متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (566)
مقدمه
قرآن کریم، کتابی است که فراتر از وجه عبادی، گنجینه‌ای از معارف علمی، اجتماعی و روان‌شناختی را در خود نهفته دارد. این کتاب آسمانی، با ساختاری منسجم و دقیق، انسان‌ها را بر اساس انگیزه‌ها و رفتارشان به دسته‌های متمایز تقسیم کرده و راه‌های هدایت را به روشنی ترسیم می‌نماید. آیه 207 سوره بقره، با معرفی گروهی از انسان‌ها که جان خویش را در راه کسب رضایت الهی فدا می‌کنند، به مثابه چراغی درخشان، مسیر ایثار و فداکاری را در برابر نفاق و تخریب روشن می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر تحلیل عمیق این آیه و آیات مرتبط، به بررسی چهار دسته انسانی در قرآن کریم می‌پردازد و با بهره‌گیری از ابزارهای علمی و عرفانی، به تبیین جایگاه ایثارگران در اصلاح جامعه و تقابل با نفاق می‌نشیند.
بخش اول: ساختار علمی و اجتماعی قرآن کریم
ویژگی‌های علمی قرآن کریم
قرآن کریم، کتابی است که نه تنها جنبه‌های عبادی و معنوی را در بر می‌گیرد، بلکه ساختاری علمی و اجتماعی را در خود نهفته دارد. این ساختار، امکان استخراج اصول جامعه‌شناختی و روان‌شناختی را فراهم می‌آورد، مشروط بر آن که با ابزارهای علمی معاصر مورد بازخوانی قرار گیرد. در جوامع پیشین، به دلیل محدودیت دانش، این ظرفیت کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما در عصر حاضر، ضرورت بهره‌گیری از علوم مدرن برای فهم عمیق‌تر معارف قرآنی بیش از پیش آشکار است.
استفاده محدود از قرآن کریم
در بسیاری از جوامع اسلامی، بهره‌گیری از قرآن کریم به قرائت و کسب ثواب محدود مانده است. فتاوا، حکمت‌ها و فلسفه‌های رایج، کمتر از آموزه‌های قرآنی بهره برده‌اند و این امر، به غفلت از ظرفیت‌های علمی و عملی این کتاب آسمانی منجر شده است. قرآن کریم، فراتر از کتابی برای ثواب، منشأ کنش و روش زندگی است که می‌تواند راهنمای عمل در ابعاد فردی و اجتماعی باشد.
قرآن کریم به مثابه گنجینه علمی
ترجمه: ما قرآن را برای پندآموزی آسان کردیم.
قرآن کریم، گنجینه‌ای است که با ساختار علمی دقیق خود، امکان استخراج علوم را برای همگان فراهم آورده است. این کتاب آسمانی، با ویژگی آسان‌سازی برای پندآموزی، همگان را به فهم و بهره‌گیری از معارف خود دعوت می‌کند، اما استخراج عمیق آن به کسانی وابسته است که در علم راسخ‌اند.
ترجمه: و کسانی که در علم استوارند.
استخراج علوم از این گنجینه، نیازمند تلاش، تهذیب نفس و قرب الهی است، چنان‌که روایات معصومان علیهم‌السلام بر توانایی استخراج علوم از قرآن تأکید دارند.
نقش علوم مدرن در فهم قرآن کریم
استخراج معارف قرآنی، نیازمند نزدیکی علوم مدرن، به‌ویژه جامعه‌شناسی و روان‌شناسی، به قرآن کریم است. این علوم، ابزارهایی برای تحلیل آیات و استخراج اصول اجتماعی و روان‌شناختی ارائه می‌دهند، تا از این رهگذر، مبادی لازم برای فهم عمیق قرآن فراهم آید.
نتیجه‌گیری بخش اول
قرآن کریم، به مثابه گنجینه‌ای علمی و اجتماعی، از ظرفیت بی‌نهایتی برای هدایت برخوردار است. غفلت از این ظرفیت، بهره‌گیری از آن را به قرائت و ثواب محدود کرده است. با بهره‌گیری از علوم مدرن و تهذیب نفس، می‌توان معارف قرآنی را استخراج کرد و به کار بست، تا راهی نو در فهم و عمل به این کتاب آسمانی گشوده شود.
بخش دوم: تقسیم‌بندی انسان‌ها در قرآن کریم
ساختار چهارگانه انسان‌ها
سوره بقره، در آیات 200 تا 207، انسان‌ها را به چهار دسته متمایز تقسیم می‌کند: اهل دنیا، عافیت‌طلبان مؤمن، منافقان و ایثارگران. این تقسیم‌بندی، به‌صورت دوگانه (دو دسته اول و دو دسته دوم) ارائه شده و تفاوت میان آن‌ها، به تفاوت زمین و آسمان تشبیه شده است.
زیبایی‌شناسی در ساختار قرآنی
ترتیب ارائه این دسته‌ها، به‌گونه‌ای شکیل و هنرمندانه است که ابتدا دو دسته اول (آیات 200 و 201) و سپس دو دسته دوم (آیات 204-206 و 207) معرفی شده‌اند. این جداسازی، به دلیل تفاوت عمیق معنوی میان دو گروه، با ظرافتی بلاغی صورت گرفته است.
دسته اول: اهل دنیا
ترجمه: و از میان مردم کسی است که می‌گوید: پروردگارا، به ما در دنیا عطا کن، و او را در آخرت بهره‌ای نیست.
این دسته، افرادی‌اند که تمام همتشان معطوف به کسب مادیات دنیوی است. آن‌ها در برج‌ها و قصرها زندگی می‌کنند، بی‌دغدغه و فارغ از درگیری‌های معنوی و اجتماعی. این گروه، با اولویت دادن به آسایش، از هرگونه چالش دوری می‌جویند و حتی در بحران‌هایی مانند جنگ، آسودگی خود را حفظ می‌کنند.
نقد طمع اخروی
به نقل از خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری، افرادی که برای آخرت ریاضت می‌کشند، طماع‌اند، زیرا از کم دنیا می‌گذرند تا در آخرت بیشتر به دست آورند. در مقابل، اهل دنیا طمع ندارند، زیرا تنها به آسایش کنونی رضایت می‌دهند.
بدبختان جامعه
در جامعه، دو گروه به عنوان بدبختان شناخته می‌شوند: فقرا، که گرفتار مشکلات مادی‌اند، و سیاسیون، که در دلهره و اضطراب قدرت گرفتار شده‌اند. در مقابل، اهل دنیا، با انتخاب آسایش، از این گرفتاری‌ها مصون‌اند.
دسته دوم: عافیت‌طلبان مؤمن
ترجمه: و از ایشان کسانی‌اند که می‌گویند: پروردگارا، به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش حفظ فرما.
این گروه، مؤمنانی‌اند که خیر دنیا و آخرت را توأمان می‌جویند، اما از سختی و مبارزه دوری می‌کنند. آن‌ها به دنبال عافیت‌اند و از هرگونه درگیری پرهیز دارند، چه در دنیا و چه در آخرت، که در آن نیز به دنبال لذت‌های مادی، مانند حریر و عسل، هستند.
نقد عافیت‌طلبی
به نقل از ابن‌سینا در اشارات، این گروه خدا را پلی برای رسیدن به بهشت قرار می‌دهند. عبادت آن‌ها، با انگیزه‌های شخصی، مانند وصول به بهشت، همراه است و از خلوص کامل برخوردار نیست.
ترجمه: به سوی خدا برای رسیدن به بهشت.
رفتار در بهشت
عافیت‌طلبان مؤمن، حتی در بهشت، به دنبال بهترین لذت‌های مادی‌اند. آن‌ها بهشت را می‌گردند تا از میان حوریان و نعمت‌ها، بهترین را برگزینند، که نشان‌دهنده تداوم عافیت‌طلبی در رفتار اخروی آن‌هاست.
ترجمه: باغ‌هایی که از زیر آن‌ها جویبارها روان است.
انطباق دو دسته اول
دسته‌های اول و دوم، از نظر عافیت‌طلبی مشابه‌اند، با این تفاوت که دسته دوم ایمان را به عافیت‌طلبی خود افزوده است. هر دو گروه، آسایش را برمی‌گزینند و از درگیری‌های معنوی و اجتماعی دوری می‌کنند.
نتیجه‌گیری بخش دوم
قرآن کریم، با تقسیم‌بندی انسان‌ها به چهار دسته، تفاوت‌های عمیق میان اهداف مادی و معنوی را ترسیم می‌کند. اهل دنیا و عافیت‌طلبان مؤمن، با تمرکز بر آسایش، از چالش‌های معنوی دوری می‌جویند، در حالی که ساختار زیبایی‌شناختی قرآن، این تمایز را با ظرافتی بی‌نظیر ارائه می‌دهد. این تقسیم‌بندی، زمینه‌ساز شناخت عمیق‌تر دسته‌های سوم و چهارم است که در بخش بعدی بررسی می‌شوند.
بخش سوم: منافقان و ایثارگران در قرآن کریم
دسته سوم: منافقان
ترجمه: و از میان مردم کسی است که گفتارش در زندگی دنیا تو را به شگفتی وامی‌دارد و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد، حال آنکه او سرسخت‌ترین دشمن است. و چون روی بگرداند، در زمین می‌کوشد تا در آن فساد کند و کشت و نسل را نابود سازد.
منافقان، با شگردهای پیچیده و فریبنده، نظام اجتماعی را مختل می‌کنند. آن‌ها با سخنان زیبا، اعتماد دیگران را جلب می‌کنند، اما در باطن، به دنبال تخریب و فسادند. رفتار آن‌ها، مانند کسی است که با اقدامی حساب‌شده، دیگران را از بهره‌مندی محروم می‌کند.
دسته چهارم: ایثارگران
ترجمه: و از میان مردم کسی است که جان خود را برای کسب رضایت خدا می‌فروشد، و خدا به بندگان مهربان است.
ایثارگران، کسانی‌اند که جان خود را در راه رضایت الهی فدا می‌کنند، بدون آنکه به دنبال دنیا یا آخرت باشند. این گروه، تنها به کسب مرضات الهی می‌اندیشند و هیچ انگیزه شخصی در رفتارشان دیده نمی‌شود.
نمونه تاریخی: لیلة‌المبیت
ایثار حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در لیلة‌المبیت، مصداق بارز آیه 207 است. ایشان با خوابیدن در بستر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، جان خود را در معرض خطر قرار دادند تا رضایت الهی را کسب کنند.
کیفیت و کمیت ایثارگران
ایثارگران، به دلیل مرتبه والای معنوی، در اقلیت‌اند. کیفیت بالای آن‌ها، کمیتشان را کاهش می‌دهد، چنان‌که در صدر اسلام، پس از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، تنها عده‌ای معدود (سه تا هفت نفر) در مسیر حق ثابت‌قدم ماندند.
ترجمه: مردم پس از رسول خدا مرتد شدند، جز سه یا پنج یا هفت نفر.
ایثار شهدا
برخی از شهدا، به‌ویژه در جنگ تحمیلی، در زمره ایثارگران قرار دارند. آن‌ها با انگیزه خالص الهی، جان خود را فدا کردند، نه برای بهشت یا پاداش، بلکه برای کسب رضایت خدا.
معنای يَشْرِي نَفْسَهُ
واژه يَشْرِي نَفْسَهُ، به معنای معامله‌ای است که در آن نفس (جان) به عنوان ثمن و رضایت خدا به عنوان مثمن قرار می‌گیرد. ایثارگر، بدون انتظار چیزی، همه چیز را برای خدا می‌دهد.
تفاوت با عافیت‌طلبان
ایثارگران، برخلاف عافیت‌طلبان، هیچ انگیزه شخصی، اعم از دنیا یا آخرت، ندارند. آن‌ها تنها به رضایت خدا می‌اندیشند و نفس خود را فدای این هدف والا می‌کنند.
عرفان و ایثار
ایثار، به مثابه خرابی نفس و آبادی حق است. عارف، با فنای نفس، تنها رضایت خدا را می‌جوید و هیچ انگیزه شخصی در او باقی نمی‌ماند.
شجاعت حقیقی
شجاعت حقیقی، در ایثار بدون ترس از جهنم یا طمع به بهشت است. این شجاعت، در کلام حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام متجلی است که فرمودند:
ترجمه: نه از ترس آتش تو و نه از طمع به بهشت تو.
عبادت عاشقانه
عبادت ایثارگران، از سر وجد و عشق الهی است، نه از طمع یا ترس. این عبادت، در روایت زیر تجلی یافته است:
ترجمه: تو را شایسته عبادت یافتم.
وجد، برتری بر حب دارد، زیرا از سر وجود خدا و نه لذت شخصی است. این مرتبه از عبادت، ایثارگران را از دیگران متمایز می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش سوم
منافقان، با شگردهای فریبنده، به تخریب نظام اجتماعی می‌پردازند، در حالی که ایثارگران، با فداکاری خالصانه برای رضایت خدا، این تخریب را ترمیم می‌کنند. ایثار حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در لیلة‌المبیت، نمونه‌ای والا از این فداکاری است. کیفیت بالای ایثارگران، کمیت آن‌ها را کاهش می‌دهد، اما تأثیرشان در اصلاح جامعه بی‌نظیر است.
بخش چهارم: نفاق و ایثار در تاریخ و جامعه
چالش نفاق در جامعه
نفاق، چالش اصلی جوامع معاصر است که با تخریب و فساد، نظام اجتماعی را به هم می‌ریزد. این مشکل، تنها با ایثارگرانی که برای رضایت خدا عمل می‌کنند، قابل مهار است.
نقش علم دینی
علم دینی، با تربیت ایثارگران، می‌تواند در برابر نفاق ایستادگی کند. این علم باید به جای عافیت‌طلبی، به سوی ایثار و فداکاری سوق یابد تا جامعه را از آسیب‌های نفاق مصون دارد.
رأفت الهی
ترجمه: و خدا به بندگان مهربان است.
خداوند، با خلق ایثارگران به عنوان آنتی‌تز منافقان، رأفت خود را به بندگان نشان می‌دهد. ایثارگران، تخریب منافقان را ترمیم می‌کنند و تعادل را به جامعه بازمی‌گردانند.
تقابل منافقان و ایثارگران
ایثارگران، با فداکاری خالصانه، آثار تخریبی منافقان را خنثی می‌کنند. آن‌ها، مانند ستارگان در آسمان تاریک نفاق، نور اصلاح و هدایت را می‌افشانند.
نفاق در تاریخ
نفاق، در طول تاریخ، به دلیل حضور ایثارگران، هرگز نتوانسته دولت تشکیل دهد. اولیای الهی، مانند شیران در برابر نفاق ایستاده و مانع سلطه آن شده‌اند.
پیروزی ایثارگران
ایثار اولیای الهی، مانند حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، نفاق را در تاریخ، از جمله در دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس، شکست داده است. این پیروزی، نتیجه فداکاری خالصانه برای حق است.
دعا برای ایثار
آرزوی قرار گرفتن در زمره ایثارگران، نشان‌دهنده اهمیت این مرتبه در برابر نفاق است. این دعا، به ضرورت خودسازی برای رسیدن به مرتبه ایثار اشاره دارد.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
نفاق، چالش اصلی جوامع است که تنها با ایثار اولیای الهی مهار می‌شود. ایثارگران، با فداکاری خالصانه، تخریب منافقان را ترمیم می‌کنند و رأفت الهی را در جامعه متجلی می‌سازند. علم دینی، با تربیت ایثارگران، می‌تواند این چالش را مهار کند و راه را برای اصلاح جامعه هموار سازد.
جمع‌بندی نهایی
قرآن کریم، با معرفی چهار دسته انسانی در سوره بقره، از اهل دنیا و عافیت‌طلبان مؤمن گرفته تا منافقان و ایثارگران، نقشه‌ای جامع برای فهم رفتار و انگیزه‌های انسانی ارائه می‌دهد. آیه 207 سوره بقره، با ترسیم چهره ایثارگرانی که جان خود را برای رضایت خدا فدا می‌کنند، مرتبه‌ای والا را در برابر منافقان معرفی می‌کند. ایثارگران، با خلوص نیت و فنای نفس، آنتی‌تز منافقان‌اند و تخریب را با اصلاح جبران می‌کنند. رأفت الهی، در خلق این گروه متجلی است که تعادل را به جامعه بازمی‌گردانند. قرآن کریم، گنجینه‌ای علمی است که با ابزارهای مدرن قابل استخراج است و علم دینی، با تربیت ایثارگران، می‌تواند نفاق را مهار کند. این تفسیر، بر ضرورت خودسازی، نقش علم دینی و رأفت الهی در اصلاح جامعه تأکید دارد.