متن درس
اقتدار انسانی در قرآن کریم با محوریت موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۸)
مقدمه: تبیین اقتدار انسانی در پرتو وحی
انسان، در نگاه قرآن کریم، موجودی است برخوردار از اقتدار ذاتی و جایگاهی رفیع در نظام آفرینش. این اقتدار، که ریشه در فطرت الهی او دارد، در سایه ارتباط با وحی و معرفت باطنی شکوفا می‌شود. درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۱۶۵۸، با محوریت موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری، به بررسی این اقتدار و چالش‌های پیش روی آن در عصر حاضر پرداخته و با نگاهی عمیق به آیات قرآن کریم، راهکارهایی برای احیای این جایگاه والا ارائه می‌دهد.
بخش نخست: ساختار خلقت انسانی و مراتب اقتدار
تقسیم‌بندی انسان‌ها در نظام آفرینش
انسان‌ها در ساختار خلقت، بر اساس مراتب کمال، به سه سطح عالیات، متوسطات، و دانیات تقسیم می‌شوند. عالیات، که قله کمال انسانی را نمایندگی می‌کنند، برخوردار از ویژگی‌هایی چون وحی، الهام، کشف، کرامت، نبوغ، فراست، و قدرت‌اند. اینان، به تعبیر قرآن کریم، کسانی‌اند که به خیرات پیشی می‌گیرند: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ (فاطر: ۳۲). متوسطات، در میانه راه کمال قرار دارند، و دانیات، که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهند، به تعبیر قرآن کریم، کسانی‌اند که «می‌خورند و در بازارها راه می‌روند».
| درنگ: تقسیم‌بندی انسان‌ها به عالیات، متوسطات، و دانیات، نقشه‌ای قرآنی برای فهم مراتب کمال انسانی است که پرورش عالیات را ضرورتی برای هدایت جامعه می‌داند. |
این تقسیم‌بندی، نه تنها به تفاوت در ظرفیت‌های وجودی انسان‌ها اشاره دارد، بلکه بر لزوم پرورش و هدایت این ظرفیت‌ها تأکید می‌کند. عالیات، به مثابه چراغ‌های فروزان آفرینش، نیازمند تربیتی خاص‌اند تا بتوانند نور الهی را در جامعه منتشر سازند.
تأثیر استعمار بر خاموشی اقتدار انسانی
استعمار، به همراه خلفا و سلاطین، اقتدار ذاتی انسان را در طول تاریخ تضعیف کرده و مانع ظهور عالیات شده است. این انقطاع، ارتباط میان صاحبان نور الهی (انبیا، اولیا، و ائمه معصومین) و جامعه را گسسته و انسان‌های والا را به حاشیه رانده است. قرآن کریم این غفلت را چنین توصیف می‌کند: وَمَا تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ (انعام: ۵۹). این آیه، به غفلت از آیات الهی اشاره دارد که نتیجه‌اش خاموشی نور اقتدار در جامعه است.
| درنگ: استعمار، با قطع ارتباط میان صاحبان نور و جامعه، اقتدار انسانی را به حاشیه رانده و جامعه را به قصری خاموش بدل کرده است. |
این خاموشی، جامعه را به قصری تشبیه می‌کند که لوسترهایش خاموش و به شیشه‌های بی‌روح تبدیل شده‌اند. این تمثیل، فقدان نور معنوی را در جامعه‌ای نشان می‌دهد که از هدایت الهی دور افتاده است.
جامعه به مثابه قصر خاموش
جامعه کنونی، به قصری می‌ماند که چراغ‌های آن خاموش شده و نور معنویت در آن به محاق رفته است. قرآن کریم، در توصیف احیای اماکن عبادی، می‌فرماید: إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ (توبه: ۱۸). این آیه، بر ضرورت احیای نور ایمان در اماکن عبادی تأکید دارد و جامعه را به سوی بازسازی معنوی فرا می‌خواند.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با تبیین مراتب انسانی و تأثیر عوامل تاریخی چون استعمار بر خاموشی اقتدار انسانی، به اهمیت احیای این اقتدار از طریق پرورش عالیات تأکید کرد. تمثیل قصر خاموش، به زیبایی فقدان نور معنوی در جامعه را نشان می‌دهد و راه را برای بحث نقش عالمان در احیای این نور هموار می‌سازد.
بخش دوم: نقش عالمان دینی در احیای اقتدار انسانی
سه رکن اساسی در تربیت عالمان ربانی
برای احیای نور الهی در جامعه، عالمان دینی باید در سه حوزه کلیدی تربیت شوند: معلومات عمومی (فقه، اصول، و ادبیات)، علوم اجتماعی و فنی، و معنویات. این سه رکن، عالمان را به ورثه انبیا بدل می‌سازد که قادر به هدایت جامعه‌اند. قرآن کریم، در توصیف نقش عالمان، می‌فرماید: وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ (عنکبوت: ۴۳). این آیه، بر نقش عالمان در فهم و تبیین آیات الهی تأکید دارد.
| درنگ: عالمان دینی، با تکیه بر سه رکن معلومات عمومی، علوم اجتماعی و فنی، و معنویات، می‌توانند نور الهی را در جامعه احیا کنند. |
نقد تمرکز بیش‌ازحد بر علوم ظاهری
تمرکز صرف بر علوم ظاهری چون فقه و اصول، بدون توجه به معنویات، مانند پوستی بی‌روح است که ارزشی ندارد. این علوم، اگرچه ضروری‌اند، اما بدون روح معنوی، نمی‌توانند اقتدار انسانی را احیا کنند. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ (حج: ۷۸)، که به نبود دشواری در دین و لزوم جامعیت در علوم دینی اشاره دارد.
لزوم توسعه علوم اجتماعی و فنی
عالمان دینی باید در علوم اجتماعی، فنی، و صنعتی به‌روز شوند تا مانند انبیا، که دارای قدرت و سند بودند، عمل کنند. قرآن کریم، در توصیف توانمندی حضرت داود، می‌فرماید: وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا (سبا: ۳۴). این آیه، به فضل الهی در توانمندی انبیا اشاره دارد که باید الگوی عالمان باشد.
نقد روایات تحریف‌شده و اسرائیلیات
روایات تحریف‌شده‌ای که انبیا را ذلیل و ناتوان نشان می‌دهند، مانند داستان کرم در بدن حضرت ایوب، از منظر استاد فرزانه، بی‌اعتبار و نادرست‌اند. قرآن کریم، در توصیف عزت مؤمنان و انبیا، می‌فرماید: وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ فِي الصَّالِحِينَ (نساء: ۶۹). این آیه، بر عزت ذاتی انبیا و مؤمنان تأکید دارد.
| درنگ: روایات تحریف‌شده‌ای که انبیا را ذلیل نشان می‌دهند، با اصل عزت الهی انبیا و مؤمنان در قرآن کریم ناسازگار است. |
عزت الهی برای خدا، رسول، و مؤمنان
هیچ پیامبری در تاریخ ذلیل نبوده، زیرا عزت از آن خدا، رسول، و مؤمنان است: وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ (منافقون: ۸). این اصل قرآنی، بر اقتدار الهی انبیا و مؤمنان تأکید دارد و هرگونه تحریف در سیره انبیا را رد می‌کند.
موفقیت انبیا در هدایت امت
هر پیامبری امتی داشته و در هدایت آن موفق بوده است، هرچند برخی به دلیل محدودیت امکانات، کمتر به قدرت و سند دست یافته‌اند. قرآن کریم می‌فرماید: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا (نحل: ۳۶). این آیه، بر رسالت جهانی انبیا تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، نقش عالمان دینی را در احیای اقتدار انسانی، از طریق تربیت در سه رکن معلومات عمومی، علوم اجتماعی و فنی، و معنویات تبیین کرد. نقد تمرکز بیش‌ازحد بر علوم ظاهری و روایات تحریف‌شده، بر ضرورت بازگشت به اصول قرآنی و احیای عزت الهی تأکید دارد.
بخش سوم: مسیر عملی سلوک و دستیابی به خلسه و معراج
ایجاد باشگاه خصوصی برای پرورش جسم و روح
هر عالم باید باشگاهی خصوصی برای پرورش جسم و روح ایجاد کند تا به خلسه و معراج دست یابد. این باشگاه، زمینه‌ساز رشد معنوی و جسمانی است. قرآن کریم می‌فرماید: خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (اعراف: ۳۱)، که به اهمیت آراستگی در عبادت اشاره دارد.
| درنگ: ایجاد باشگاه خصوصی برای پرورش جسم و روح، مسیری عملی برای دستیابی به خلسه و معراج است. |
نقش خستگی و درد در سلوک
خستگی برای محبین و درد برای محبوبین، دو کیمیای الهی برای دستیابی به خلسه و غیب‌اند. قرآن کریم، در توصیف ابزارهای سلوک، می‌فرماید: وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ (بقره: ۴۵). این آیه، صبر و عبادت را به‌عنوان ابزارهای رشد معنوی معرفی می‌کند.
حفظ سرمایه خستگی معنوی
خستگی ناشی از مطالعه، قرآن‌خوانی، یا عبادت نباید با فعالیت‌های روزمره هدر رود، بلکه باید به خلسه و خواب کوتاه منجر شود. قرآن کریم می‌فرماید: كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا (مؤمنون: ۵۱)، که به اهمیت رزق طیب و حفظ سرمایه معنوی اشاره دارد.
اهمیت خواب‌های کوتاه
خواب‌های کوتاه (پنج تا ده دقیقه) پس از خستگی معنوی، زمینه‌ساز خلسه و دریافت الهامات‌اند و از خواب‌های پریشان (اضغاث و احلام) خالی‌اند. قرآن کریم، در اشاره به سلوک شبانه پیامبر، می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ (مزمل: ۱). این خواب‌ها، نفس را برای دریافت معارف غیبی آماده می‌کنند.
| درنگ: خواب‌های کوتاه پس از خستگی معنوی، به مثابه مثقال زر، ارزشی گران‌بها دارند و زمینه‌ساز خلسه و دریافت الهامات‌اند. |
تمرین اراده در خواب و بیداری
عالم باید با تمرین، اراده خواب و بیداری خود را تقویت کند تا به‌صورت ارادی بخوابد و بیدار شود. قرآن کریم می‌فرماید: فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ (هود: ۱۱۲)، که به استقامت در نظم الهی اشاره دارد.
نقد خواب‌های طولانی و پریشان
خواب‌های طولانی (سه تا پنج ساعت)، به باتلاق تشبیه شده‌اند و به کابوس‌هایی مانند خفگی یا حمل بار منجر می‌شوند. این نقد، بر ضرورت تعادل در خواب تأکید دارد و به آیه كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ (مؤمنون: ۵۱) مرتبط است که به پاکی رزق و تأثیر آن بر خواب اشاره می‌کند.
تمثیل خواب پنج‌دقیقه‌ای به مثقال
خواب پنج‌دقیقه‌ای، مانند «لب مثقالی» است که ارزشی گران‌بها دارد، برخلاف خواب‌های طولانی که مانند گوشت ارزان‌اند. قرآن کریم می‌فرماید: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ (اعراف: ۳۲)، که به حلال بودن لذت‌های طیب اشاره دارد.
لزوم تجسم فلسفه برای فهم
فلسفه بدون تجسم، خیالبافی است و باید به‌صورت عینی و ملموس ارائه شود. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ (عنکبوت: ۴۳)، که به اهمیت تبیین عینی مفاهیم تأکید دارد.
خلسه پس از عمل وقاع
خواب کوتاه پس از عمل وقاع، به دلیل تکانش جسمانی و روانی، زمینه‌ساز خلسه و دریافت معارف غیبی است. قرآن کریم می‌فرماید: مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً (نحل: ۹۷)، که به زندگی طیبه اشاره دارد.
نقد عرفان‌های وارداتی
عرفان‌های وارداتی که لحظه انزال را اوج قرب الهی می‌دانند، نادرست‌اند؛ خلسه پس از انزال رخ می‌دهد. قرآن کریم می‌فرماید: وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا (نساء: ۳۶)، که به پرهیز از انحرافات عرفانی اشاره دارد.
اهمیت ارگاسم دوطرفه در خلسه
ارگاسم دوطرفه در عمل وقاع، زمینه‌ساز خلسه مشترک است، اما فقدان آن به نجاست یا اذیت منجر می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ (بقره: ۲۲۲)، که به رعایت دستورات الهی در روابط اشاره دارد.
| درنگ: ارگاسم دوطرفه، به‌عنوان بخشی از سلوک جسمانی و روانی، زمینه‌ساز خلسه مشترک و تعالی معنوی است. |
نقش نظم در عبادت و سلوک
نظم در عبادت، مانند نماز اول وقت، نفس را برای خلسه و معراج آماده می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ (هود: ۱۱۲)، که به استقامت در نظم الهی اشاره دارد.
نقد بی‌نظمی در عبادت
عبادت بی‌نظم، مانند خواندن نماز در هر زمان و مکان، به خلسه و معراج منجر نمی‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ (توبه: ۱۸)، که به اهمیت مکان عبادت تأکید دارد.
آمادگی برای شب‌های خاص
شب‌های خاص، مانند شب جمعه، نیازمند آمادگی جسمانی و روانی‌اند تا به خلسه منجر شوند. قرآن کریم می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ (مزمل: ۱)، که به سلوک شبانه اشاره دارد.
نقش ماه‌های رجب و شعبان در آمادگی برای رمضان
روزه در ماه‌های رجب و شعبان، مانند اذان و اقامه، نفس را برای روزه رمضان آماده می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ (بقره: ۱۸۳)، که به اهمیت روزه در تزکیه اشاره دارد.
نقد بی‌نظمی در زندگی معنوی
انسان‌های بی‌نظم، که هرجا بخوابند یا عبادت کنند، از خلسه و معراج محروم می‌مانند. قرآن کریم می‌فرماید: وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ (حج: ۷۸)، که به تلاش منظم در راه خدا اشاره دارد.
لزوم پرورش جسم برای عرفان
عارف باید بدنی چالاک و قوی داشته باشد و از تن‌پروری پرهیز کند. قرآن کریم می‌فرماید: خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (اعراف: ۳۱)، که به آراستگی جسمانی اشاره دارد.
| درنگ: عارف حقیقی، بدنی چالاک و روحی آماده دارد و از تن‌پروری و بی‌نظمی به دور است. |
نقد عرفان‌های کاذب
عرفان‌های کاذب، که با بی‌نظمی و ولگردی همراه‌اند، به خلسه و معراج منجر نمی‌شوند. قرآن کریم می‌فرماید: وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا (نساء: ۳۶)، که به پرهیز از انحرافات عرفانی تأکید دارد.
ارزش کیفی زمان در سلوک
یک ساعت در سلوک باید با کیفیت بالا محاسبه شود، نه با کمیت. قرآن کریم می‌فرماید: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا (آل‌عمران: ۱۰۳)، که به استفاده بهینه از زمان اشاره دارد.
نقد فقدان درک تحولات اقتصادی در علم دینی
علم دینی باید با اقتضائات زمان، از جمله مسائل اقتصادی، به‌روز شود تا ارزش زمان و منابع را به درستی ارزیابی کند. قرآن کریم می‌فرماید: وَالْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا (کهف: ۲۹)، که به اهمیت مدیریت اقتصادی اشاره دارد.
پرهیز از فضولی در سلوک
عالم باید در خلسه به دنبال ناشناخته‌ها باشد، نه فضولی در امور دیگران که به خرابی خود و دیگران منجر می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ (مائده: ۱۰۵)، که به مسئولیت فردی در سلوک اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تبیین مسیر عملی سلوک، از ایجاد باشگاه خصوصی تا اهمیت نظم در عبادت و خواب‌های کوتاه، راهکارهایی برای دستیابی به خلسه و معراج ارائه داد. نقد عرفان‌های کاذب و تأکید بر ارزش کیفی زمان، بر ضرورت بازگشت به عرفان اصیل قرآنی تأکید دارد.
نتیجه‌گیری کلی
درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۱۶۵۸، با محوریت موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری، به تبیین اقتدار انسانی در سه سطح عالیات، متوسطات، و دانیات پرداخته و تأثیر استعمار در خاموشی این اقتدار را نقد کرده است. این اثر، با تأکید بر نقش عالمان دینی در احیای نور الهی از طریق سه رکن معلومات عمومی، علوم اجتماعی و فنی، و معنویات، مسیر روشنی برای بازسازی هویت عالمان به‌عنوان ورثه انبیا ارائه می‌دهد. راهکارهای عملی چون ایجاد باشگاه خصوصی، پرورش جسم و روح، و نظم در عبادت و خواب‌های کوتاه، زمینه‌ساز دستیابی به خلسه و معراج‌اند. این نوشتار، با نگاهی فاخر و قرآنی، عالمان و جویندگان معرفت را به سوی احیای اقتدار انسانی و بازسازی جامعه‌ای نورانی فرا می‌خواند.
| با نظارت صادق خادمی |