متن درس

اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم: تأملی در قساوت، جنون و سفاهت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۷۲۱)

دیباچه

انسان، این گوهر آفرینش، در سایه‌سار هدایت الهی به سوی اقتدار و رستگاری رهنمون می‌شود. قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، مسیر زیست مسالمت‌آمیز و سلامت روانی و اجتماعی را فراروی بشر می‌گشاید. با این حال، موانعی چون قساوت، جنون و سفاهت، سدّ راه تحقق این اقتدار می‌گردند. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتار شماره ۱۷۲۱ استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوشی عمیق در این سه مفهوم قرآنی می‌پردازد و با نگاهی فلسفی و روان‌شناختی، ضرورت بازنگری در نظام‌های اجتماعی و روانی را برای زدودن این آسیب‌ها مطرح می‌سازد. .

بخش نخست: نقش انبیا و کتب آسمانی در رستگاری جامعه

هدایت الهی: بنیاد سلامت اجتماعی

انبیای الهی و کتب آسمانی، چونان اسنادی معتبر و بی‌بدیل، تنها راهنمای راستین برای نیل به جامعه‌ای رستگار و سالم‌اند. قرآن کریم، به‌عنوان سند نهایی هدایت، دستورالعملی جامع برای زیست مسالمت‌آمیز ارائه می‌دهد. این کتاب آسمانی، با تکیه بر عقلانیت و حکمت، انسان را از پرتگاه انحطاط به سوی قله‌های اقتدار رهنمون می‌سازد.

این دیدگاه، ریشه در فلسفه وحی دارد که هدایت الهی را محور سلامت روانی و اجتماعی می‌داند. انبیا، با پیام‌های آسمانی، انسان را از تاریکی جهل به سوی نور معرفت هدایت می‌کنند، و قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، مسیر عدالت و مسالمت را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

نقش بی‌بدیل انبیا و کتب آسمانی در رستگاری جامعه، نشان از اهمیت هدایت الهی در برابر انحرافات بشری دارد. این بخش، بر ضرورت بازگشت به این اسناد معتبر تأکید می‌ورزد تا جامعه از آسیب‌های روانی و اجتماعی در امان ماند.

بخش دوم: موانع اقتدار انسانی در قرآن کریم

قساوت، جنون و سفاهت: سه مانع بنیادین

سه مانع اصلی، یعنی قساوت، جنون و سفاهت، سد راه موفقیت انبیا در هدایت جامعه به سوی اقتدار انسانی می‌گردند. این سه مفهوم، که در قرآن کریم با بسامدهای متفاوت ذکر شده‌اند، ریشه‌های انحطاط اجتماعی را نمایان می‌سازند. قساوت، شش بار، و جنون و سفاهت، هرکدام یازده بار، در آیات قرآن کریم آمده‌اند، که نشان از اهمیت این مفاهیم در تحلیل آسیب‌های اجتماعی دارد.

این سه مفهوم، هرکدام از منظری متفاوت، جامعه را از مسیر رستگاری منحرف می‌کنند. قساوت و جنون، بیشتر در میان قدرتمندان و حاکمان بروز می‌یابد، در حالی که سفاهت، آفتی است که دامنگیر توده‌های مردم می‌شود.

قساوت و جنون: آفت‌های قدرتمندان

قساوت، یعنی سنگ‌دلی و بی‌رحمی، و جنون، یعنی اختلال روانی و تصمیم‌گیری‌های غیرعقلانی، در میان حاکمان، سرمایه‌داران و دارندگان قدرت شایع است. این دو، چونان طوفانی ویرانگر، جامعه را به سوی انحطاط می‌کشانند. فشارهای سنگین قدرت و ثروت، قلب و ذهن را به قساوت و جنون آلوده می‌سازد، و این امر، ضرورت پایش روانی این گروه را برجسته می‌کند.

سفاهت: بیماری جامعه

سفاهت، که به معنای فقدان عقلانیت و ادراک سالم است، در میان مردم عادی رواج دارد. این ویژگی، که گاه با خوش‌باوری و دنباله‌روی کورکورانه همراه است، زمینه‌ساز موفقیت ظلم و ستم در جهان می‌شود. سفاهت، برخلاف قساوت و جنون، ربطی به سواد یا جایگاه اجتماعی ندارد؛ چه‌بسا مهندسان و عالمان دینی نیز به این آفت گرفتار شوند.

جمع‌بندی بخش دوم

قساوت و جنون در میان قدرتمندان و سفاهت در میان مردم، سه مانع اصلی در برابر اقتدار انسانی‌اند. این مفاهیم، که ریشه در آیات قرآن کریم دارند، ضرورت بازنگری در ساختارهای اجتماعی و روانی را برای زدودن این آسیب‌ها گوشزد می‌کنند.

بخش سوم: ضرورت پایش روانی و اجتماعی

چکاب روانی: لازمه سلامت جامعه

جهان امروز، نیازمند نهادی است که هر چهار تا شش ماه، مسئولین و قدرتمندان را از نظر قساوت و جنون پایش کند، همان‌گونه که چکاب پزشکی برای سلامت جسم ضروری است. فقدان این پایش، به بیماری‌های روانی، پیری زودرس و مرگ زودرس منجر می‌شود. این مرگ زودرس، که در اینجا «موت اختیاری» نامیده شده، نتیجه زندگی غیرطبیعی، تغذیه ناسالم و بی‌توجهی به سلامت روانی است.

موت اختیاری: مرگ زودرس در اثر بی‌توجهی

موت اختیاری، مرگی است که نه از حوادث ناگهانی، بلکه از سبک زندگی ناسالم و فقدان پایش روانی و جسمی ناشی می‌شود. این مفهوم، در برابر تعریف نادرست برخی فلاسفه پیشین قرار می‌گیرد که مرگ اختیاری را صرفاً به قتل یا تصادف محدود می‌کردند. چنین تعریفی، به دور از حکمت علمی و قرآنی، ناکافی و سطحی است.

به باور استاد فرزانه قدس‌سره، هشتاد درصد انسان‌ها به دلیل بی‌توجهی به چکاب و سبک زندگی ناسالم، دچار موت اختیاری می‌شوند. این مرگ، چونان سایه‌ای شوم، نتیجه پرخوری، بدخوری و بی‌توجهی به سلامت است، که سلول‌های مرده را در بدن انباشته و انسان را به سوی مرگ زودرس می‌کشاند.

نقد تعریف فلسفی موت اختیاری

تعریف برخی از فلاسفه پیشین، مانند ابن‌سینا و ملاصدرا، از موت اختیاری، که آن را به مرگ‌های ناگهانی محدود می‌کردند، مورد نقد قرار گرفته است. این تعریف، به دور از عمق علمی، به گفتمان‌های غیررسمی و غیرحکیمانه شباهت دارد. موت اختیاری، در حقیقت، نتیجه بی‌توجهی به اصول طبیعی زندگی است که عمر انسان را کوتاه می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

پایش روانی و جسمی، شرط لازم برای جلوگیری از موت اختیاری و حفظ سلامت جامعه است. نقد تعاریف نادرست گذشته و تأکید بر ضرورت ایجاد نهادهای پایش روانی، راهکاری است برای رهایی از قساوت، جنون و مرگ زودرس.

بخش چهارم: نقد نظام‌های اجتماعی و دینی

جهان به‌مثابه جنگل مدرن

جهان امروز، با وجود پیشرفت‌های مادی چون آسفالت، برق و فناوری، به دلیل فقدان ابزارهای سنجش قساوت و جنون، به جنگلی مدرن می‌ماند. این جنگل، هرچند با ظاهری آراسته، فاقد محتوای روانی و اخلاقی است. حاکمان گرفتار قساوت و جنون، به جای هدایت، جامعه را به سوی ظلم و انحطاط می‌کشانند.

نقد علم دینی سنتی

علم دینی سنتی، به دلیل فقدان دانش روان‌شناسی و ابزارهای سنجش، ناتوان از تعریف دقیق مفاهیمی چون جنون است. این علم، که گاه به تعاریف غیرعلمی و ناکارآمد بسنده کرده، نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای جامعه مدرن باشد. برای نمونه، ناتوانی در تعریف جنون، مانع از تشخیص دقیق افراد گرفتار این اختلال می‌شود.

مثال رانندگی: ضرورت پایش صلاحیت

همان‌گونه که راننده‌ای با ضعف بینایی نباید پشت فرمان نشیند، حاکمی که به قساوت یا جنون گرفتار است، شایسته مسئولیت نیست. نظام رانندگی کنونی، که از پایش روانی غفلت کرده، نمونه‌ای از کاستی نظام‌های اجتماعی است. تصادفات، که گاه ریشه در اختلالات روانی دارند، گواهی بر این مدعاست.

جمع‌بندی بخش چهارم

جهان مدرن، به دلیل فقدان ابزارهای سنجش روانی، به جنگلی آشوبناک بدل شده است. نقد علم دینی سنتی و نظام‌های اجتماعی، ضرورت بازنگری در این ساختارها را برای تحقق سلامت و عدالت اجتماعی نمایان می‌سازد.

بخش پنجم: سفاهت و پیامدهای آن

ابعاد سفاهت: معنا، مصداق، مرتبه، عوامل و رفع

سفاهت، که به معنای فقدان عقلانیت و دنباله‌روی کورکورانه است، دارای پنج بعد است: معنا، مصداق، مرتبه، عوامل و راه‌های رفع. سفیه، کسی است که بدون تأمل، تسلیم ظواهر می‌شود و از درک حقیقت بازمی‌ماند. این ویژگی، که در توده‌های مردم شایع است، زمینه‌ساز موفقیت ظلم و ستم می‌گردد.

مصداق سفاهت: اسراف در مراسم عاشورا

یکی از مصادیق بارز سفاهت، اسراف در مراسم عاشوراست. این اسراف، که به نام تکریم ائمه انجام می‌شود، فقرا را محروم و اغنیا را بهره‌مند می‌سازد. قرآن کریم در آیه ﴿وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ (انعام: ۱۴۱) می‌فرماید: «و اسراف نکنید که خدا اسراف‌کنندگان را دوست ندارد.» این آیه، اسراف را گناهی کبیره و ظلمی به محرومان می‌داند.

عوامل و رفع سفاهت

عوامل سفاهت، شامل فشارهای اجتماعی، فقدان آموزش و خوش‌باوری است. با این حال، سفاهت ذاتی نیست و با آموزش و آگاهی قابل رفع است. خودبرتربینی، که گاه در ادعای خوبی و بی‌نیازی بروز می‌یابد، نشانه‌ای از سفاهت است که باید با تربیت و تأمل زدوده شود.

مثال جهاد نکاح

پیوستن برخی افراد به گروه‌های افراطی، مانند داعش، به دلیل خوش‌باوری و سفاهت است. این نمونه، نشان می‌دهد که حتی در کشورهای پیشرفته، سفاهت می‌تواند به انحرافات بزرگ منجر شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

سفاهت، به‌عنوان آفتی فراگیر در میان مردم، زمینه‌ساز ظلم و انحطاط است. تحلیل ابعاد سفاهت و تأکید بر رفع آن از طریق آموزش، راهکاری برای تحقق عدالت و سلامت اجتماعی است.

بخش ششم: آینده علوم و تشخیص آسیب‌های روانی

فقدان ابزارهای سنجش

جهان امروز، فاقد ابزارهای سنجش قساوت، جنون و سفاهت است، همان‌گونه که در گذشته، بشر از فشارسنج و قندسنج بی‌بهره بود. این فقدان، مانع از تشخیص دقیق آسیب‌های روانی و اجتماعی می‌شود.

آینده علوم روان‌شناختی

در آینده، علوم جدیدی برای تشخیص جنون، قساوت، سفاهت و خیانت پدید خواهند آمد. این علوم، چونان چراغ‌هایی نو، تاریکی‌های کنونی را روشن خواهند ساخت و جامعه را به سوی سلامت و عدالت هدایت خواهند کرد.

جمع‌بندی بخش ششم

پیشرفت علوم روان‌شناختی و اجتماعی، کلید رهایی از آسیب‌های کنونی است. این علوم، با ارائه ابزارهای سنجش دقیق، راه را برای تحقق جامعه‌ای رستگار هموار خواهند ساخت.

نتیجه‌گیری کلی

اقتدار انسانی، در پرتو هدایت قرآن کریم و انبیای الهی، تنها با زدودن موانعی چون قساوت، جنون و سفاهت ممکن می‌شود. این نوشتار، با کاوش در این سه مفهوم، ضرورت پایش روانی و اجتماعی را برای تحقق سلامت و عدالت گوشزد کرد. نقد نظام‌های سنتی و مدرن، از علم دینی گرفته تا ساختارهای اجتماعی، نشان از نیاز به بازنگری عمیق در این حوزه‌ها دارد. آینده علوم، با ارائه ابزارهای نوین برای تشخیص و رفع این آسیب‌ها، نویدبخش جهانی است که در آن ظلم و انحطاط جای خود را به عدالت و رستگاری می‌دهد. این مسیر، چونان رودی زلال، در سایه‌سار هدایت الهی به سوی دریای اقتدار انسانی جاری است.