متن درس

اقتدار انسانی در پرتو جامعیت قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۹۰)

دیباچه: نگاهی به جامعیت انسان در قرآن کریم

در گستره معارف قرآنی، مفهوم اقتدار انسانی نه در انزوای فردی، بلکه در بستر جامعیت و همبستگی وجودی معنا می‌یابد. این کتاب، با محوریت درس‌گفتار استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۱۶۹۰، به تبیین این حقیقت می‌پردازد که انسان، به‌عنوان بخشی از یک کل متحد و ترکیبی، تنها در سایه وحدت و هم‌افزایی جمعی به اقتدار دست می‌یابد. سوره زخرف، با ضمیرهای جمعی و تأکید بر ماهیت مشاعی هستی، بستری بی‌بدیل برای فهم این حقیقت فراهم می‌آورد. این نوشتار، با نگاهی عمیق به آیات قرآن کریم و تحلیل‌های فلسفی، نفی منیت و اثبات جامعیت را در سه ساحت طبیعت، شریعت و اجتماع بررسی می‌کند. هدف آن است که با زبانی روشن و متین، راهی به سوی بازسازی اقتدار انسانی در پرتو وحدت قرآنی گشوده شود.

بخش نخست: نفی منیت و اثبات جامعیت وجودی

ماهیت جمعی هستی

در نگاه قرآنی، هیچ موجودیتی به‌صورت مستقل و منفرد در هستی وجود ندارد. استاد فرزانه تأکید دارند که «من» به‌عنوان یک موجودیت شخصی، در هیچ‌یک از ساحت‌های طبیعت، شریعت یا اجتماع، جایگاهی ندارد. هستی، در ذات خود، ترکیبی و مشاعی است؛ گویی هر ذره از وجود، چونان قطره‌ای در اقیانوس بی‌کران هستی، با دیگر ذرات در پیوندی ناگسستنی قرار دارد. این دیدگاه، با رد فردگرایی، بر این حقیقت تأکید می‌ورزد که هر موجود، از انسان گرفته تا دیگر مخلوقات، تنها در بستر جمع معنا می‌یابد.

خداوند و ضمیر «ما»

قرآن کریم، خداوند را با ضمیر «ما» خطاب می‌کند، چنان‌که در آیه إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (سوره زخرف، آیه ۳: ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم تا شاید تعقل کنید) مشاهده می‌شود. این ضمیر جمعی، نه‌تنها به جامعیت ذات الهی اشاره دارد، بلکه انسان را نیز به‌عنوان بخشی از یک کل متحد معرفی می‌کند. استاد فرزانه می‌فرمایند که انسان نیز باید خود را «ما» بداند، نه «من»؛ زیرا منیت، توهمی است که از حقیقت وجودی فاصله می‌گیرد.

جامعیت جامعه

جامعه، برخلاف تصور رایج، نتیجه صرف ترکیب افراد نیست، بلکه در ساحت مدیریت و حرکت، یک کل یکپارچه و مشاعی است. استاد فرزانه با تمثیل خانه‌ای که به‌صورت مشاعی متعلق به همه ساکنان است، نشان می‌دهند که تقسیم‌بندی‌های اعتباری مانند «مال من» یا «مال تو» تنها در سطح ظاهری معنا دارند. جامعه، چونان بدنی است که هر عضو آن، در خدمت کل و در پیوند با دیگر اعضا عمل می‌کند.

توهم منیت و گمراهی

اعتقاد به «من» به‌جای «ما»، توهمی است که به گمراهی می‌انجامد. استاد فرزانه تأکید دارند که این توهم، ریشه بسیاری از انحرافات معرفتی و عملی است. گمراهی، در نگاه قرآنی، نه‌تنها در انکار خدا، بلکه در اصرار بر منیت و نفی جامعیت نهفته است. این دیدگاه، انسان را به بازنگری در تعریف خود از خویشتن دعوت می‌کند.

کفر و ایمان در پرتو جامعیت

کفر، نتیجه اعتقاد به منیت و نفی جامعیت است، در حالی که ایمان، پذیرش «ما» و همبستگی وجودی را در بر دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که حتی سلول‌های کافر و مؤمن، به وحدت الهی شهادت می‌دهند، اما کافر در اراده و ذهن خود خطا می‌کند. این خطا، در اصرار بر جدایی و استقلال از جمع ریشه دارد.

ترکیبی بودن انسان

مفهوم «من» از ترکیب عوامل متعدد طبیعی، اعتباری، حقیقی و وجودی مانند پدر، مادر، تاریخ، زمان، مکان و محیط شکل می‌گیرد. استاد فرزانه با تمثیل انتخاب لیوان آب، نشان می‌دهند که حتی ساده‌ترین تصمیمات، نتیجه ترجیح ناخودآگاهی است که از عوامل متعدد تأثیر می‌پذیرد. این دیدگاه، استقلال فردی را نفی کرده و انسان را موجودی همبسته با هستی معرفی می‌کند.

همبستگی وجودی

انسان، با سایر موجودات در هستی همبسته و هم‌پیوسته است. استاد فرزانه با اشاره به مثال خانه مشاعی، تأکید می‌کنند که هیچ موجودی، حتی در تنهایی، از جمع جدا نیست. حتی در انزوا، انسان با محیط، تاریخ و عوامل دیگر در ارتباط است، گویی هر فرد، چونان برگ سبزی است که تنها در شاخسار درخت هستی معنا می‌یابد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره زخرف و تحلیل‌های استاد فرزانه، نشان داد که هستی، در ذات خود، جمعی و ترکیبی است. نفی منیت و اثبات جامعیت، نه‌تنها در ساحت الهی، بلکه در وجود انسانی و اجتماعی نیز اصل حاکم است. این دیدگاه، انسان را به بازتعریف خویشتن در بستر جمع دعوت می‌کند و منیت را به‌عنوان توهمی گمراه‌کننده نفی می‌نماید.

بخش دوم: منیت و انحطاط جوامع اسلامی

منیت و شکست مسلمین

استاد فرزانه تأکید دارند که منیت و تک‌نگری، مانند حلزونی که در پوسته خود فرو می‌رود، به انحطاط و شکست جوامع اسلامی منجر شده است. یک میلیارد و هفتصد میلیون مسلمان، به دلیل اصرار بر منیت و فقدان حس جمعی، در برابر چالش‌های جهانی ناتوان مانده‌اند. این انحطاط، نتیجه انزوای ناشی از عوامل تاریخی مانند تقیه، غربت و استبداد است.

فقدان حس جمعی در خانواده و جامعه

حس جمعی، حتی در کوچک‌ترین واحدهای اجتماعی مانند خانواده، به دلیل منیت از بین رفته است. استاد فرزانه با تمثیل خانواده‌ای که در آن برادر ثروتمند به برادر فقیر بی‌تفاوت است و برادر فقیر به ثروتمند بغض دارد، نشان می‌دهند که منیت، روابط انسانی را متلاشی می‌کند. این بی‌حسی، مانند خزانی است که شاخسار خانواده را از هم می‌پاشد.

مثال برادر بزرگ‌تر

استاد فرزانه با روایت برادری که برادر کوچک‌تر را بزرگ کرد، اما به دلیل موفقیت او به وی بغض ورزید، تأثیر مخرب منیت را نشان می‌دهند. این بغض، مانند سمی است که در ریشه‌های اخوت نفوذ کرده و پیوندهای انسانی را زایل می‌سازد.

بی‌تفاوتی اجتماعی

بی‌تفاوتی ثروتمندان به فقرا، نتیجه منیت و فقدان حس جمعی است. استاد فرزانه تأکید دارند که این بی‌تفاوتی، مانند دیواری است که قلب‌های انسان‌ها را از یکدیگر جدا می‌سازد و جامعه را از همبستگی محروم می‌کند.

تأثیر تقیه و غربت

تقیه، غربت و استبداد پس از صدر اسلام، مسلمین را به انزوا و انقباض کشانده است. استاد فرزانه می‌فرمایند که این عوامل، مانند زنجیرهایی هستند که روح جمعی مسلمین را در بند کشیده و آن‌ها را از اقتدار محروم ساخته‌اند.

مسلمانان پنهان

پانصد میلیون مسلمان، به دلیل ترس از آزار، هویت خود را مخفی می‌کنند. این انزوا، نتیجه منیت و فقدان حس جمعی است که مانند سایه‌ای سنگین، بر جوامع اسلامی افتاده است.

نقد تحلیل‌های جامعه‌شناختی

استاد فرزانه تأکید دارند که تحلیل‌های نادرست از شکست مسلمین، به دلیل فقدان دانش جامعه‌شناختی، منیت را نادیده گرفته است. این نادیده‌انگاری، مانند غباری است که حقیقت را از دیدگان پنهان می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تکیه بر تحلیل‌های استاد فرزانه، نشان داد که منیت، ریشه اصلی انحطاط جوامع اسلامی است. تقیه، غربت و استبداد، همراه با فقدان حس جمعی، مسلمین را به انزوا و شکست کشانده است. این بخش، با تمثیلات و تحلیل‌های قرآنی، ضرورت بازگشت به وحدت و همبستگی را گوشزد می‌کند.

بخش سوم: اقتدار در پرتو جامعیت قرآنی

آیه انما المومنون اخوة

قرآن کریم در آیه إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ (سوره حجرات، آیه ۱۰: مؤمنان جز برادر یکدیگر نیستند، پس میان برادران خود صلح برقرار کنید) بر اخوت و اصلاح روابط تأکید دارد. این آیه، مانند نوری است که راه وحدت و همبستگی را روشن می‌سازد.

قدرت در جامعیت

استاد فرزانه تأکید دارند که قدرت انسان در قرآن کریم، در «ما» و جامعیت نهفته است، نه در «من» و فردگرایی. این جامعیت، مانند رودی است که از پیوند چشمه‌های کوچک شکل گرفته و اقتدار می‌آفریند.

قدرت جمعی کافران

حتی کافران، اگر به‌صورت «ما» عمل کنند، به قدرت می‌رسند. این حقیقت، نشان‌دهنده اهمیت جامعیت در دستیابی به اقتدار است، گویی وحدت، کلیدی است که درهای پیروزی را می‌گشاید.

نفی فرد در اشراف جمع

فرد، تنها در سایه جمع می‌تواند وجود داشته باشد. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون جمع، فرد مانند گلی است که از شاخسار جدا شده و به زودی پژمرده می‌شود.

ترکیبی بودن جمع

جمع، خود از ترکیب جمع‌های دیگر تشکیل شده است. استاد فرزانه می‌فرمایند که هیچ چیز، حتی در سطح اعداد یا موجودات مجرد، به‌صورت واحد مطلق وجود ندارد.

نقد علم دینی

استاد فرزانه، با اشاره به محدودیت‌های علم دینی در تحلیل مسائل، تأکید دارند که فقدان دانش طبیعی و علمی، به انقباض معرفتی منجر شده است. این محدودیت، مانند باری است که بر دوش معرفت دینی سنگینی می‌کند.

مثال اعداد و واحد

در فلسفه، «یک» و «ده» هر دو ترکیبی‌اند. استاد فرزانه با اشاره به این حقیقت، نفی واحد مطلق را گوشزد می‌کنند، گویی اعداد نیز در رقص بی‌پایان ترکیب و جامعیت شرکت دارند.

مثال ملائکه و مجردات

ملائکه و مجردات نیز تعینی از هستی‌اند و استقلال ندارند. استاد فرزانه تأکید دارند که حتی موجودات مجرد، مانند نوری هستند که از پرتو هستی ساطع می‌شوند.

خداوند و جامعیت

خداوند، با صفات و اسمای خود، به‌صورت جمعی تعریف می‌شود. استاد فرزانه با اشاره به جوشن کبیر و صغیر، نشان می‌دهند که خدا نیز مانند اقیانوسی است که همه صفات را در خود جمع کرده است.

آیه لا اله الا الله

آیه لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ (سوره صافات، آیه ۳۵: هیچ معبودی جز خدا نیست) بر حصر الوهیت و نفی اله‌های دیگر تأکید دارد. این آیه، مانند منشوری است که نور یگانگی الهی را متجلی می‌سازد.

نفی واحد مطلق

استاد فرزانه تأکید دارند که هیچ چیز، حتی خداوند، به‌صورت واحد مطلق نیست. همه چیز در هستی، ترکیبی و جمعی است، مانند تار و پودی که پارچه هستی را می‌بافد.

مثال جوشن کبیر

جوشن کبیر و صغیر، به جامعیت صفات الهی اشاره دارند. استاد فرزانه این دعاها را مانند آینه‌ای می‌دانند که انعکاس جامعیت الهی را به نمایش می‌گذارند.

نقد شعر بنی آدم

شعر «بنی آدم اعضای یکدیگرند» واقعیتی دارد، اما به دلیل منیت، حقیقت آن محقق نشده است. استاد فرزانه این شعر را مانند آینه‌ای می‌دانند که واقعیت را نشان می‌دهد، اما حقیقت را به تمامی بازنمی‌تاباند.

واقعیت و حقیقت

استاد فرزانه میان واقعیت و حقیقت تمایز قائل می‌شوند. ظلم، واقعیتی است که وجود دارد، اما حقیقت ندارد، زیرا با عدالت ناسازگار است. این تمایز، مانند خطی است که مرز میان ظاهر و باطن را روشن می‌سازد.

مثال درد و بدن

درد در هر عضو بدن، کل بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. استاد فرزانه این حقیقت را مانند رودی می‌دانند که هر موج آن، کل جریان را متلاطم می‌سازد.

مثال انتخاب درد

انتخاب میان دردهای مختلف، مانند بواسیر یا دندان‌درد، نشان‌دهنده تأثیر رنج بر کل وجود است. استاد فرزانه این تمثیل را مانند آینه‌ای می‌دانند که شکنندگی انسان در برابر رنج را نشان می‌دهد.

مثال پزشک و بیمار

روایت بی‌احترامی به همسر بیمار در اتاق عمل، تأثیر منیت بر روابط انسانی را نشان می‌دهد. استاد فرزانه این تجربه را مانند زخمی می‌دانند که بر پیکر روابط انسانی وارد می‌شود.

نفی انزوای کامل

انسان نمی‌تواند از جمع جدا شود. استاد فرزانه با تمثیل شمع و سایه، نشان می‌دهند که حتی در تنهایی، انسان با محیط و هستی در ارتباط است، مانند ستاره‌ای که در آسمان شب نیز به دیگر ستارگان پیوسته است.

کفر و از هم بریدگی

کفر، نتیجه از هم بریدگی و نفی جامعیت است. استاد فرزانه ایمان را مانند پلی می‌دانند که انسان‌ها را به هم متصل کرده و کفر را مانند تیغی که این پیوند را می‌گسلد.

تجزیه و ترکیب

تجزیه، خود نوعی ترکیب است. استاد فرزانه تأکید دارند که هیچ چیز به‌صورت واحد مطلق وجود ندارد، مانند رودی که از چشمه‌های متعدد شکل گرفته است.

تأثیر استبداد و تقیه

استبداد، تقیه و غربت، مسلمین را به انزوا کشانده است. استاد فرزانه این عوامل را مانند طوفانی می‌دانند که شاخسار وحدت اسلامی را شکسته است.

نقد تقیه در تاریخ

تقیه، از زمان برخی عالمان دینی رواج یافت، اما در صدر اسلام وجود نداشت. استاد فرزانه این تغییر را مانند سایه‌ای می‌دانند که بر روشنایی وحدت اسلامی افتاده است.

نفی ایمان فردی

ایمان، امری جمعی است و ایمان فردی به دلیل منیت ممکن نیست. استاد فرزانه ایمان را مانند نوری می‌دانند که تنها در جمع متجلی می‌شود.

حدیث الملک یبقی مع الکفر

حدیث «ملک با کفر باقی می‌ماند، اما با ظلم باقی نمی‌ماند» منیت را بدتر از کفر می‌داند. استاد فرزانه این حدیث را مانند آینه‌ای می‌دانند که حقیقت مخرب منیت را نشان می‌دهد.

نفی واحد در حروف

حتی حروف مانند «ب» ترکیبی‌اند. استاد فرزانه تأکید دارند که هیچ چیز، حتی در سطح زبانی، به‌صورت واحد مطلق وجود ندارد.

مثال باغ و گل‌ها

کاشت گل در باغ، نتیجه ترکیب عوامل متعدد مانند گلفروش و محیط است. استاد فرزانه این عمل را مانند تابلویی می‌دانند که با همکاری عوامل متعدد شکل گرفته است.

نقد کاشت گل و فلفل

اختلاف میان کاشت گل و فلفل، نشان‌دهنده تفاوت دیدگاه‌ها در یک جمع است. استاد فرزانه این اختلاف را مانند رنگ‌های مختلف در یک نقاشی می‌دانند که به هماهنگی نیاز دارد.

واحد و کثیر

واحد و کثیر، هر دو ترکیبی‌اند. استاد فرزانه این حقیقت را مانند آینه‌ای می‌دانند که جامعیت هستی را بازمی‌تاباند.

آیه قل هو الله احد

آیه قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (سوره اخلاص، آیه ۱: بگو او خداست، یگانه) به یگانگی خدا در عین جامعیت اشاره دارد. استاد فرزانه این آیه را مانند نوری می‌دانند که حقیقت الهی را متجلی می‌سازد.

تک‌سلولی و جامعیت

حتی تک‌سلولی‌ها ترکیبی‌اند و در طول میلیاردها سال با هستی همبسته‌اند. استاد فرزانه این موجودات را مانند ذراتی می‌دانند که در اقیانوس هستی شناورند.

مثال سلول و خدا

سلول، با حرکت به سوی خدا، بخشی از جامعیت هستی است. استاد فرزانه این حرکت را مانند سفری می‌دانند که هر ذره را به مبدأ هستی متصل می‌کند.

آیات سوره زخرف

آیات سوره زخرف، مانند أَفَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا أَنْ كُنْتُمْ قَوْمًا مُسْرِفِينَ (سوره زخرف، آیه ۵: آیا چون قومی اسراف‌کار بودید، ذکر را از شما بازداریم؟) و كَمْ أَرْسَلْنَا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ (سوره زخرف، آیه ۶: چه بسیار پیامبرانی که در میان پیشینیان فرستادیم)، بر ضمیرهای جمعی و اصلاح جامعه تأکید دارند.

فعل مجهول و جامعیت

فعل مجهول در قرآن کریم، مانند كَذَٰلِكَ تُخْرَجُونَ (سوره زخرف، آیه ۱۱: این‌گونه شما را خارج می‌کنند)، بر جامعیت و نفی فاعل فردی تأکید دارد. استاد فرزانه این ویژگی را مانند آینه‌ای می‌دانند که جامعیت زبان قرآنی را بازمی‌تاباند.

نفی حس وجودی

فقدان حس وجودی و جمعی، نتیجه منیت است. استاد فرزانه این فقدان را مانند خزانی می‌دانند که شاخسار وجود انسانی را از طراوت محروم ساخته است.

مثال دل‌سوزی برای خدا

دل‌سوزی برای خدا، نتیجه تمرکز بر منیت است. استاد فرزانه این برداشت را مانند انحرافی می‌دانند که از فقدان حس جمعی نشأت می‌گیرد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تکیه بر آیات سوره زخرف و تحلیل‌های استاد فرزانه، نشان داد که اقتدار انسانی در پرتو جامعیت قرآنی محقق می‌شود. آیات و احادیث، با تأکید بر ضمیرهای جمعی و نفی منیت، راه را برای بازسازی وحدت و همبستگی هموار می‌کنند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، نشان داد که اقتدار انسانی، نه در انزوای فردی، بلکه در بستر جامعیت و همبستگی قرآنی معنا می‌یابد. سوره زخرف، با ضمیرهای جمعی و تأکید بر وحدت، انسان را به نفی منیت و پذیرش «ما» دعوت می‌کند. منیت، مانند سایه‌ای است که بر نور وحدت افتاده و جوامع اسلامی را به انزوا و انحطاط کشانده است. با بازگشت به جامعیت قرآنی، می‌توان این سایه را زدود و اقتدار انسانی را در پرتو وحدت بازیافت.