متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 444
تفسیر آیات 134 و 135 سوره بقره: تأملی در وحدت دینی و مسئولیت فردی
مقدمه
آیات 134 و 135 سوره بقره، چونان چراغی فروزان در مسیر هدایت، بر دو اصل بنیادین تأکید دارند: مسئولیت فردی در برابر اعمال و وحدت دینی در سایه توحید ابراهیمی. این آیات، با بیانی شیوا و عمیق، امت‌های پیشین و کنونی را به تأمل در اعمال خویش و پرهیز از تفرقه دعوت می‌کنند. آیه 134، با تأکید بر استقلال هر امت در پاسخ‌گویی به اعمال خود، راه هرگونه توجیه گمراهی را می‌بندد، و آیه 135، با رد دعوت به یهودیت و نصرانیت، دین حنيف ابراهیمی را به‌عنوان مسیر راستین هدایت معرفی می‌کند. این نوشتار، با نگاهی علمی و نظام‌مند، به تحلیل این آیات پرداخته و با ادغام محتوای درس‌گفتارها و تفاسیر، چارچوبی جامع برای فهم عمیق‌تر این مفاهیم ارائه می‌دهد. هدف، تبیین وحدت دینی، نقد تفرقه، و تأکید بر مسئولیت فردی در بستری آکادمیک و با زبانی فاخر است.
بخش اول: مسئولیت فردی و استقلال امت‌ها
متن و ترجمه آیه 134
تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ
ترجمه: آن امتی بود که سپری شد؛ آنچه به دست آورد برای اوست و آنچه شما به دست آوردید برای شماست و از آنچه آنان انجام می‌دادند بازخواست نخواهید شد.
تحلیل مفهومی
این آیه، چونان آینه‌ای که حقیقت اعمال هر فرد و امت را بازمی‌تاباند، بر استقلال پاسخ‌گویی در برابر خداوند تأکید دارد. هر امت، مسئول اعمال خویش است و نمی‌تواند گمراهی خود را به پیشینیان نسبت دهد. عبارت لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ نشان‌دهنده این اصل است که هر فرد یا گروه، میوه اعمال خود را درو خواهد کرد، چه نیک و چه ناپسند. این مفهوم، با آیه لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ (الأنعام: 164) هم‌سو است که بار گناه دیگری را بر دوش هیچ‌کس نمی‌نهد.
درنگ: مسئولیت فردی، چونان کلیدی است که قفل توجیهات را می‌گشاید و هر انسان را به تأمل در اعمال خویش فرا می‌خواند.
خطاب به امت
خطاب این آیه به امت اسلام است، نه پیامبر (ص)، که از عصمت برخوردار است. این خطاب، امت را به اصلاح رفتار و پرهیز از تقلید کورکورانه از پیشینیان دعوت می‌کند. عبارت وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ بر این نکته تأکید دارد که خداوند از هر امت، تنها درباره اعمال خودش پرس‌وجو می‌کند، نه کردار دیگران.
نتیجه‌گیری بخش
آیه 134، با بیانی روشن، امت‌ها را به خودآگاهی و مسئولیت‌پذیری در برابر اعمال خویش دعوت می‌کند. این آیه، چونان بادی خنک در بیابان تفرقه، مؤمنان را به وحدت و تأمل در رفتار خود فرا می‌خواند.
بخش دوم: وحدت دینی و نقد تفرقه
متن و ترجمه آیه 135
وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَىٰ تَهْتَدُوا ۗ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۖ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ
ترجمه: و گفتند: یهودی یا نصرانی باشید تا هدایت یابید. بگو: خیر، بلکه آیین ابراهیم حق‌گرا، که از مشرکان نبود.
تحلیل مفهومی
آیه 135، با رد دعوت به یهودیت و نصرانیت، دین حنيف ابراهیمی را به‌عنوان مسیر راستین هدایت معرفی می‌کند. واژه حنيفًا، که به معنای حق‌گرایی و تسلیم کامل به توحید است، نشان‌دهنده سازگاری این دین با فطرت انسانی و نظام آفرینش است. این آیه، با تأکید بر وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ، هرگونه شرک و انحراف را از دین ابراهیم نفی می‌کند.
درنگ: دین حنيف، چونان جویباری زلال، با فطرت انسانی و عالم هستی هم‌نوا است و از هرگونه شرک و تفرقه به دور است.
وحدت دینی انبیا
دین انبیا، چونان نخ تسبیح، همه پیامبران را در راستای توحید به هم پیوند می‌دهد. این وحدت، در آیه شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّىٰ بِهِ نُوحًا (الشورى: 13) نیز تأیید شده است. اختلافات دینی، نتیجه انحرافات نسل‌های بعدی است که از مسیر توحید فاصله گرفته‌اند.
نقد تفرقه
تفرقه و جنگ‌های دینی، که متن آن‌ها را به برادر‌کشی تشبیه کرده، نتیجه انحراف از نظام توحیدی است. کثرت ادیان و فرقه‌ها، که شمارش آن‌ها دشوار است، نشانه‌ای از این انحراف است. این کثرت، چونان شاخه‌های پراکنده یک درخت، از ریشه توحید دور شده و به تشتت انجامیده است.
نتیجه‌گیری بخش
آیه 135، با معرفی دین حنيف ابراهیمی، مؤمنان را به وحدت و پرهیز از تفرقه دعوت می‌کند. این آیه، چونان ستاره‌ای در آسمان هدایت، مسیر راستین را نشان می‌دهد و از انحرافات برحذر می‌دارد.
بخش سوم: سازگاری دین حنيف با فطرت و عالم
سازگاری دین حنيف
اسلام، به‌عنوان دین حنيف، با عالم، انسان، و جامعه سازگار است. این سازگاری، ریشه در توحیدمحوری و انطباق با فطرت دارد. آیه فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا (الروم: 30) بر این انطباق تأکید دارد. دین حنيف، چونان نسیمی که با طبیعت هم‌آهنگ است، صلح و سلامت را در زندگی فردی و اجتماعی ترویج می‌کند.
درنگ: دین حنيف، چونان کلیدی زرین، درهای سعادت را به روی انسان و جامعه می‌گشاید.
وحدت در برابر کثرت
در مسیر حق، عناوین متعددند، اما مصداق واحد است. در مقابل، در مسیر انحراف، عناوین کمتر و مصادیق کثیرند. این تفاوت، ریشه در محدودیت ذهن بشری در برابر گستردگی حقیقت الهی دارد. توحید، چونان خورشیدی واحد، همه انبیا را در پرتو خود متحد می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش
دین حنيف، با سازگاری با فطرت و عالم، راه سعادت را هموار می‌کند. این بخش، مؤمنان را به تأمل در این سازگاری و پرهیز از تفرقه دعوت می‌کند.
بخش چهارم: نقد تاریخی و جامعه‌شناختی تفرقه
کثرت فرق دینی
کثرت فرق دینی، به‌گونه‌ای است که انسان را به شک در اصل دین سوق می‌دهد. این تکثر، نتیجه ناآگاهی از حقیقت حق و گرایش به اغراض نفسانی است. آیه أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَٰهَهُ هَوَاهُ (الجاثية: 23) بر تأثیر هواهای نفسانی در انحراف تأکید دارد.
درنگ: تفرقه، چونان سایه‌ای شوم، وحدت دینی را تهدید می‌کند و از ناآگاهی و هواهای نفسانی سرچشمه می‌گیرد.
موفقیت سکولاریسم
موفقیت سکولاریسم، نتیجه خستگی مردم از تفرقه و درگیری‌های دینی است. این خستگی، چونان خاکستری بر آتش دین، اعتماد به آن را تضعیف کرده و مردم را به سوی بی‌دینی سوق داده است.
نقش عوامل اجتماعی
رفتارهای ظالمانه نهادهای سرکوبگر پیش از انقلاب، ناخواسته به همبستگی مردم و پیروزی انقلاب کمک کرد. این رفتارها، چونان بادی که آتش را شعله‌ور می‌کند، احساسات عمومی را برانگیخت و زمینه‌ساز مشارکت توده‌ها شد.
نتیجه‌گیری بخش
تفرقه دینی و موفقیت سکولاریسم، نتیجه انحراف از توحید و ناآگاهی است. این بخش، بر ضرورت وحدت و آگاهی از حقیقت دین تأکید دارد.
بخش پنجم: انبیا و ائمه، الگوهای وحدت و رحمت
وحدت انبیا و ائمه
انبیا، با پایبندی به توحید، هیچ‌گاه در تفرقه و درگیری نبودند. هم‌زمانی چند پیامبر، چونان ستارگان در آسمانی واحد، هماهنگی و وحدت را نشان می‌دهد. امامت نیز، با وحدت در هدایت، این الگو را ادامه داده است.
درنگ: انبیا و ائمه، چونان چراغ‌های هدایت، وحدت و رحمت را در برابر تفرقه و خشونت به نمایش گذاشتند.
لطف و رحمت در کربلا
واقعه کربلا، برخلاف روایات تحریف‌شده، پر از لطف و رحمت بود. این واقعه، چونان آیینه‌ای، عشق و دلسوزی نسبت به گمراهان را بازتاب می‌دهد. آیه مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ (الفتح: 29) بر رحمت میان مؤمنان تأکید دارد.
نتیجه‌گیری بخش
انبیا و ائمه، الگوهای وحدت و رحمت‌اند که مؤمنان را به پیروی از این مسیر دعوت می‌کنند.
بخش ششم: خودسازی و محبت میان مؤمنان
ضرورت خودسازی
هر فرد، مسئول خودسازی و اصلاح خویش است. آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ (التحريم: 6) بر این اصل تأکید دارد. خودسازی، چونان باغبانی است که نهال ایمان را پرورانده و از تفرقه جلوگیری می‌کند.
درنگ: خودسازی، چونان پلی است که انسان را از تفرقه به وحدت رهنمون می‌شود.
محبت میان مؤمنان
محبت و رحمت میان مؤمنان، به‌ویژه طلاب، ضروری است. طلاب، به‌عنوان ايتام آل النبي، شایسته احترام‌اند. رفتار خشن با آن‌ها، نشانه انحراف از اخلاق دینی است.
عدالت طلاب
طلاب، به دلیل مظلومیت و عدالت، شایسته‌ترین افراد برای شهادت در امور شرعی‌اند. این دیدگاه، با فقه شیعی و نظر عالمان دینی هم‌خوانی دارد.
نقد آموزش غیرکاربردی
آموزش دینی باید به تحول درونی منجر شود، نه انباشت دانش بی‌فایده. درس‌های غیرکاربردی، چونان کتابی بسته، از اثرگذاری بازمی‌مانند.
نتیجه‌گیری بخش
خودسازی و محبت، دو بال پرواز به سوی وحدت و سعادت‌اند. این بخش، مؤمنان را به این دو اصل دعوت می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
آیات 134 و 135 سوره بقره، چونان دو گوهر درخشان، چارچوبی جامع برای فهم مسئولیت فردی و وحدت دینی ارائه می‌دهند. این آیات، با تأکید بر استقلال پاسخ‌گویی و رد تفرقه، مؤمنان را به پیروی از دین حنيف ابراهیمی دعوت می‌کنند. تفرقه، نتیجه ناآگاهی و اغراض نفسانی است که امت‌های اسلامی را نیز گرفتار کرده است. انبیا و ائمه، الگوهای وحدت و رحمت‌اند که راه سعادت را نشان می‌دهند. خودسازی و محبت میان مؤمنان، کلید رهایی از تفرقه و رسیدن به سعادت ابدی است.
با نظارت صادق خادمی