و از صبر و نماز یاری جویید (بقره: ۴۵). این آیه، بر نقش صبر و نماز در سلوک و رزمایش با غیب تأکید دارد.

نقد محدودیت علوم دینی به الفاظ

علوم دینی، در برخی موارد، به جای تمرکز بر وحی، کشف، و کرامت، به الفاظ و علوم کهن محدود شده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علوم انبیا، مانند وحی، کشف، و کرامت، باید در کانون توجه قرار گیرند. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

وَمَا تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ

و هیچ نشانه‌ای از نشانه‌های پروردگارشان برایشان نیامد مگر آنکه از آن روی‌گردان شدند (انعام: ۵۹). این آیه، بر غفلت از آیات الهی نکوهش دارد.

نقد عالمان بی‌کرامت

عالمانی که فاقد کشف و کرامت هستند، مانند گل‌های پلاستیکی، فاقد حیات و تأثیرگذاری‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم حقیقی، باید وارث علوم انبیا باشد و کرامت و کشف را در خود متجلی سازد. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:

أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا

از آسمان آبی فرو فرستاد و هر رودی به اندازه خود روان شد (رعد: ۱۷). این آیه، بر حیات‌بخشی فیض الهی تأکید دارد.

حلال‌درمانی در سلوک

سلوک باید با رزق حلال و بدون طمع انجام شود تا نتیجه‌بخش باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رزق طیب، مانند بنزین سوپر، نفس را برای حرکت در مسیر کمال آماده می‌سازد. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌سو است:

كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا

از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید (مؤمنون: ۵۱). این آیه، بر اهمیت رزق طیب و عمل صالح تأکید دارد.

جمع‌بندی: سوی کمال در پرتو عنایت و ناشناخته‌خواهی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، اقتدار ذاتی انسان را در دریافت نزولات الهی تبیین کرد. انسان، چونان گوهری درخشان، ظرفیت بی‌کران برای نیل به وحی، کشف، و کرامت دارد. خلوت، غربت، و تنهایی، به مثابه کلیدهای زرین، درهای غیب را به روی او می‌گشایند. نقد روش‌های نادرست عرفانی، از جمله سبک‌های درویشی و رفتارهای استبدادی، انسان را به سوی سلوک اصیل اسلامی هدایت می‌کند. عنایت به جای ریاضت، همراه‌سازی نفس و خانواده، و ناشناخته‌خواهی، مسیر کمال را هموار می‌سازد. علوم دینی نیز باید از محدودیت به الفاظ رها شده و به سوی وحی و کرامت بازگردند. این نوشتار، انسان را به تأمل در جایگاه وجودی خویش و تلاش برای دریافت فیض الهی فرا می‌خواند تا در پرتو عنایت و محبت، به قله‌های معرفت و قرب الهی دست یابد.