متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (324)
مقدمه
قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، معانی ژرف و پویا را در خود نهفته دارد که در هر عصر و زمان، پاسخ‌گوی نیازهای فکری و معنوی بشر است. این کتاب الهی، نه‌تنها روایت‌گر قصه‌های پیشینیان، بلکه راهنمایی زنده و پویا برای زندگی معاصر است. تفسیر آیه 75 سوره بقره، که در این نوشتار بررسی می‌شود، دریچه‌ای است به سوی فهم روابط میان ادیان ابراهیمی و تبیین جایگاه عالمان دینی در هدایت جوامع چنددینی. این بررسی، با نگاهی جامعه‌شناختی و الهیاتی، می‌کوشد تا با زبانی فاخر و علمی، معانی این آیه و مضامین مرتبط با آن را برای مخاطبان تحصیل‌کرده تبیین نماید. ساختار این نوشتار، با بخش‌بندی نظام‌مند و تحلیل‌های عمیق، به دنبال ارائه چارچوبی جامع برای فهم آیات الهی و کاربرد آن در جهان معاصر است.
بخش نخست: قرآن کریم، کتاب حیات و فعلیت
ماهیت پویای قرآن کریم
قرآن کریم، کتابی است که فراتر از روایت‌های تاریخی، به مثابه چراغی فروزان، راهنمای زندگی بشر در همه اعصار است. این کتاب الهی، با ویژگی «فعلیت»، نه‌تنها به گذشته نگریسته، بلکه با مسائل جاری و معاصر بشر سخن می‌گوید. این پویایی، قرآن را از کتب تاریخی متمایز ساخته و آن را به منبعی بی‌انتها برای تولید معنا تبدیل کرده است.
این ویژگی، ضرورت اهتمام و دقت در فهم آیات را دوچندان می‌سازد. قرآن کریم، چونان گوهری گران‌بها، نیازمند کاوشی عمیق و مداوم است تا زوایای پنهان آن آشکار گردد.
ضرورت اهتمام در فهم آیات
فهم آیات قرآن کریم، به سبب ماهیت زنده و پویای آن، نیازمند دقتی عالمانه و اهتمامی بی‌وقفه است. این کتاب، صرفاً مجموعه‌ای از داستان‌های گذشتگان نیست، بلکه آیینه‌ای است که مسائل روز بشر را بازتاب می‌دهد. از این‌رو، عالمان دینی باید با بهره‌گیری از ابزارهای علمی و روش‌های نوین، به تفسیر آیات بپردازند.
تازگی آیات در گذر زمان
آیات قرآن کریم، حتی پس از سده‌ها، همچنان تازه و مرتبط باقی می‌مانند. با پیشرفت فکری بشر، معانی جدیدی از این آیات استخراج می‌شود که پاسخ‌گوی نیازهای روز است. این تازگی، قرآن را از تکرار کلیشه‌ای مصون داشته و آن را به متنی باز و خلاق تبدیل کرده است.
نقد تفاسیر گذشته و دعوت به نوآوری
اگرچه تفاسیر پیشین ارزشمندند، اما نمی‌توان به آنها اکتفا کرد. مسائل معاصر، نیازمند رویکردهای نوین و خلاقانه در تفسیر است. قرآن کریم، به سبب فعلیت خود، همواره ظرفیت مانور و نوآوری را در اختیار مفسران قرار می‌دهد.
نتیجه‌گیری بخش نخست
قرآن کریم، به مثابه کتابی زنده و پویا، فراتر از روایت‌های تاریخی، راهنمای مسائل جاری بشر است. این ویژگی، عالمان دینی را به اهتمام در فهم دقیق آیات و نوآوری در تفسیر دعوت می‌کند. پویایی قرآن، آن را به منبعی بی‌انتها برای تولید معنا تبدیل کرده که در هر زمان، پاسخ‌گوی نیازهای فکری و معنوی بشر است.
بخش دوم: تحلیل آیه 75 سوره بقره و ادیان ابراهیمی
متن و ترجمه آیه
أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
ترجمه: آیا طمع دارید که به شما ایمان آورند، حال آنکه گروهی از ایشان کلام خدا را می‌شنیدند، سپس آن را پس از فهمیدنش تحریف می‌کردند، در حالی که خود می‌دانستند؟
مفهوم طمع در آیه
واژه «طمع» در این آیه، به معنای توقع ناشایست یا انتظاری غیرواقعی است. این طمع، به انتظار ایمان آوردن همگان از یهود و نصارا به اسلام اشاره دارد که به سبب موانع موجود، امری ناشایست تلقی می‌شود. این مفهوم، از منظر عرفان اسلامی، به پرهیز از توقعات غیرواقعی از غیرخدا دعوت می‌کند.
فرآیند تحریف کلام الهی
آیه 75، فرآیند تحریف کلام الهی را در سه مرحله تبیین می‌کند: شنیدن کلام خدا (یسمعون کلام الله)، فهم و تعقل در آن (عقلوه)، و سپس تحریف آگاهانه (ثم یحرفونه). کلمه «ثم» نشان‌دهنده تأخیر و دشواری در این فرآیند است، زیرا کلام الهی به گونه‌ای است که تحریف آن نیازمند تلاش و برنامه‌ریزی است.
نقش عالمان در تحریف
آیه به گروهی از عالمان یهود و نصارا اشاره دارد که آگاهانه کلام الهی را تحریف می‌کنند. این تحریف، نتیجه منافع شخصی و حفظ جایگاه اجتماعی آنهاست. عبارت «وهم یعلمون» تأکید می‌کند که این عمل، با آگاهی کامل انجام شده است.
نتیجه‌گیری بخش دوم
آیه 75 سوره بقره، با تبیین مفهوم طمع و فرآیند تحریف کلام الهی، به نقش عالمان دینی در هدایت یا انحراف جوامع اشاره دارد. این آیه، با تأکید بر دشواری تحریف کلام الهی، عالمان را به مسئولیت‌پذیری و صداقت در تفسیر متون دینی دعوت می‌کند.
بخش سوم: ادیان ابراهیمی و همزیستی در جهان معاصر
جایگاه تاریخی و معاصر ادیان ابراهیمی
ادیان ابراهیمی (اسلام، یهودیت، مسیحیت) در طول تاریخ و در جهان معاصر، نقشی برجسته داشته‌اند. این ادیان، گاه در تفاهم و گاه در ستیز با یکدیگر بوده‌اند، اما همواره در صحنه جهانی فعال باقی مانده‌اند.
اختلاط ادیان در جوامع معاصر
جهان معاصر، شاهد اختلاط ادیان در بسیاری از مناطق است. مسیحیت، یهودیت و اسلام، در قالب اکثریت یا اقلیت، در کنار یکدیگر حضور دارند. این اختلاط، مرزهای دینی را سیال کرده و تفکیک کامل ادیان را غیرممکن ساخته است.
نقد شعار جدایی ادیان
شعار «عیسی به دین خود، موسی به دین خود» در جوامع چنددینی ناکارآمد است، زیرا ادیان در تعامل مداوم با یکدیگرند. این شعار، با واقعیت‌های جامعه‌شناختی جوامع معاصر سازگار نیست.
چالش‌های اقلیت‌های دینی
مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، در برخی جوامع غیرمسلمان با مشکلاتی مانند تأمین نیازهای اولیه مواجه‌اند. این مسائل، ضرورت توجه به حقوق اقلیت‌های دینی را برجسته می‌سازد.
اختلاط آیات و وحدت ادیان
آیات قرآن کریم، ادیان ابراهیمی را به مثابه شاخه‌هایی از یک شجره واحد معرفی می‌کند. این دیدگاه، پیوند عمیق این ادیان را نشان داده و بر ضرورت همزیستی آنها تأکید دارد.
پایداری ادیان ابراهیمی
هیچ‌یک از ادیان ابراهیمی قابل نابودی نیستند و تا پایان تاریخ بشریت به حیات خود ادامه خواهند داد. این پایداری، ضرورت تفاهم و همکاری میان ادیان را تقویت می‌کند.
نقش مهدویت در همزیستی ادیان
حتی در دوران ظهور امام زمان (عج)، هدف نابودی ادیان دیگر نیست، بلکه همزیستی مسالمت‌آمیز و اجرای احکام دینی موردنظر است.
نتیجه‌گیری بخش سوم
ادیان ابراهیمی، با حضور فعال در جهان معاصر، نیازمند تفاهم و همزیستی مسالمت‌آمیزند. اختلاط این ادیان در جوامع چندفرهنگی، عالمان دینی را به تدوین قواعد همزیستی و رفع تنش‌های دینی دعوت می‌کند. قرآن کریم، با معرفی این ادیان به مثابه شاخه‌های یک شجره، بر وحدت و همکاری میان آنها تأکید دارد.
بخش چهارم: مسئولیت عالمان دینی در جهان معاصر
تمرکز بر مسائل روز
عالمان دینی باید از پرداختن به مسائل غیرواقعی و غیرملموس پرهیز کنند و بر مشکلات جاری، مانند مسائل اجتماعی و دینی، تمرکز یابند.
نقد انحرافات علمی
برخی مباحث در علم دینی به موضوعات غیرضروری اختصاص یافته‌اند که از نیازهای واقعی جامعه دورند. این انحرافات، نیازمند اصلاح و بازنگری است.
رفع موانع ایمان
عالمان دینی باید به جای مأیوس شدن از هدایت دیگران، به شناسایی و رفع موانع ایمان بپردازند. این موانع، اغلب از سوی عالمان خبیث ایجاد می‌شود.
شناخت فرهنگ‌های دیگر
عالمان دینی باید فرهنگ‌ها و ویژگی‌های جوامع دیگر را بشناسند تا بتوانند تبلیغ مؤثری داشته باشند. برای مثال، در برخی جوامع، شناخت فرهنگ‌های محلی، مانند علاقه به حیوانات خانگی، می‌تواند به تبلیغ دین کمک کند.
نقد عملکرد نهادهای دینی
نهادهای دینی باید به جای تمرکز بر مناطق هم‌سو، به تبلیغ در جوامع غیرمسلمان بپردازند و از منابع خود به‌صورت کارآمد استفاده کنند.
احترام به مردم
عالمان دینی نباید به مردم بی‌احترامی کنند یا آنها را متهم سازند. آیه 75، با تمرکز بر عالمان خبیث، نشان می‌دهد که مردم عادی از تحریف کلام الهی مبرا هستند.
گوش دادن به دیگران
عالمان دینی باید بیش از دیگران به سخنان مردم گوش دهند و از خودبرتربینی پرهیز کنند. گوش ندادن، نشانه گمراهی و بیماری روانی است.
الگوی عرضه دین
بزرگانی مانند عبدالعظیم حسنی (ع) دین خود را به معصومان عرضه می‌کردند تا از صحت آن اطمینان یابند. این الگو، باید در میان عالمان دینی معاصر نیز دنبال شود.
اصلاح دین در دنیا
اصلاح دین در دنیا، از گرفتاری‌های آخرت جلوگیری می‌کند. عالمان باید این اصل را در زندگی خود و جامعه ترویج دهند.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
عالمان دینی، به مثابه مشعل‌داران هدایت، مسئولیت سنگینی در رفع موانع ایمان، شناخت فرهنگ‌های دیگر، و تقویت تفاهم ادیان دارند. پرهیز از مسائل غیرواقعی و تمرکز بر مشکلات روز، عالمان را به سوی تبلیغ مؤثر و کارآمد هدایت می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه 75 سوره بقره و مضامین مرتبط با آن، چونان آینه‌ای، عمق و پویایی قرآن کریم را در پاسخ به مسائل معاصر آشکار می‌سازد. این آیات، با تأکید بر فعلیت و تازگی معانی قرآنی، عالمان دینی را به بازاندیشی در روش‌های تفسیری و تبلیغی دعوت می‌کنند. تحلیل جامعه‌شناختی و دینی این آیات، بر ضرورت گفت‌وگوی بین‌ادیانی، رفع تنش‌های دینی، و تقویت همزیستی مسالمت‌آمیز تأکید دارد. عالمان دینی، با شناخت فرهنگ‌های دیگر و تمرکز بر مسائل روز، می‌توانند به حیات طیبه در جهان معاصر کمک کنند. این نوشتار، با ارائه چارچوبی علمی و نظام‌مند، راه را برای پژوهش‌های آینده در حوزه الهیات تطبیقی و جامعه‌شناسی دین هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی