متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (599)
تفسیر آیه 219 سوره بقره: تحلیل علمی و نظام‌مند خمر و میسر
مقدمه
آیه 219 سوره بقره، به‌عنوان یکی از آیات کلیدی قرآن کریم در تبیین احکام خمر (شراب) و میسر (قمار)، دریچه‌ای است به سوی تحلیل عمیق اجتماعی، اخلاقی و فقهی این دو پدیده. این آیه، که در آن پرسشی از پیامبر اکرم (ص) درباره خمر و میسر مطرح شده و پاسخ الهی با ظرافت و حکمت ارائه گردیده، نقطه عزیمتی برای بررسی مراحل تدریجی تحریم این دو عمل در قرآن کریم به شمار می‌رود. خمر و میسر، به‌عنوان بخشی از مجموعه‌ای که در این تفسیر «خبائث خمس» (شراب، قمار، رقص، آواز و افیون) نامیده شده‌اند، در تاریخ بشر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند و تأثیرات عمیقی بر ساختارهای اجتماعی و اخلاقی جوامع داشته‌اند. این نوشتار، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تحلیل محتوای این آیه و آیات مرتبط در سوره مائده پرداخته و با بهره‌گیری از دیدگاه‌های کلامی، فقهی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی، ابعاد مختلف این دو پدیده را بررسی می‌کند. ساختار این متن به گونه‌ای طراحی شده که ضمن حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار، با زبانی فاخر و متناسب با فضای دانشگاهی، مفاهیم را برای مخاطبان تحصیل‌کرده روشن سازد. تمثیلات و اشارات ادبی نیز به‌منظور غنای متن به کار گرفته شده‌اند تا همانند نوری که از مشکات حکمت الهی ساطع می‌شود، خواننده را به تأمل در عمق معانی قرآنی دعوت کنند.
بخش اول: جایگاه خمر و میسر در تاریخ و فرهنگ بشری
1.1. خبائث خمس: ریشه‌های تاریخی و اجتماعی
خمر، میسر، رقص، آواز و افیون، که در این تفسیر به «خبائث خمس» تعبیر شده‌اند، از دیرباز در فرهنگ‌های بشری حضوری پررنگ داشته‌اند. این پدیده‌ها، به مثابه رشته‌هایی که تار و پود زندگی اجتماعی را در هم تنیده‌اند، به دلیل کارکردهای تفریحی و تجاری، در جوامع مختلف از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. از منظر انسان‌شناسی فرهنگی، این امور به دلیل توانایی در ایجاد لذت‌های زودگذر و کسب درآمد، به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی اجتماعی تبدیل شده‌اند. این عمومیت، چالش‌هایی اخلاقی و اجتماعی را به همراه داشته که قرآن کریم با حکمت بی‌مانند خود به آن پرداخته است.
1.2. ابعاد تجاری و مصرفی خمر و میسر
خمر و میسر، به دلیل نقش اقتصادی و مصرفی، در جوامع بشری از عمومیت برخوردار بوده‌اند. خمر به‌عنوان یک نوشیدنی الکلی، در بسیاری از فرهنگ‌ها نه تنها ماده‌ای مصرفی، بلکه کالایی تجاری با ارزش بوده است. میسر نیز، به‌عنوان فعالیتی که وعده کسب ثروت بدون زحمت را می‌دهد، در میان اقشار مختلف رواج داشته است. از منظر جامعه‌شناسی اقتصادی، این دو پدیده به دلیل ایجاد چرخه‌های مالی و جذب گروه‌های اجتماعی، به بخشی از نظام اقتصادی جوامع تبدیل شده‌اند. این عمومیت، ضرورت رویکردی تدریجی در تحریم آنها را برجسته می‌سازد.
درنگ: خمر و میسر، به مثابه دو روی یک سکه، در تاریخ بشر نه تنها ابزار لذت‌جویی، بلکه اهرم‌های اقتصادی و اجتماعی بوده‌اند که تأثیرات عمیقی بر ساختار جوامع گذاشته‌اند.
بخش دوم: رویکرد قرآنی به تحریم خمر و میسر
2.1. آیه 219 سوره بقره: نقطه آغاز تحلیل
يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ۖ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا ۗ
ترجمه: از تو درباره شراب و قمار می‌پرسند، بگو: در این دو گناهی بزرگ است و سودهایی برای مردم، و گناهشان از سودشان بزرگ‌تر است.
این آیه، به‌عنوان اولین گام در تبیین قرآنی خمر و میسر، پرسشی از پیامبر (ص) را پاسخ می‌دهد که نشان‌دهنده دغدغه‌های جامعه اسلامی در صدر اسلام است. از منظر تفسیر ترتیبی، این آیه نقطه عزیمتی برای مراحل بعدی تحریم به شمار می‌رود. قرآن کریم در این آیه، به جای اعلام صریح حرمت، به تحلیل منطقی و حکیمانه این دو پدیده می‌پردازد و از اثم کبیر و منافع ظاهری سخن می‌گوید.
2.2. رویکرد تدریجی در تحریم
قرآن کریم، به دلیل عمومیت خمر و میسر در جامعه جاهلی، از رویکردی تدریجی برای تحریم آنها بهره گرفته است. این استراتژی، به مثابه معماری دقیق یک بنای عظیم، از به‌هم‌ریختگی اجتماعی جلوگیری کرده و پذیرش احکام الهی را تسهیل می‌کند. از منظر فقه پویا، این رویکرد با اصل حکمت و مصلحت در تشریع احکام همخوانی دارد. اجرای ناگهانی احکام، همانند ریختن آبی سرد بر ظرفی داغ، می‌تواند به شکستن ساختار اجتماعی منجر شود. از این‌رو، اسلام با ظرافتی بی‌مانند، ابتدا به تحلیل اثم و منافع پرداخته، سپس آنها را رجس و عامل عداوت معرفی کرده و نهایتاً تحریم صریح را اعلام می‌کند.
2.3. چهار مرحله تحریم در قرآن کریم
تحریم خمر و میسر در قرآن کریم در چهار مرحله نظام‌مند صورت گرفته است:
- مرحله اول (بقره: 219): تبیین اثم کبیر و منافع ظاهری، بدون ذکر صریح حرمت.
- مرحله دوم (مائده: 90): معرفی خمر و میسر به‌عنوان رجس و از عمل شیطان، با توصیه به اجتناب.
- مرحله سوم (مائده: 91): تأکید بر عداوت و بغض ناشی از این دو و دعوت به دست کشیدن.
- مرحله چهارم: اعلام صریح حرمت، که در آیات بعدی به‌طور کامل تثبیت می‌شود.
این مراحل، به مثابه گام‌هایی استوار در مسیری حکیمانه، نشان‌دهنده مهندسی دقیق قرآن کریم در اصلاح جامعه است.
درنگ: رویکرد تدریجی قرآن کریم در تحریم خمر و میسر، همانند باغبانی است که با صبر و دقت، شاخه‌های ناسالم را هرس می‌کند تا درخت جامعه به بار نشیند.
بخش سوم: تحلیل واژه اثم کبیر و پیگردهای اجتماعی
3.1. معنای اثم کبیر
واژه «اثم» در قرآن کریم، که 48 بار تکرار شده، به گناهی اشاره دارد که به خودی خود کوچک است، اما پیگردهای بزرگی به دنبال دارد. صفت «کبیر» در این آیه، شدت این پیگردها را نشان می‌دهد. از منظر زبان‌شناسی قرآنی، اثم کبیر به گناهانی اشاره دارد که به دلیل تأثیرات اجتماعی و اخلاقی، به فسادهای گسترده منجر می‌شوند. برای مثال، خمر ممکن است به مستی، قتل و فساد اجتماعی منجر شود، و میسر ممکن است فرد را به نابودی اقتصادی و حتی از دست دادن ناموس سوق دهد.
3.2. پیگردهای اجتماعی خمر
خمر، به دلیل تأثیرات روان‌شناختی، کنترل فردی را کاهش داده و به رفتارهای پرخاشگرانه و جرایم اجتماعی منجر می‌شود. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، مصرف الکل می‌تواند به کاهش مهارهای اخلاقی و افزایش خشونت منجر شود. این تأثیرات، همانند طوفانی است که بنیادهای اخلاقی جامعه را در هم می‌کوبد.
3.3. پیگردهای اجتماعی میسر
میسر، به دلیل ماهیت اعتیادآور و وعده کسب ثروت آسان، به نابودی اقتصادی و اجتماعی فرد منجر می‌شود. مثال‌هایی از جوامع شهری مانند تهران نشان می‌دهد که قمار حتی می‌تواند به از دست دادن ناموس منجر شود. از منظر جامعه‌شناسی انحراف، این تأثیرات به چرخه‌های فقر و جرم مرتبط هستند، که همانند گردابی، فرد و جامعه را به سوی نابودی می‌کشانند.
3.4. ارتباط خمر و میسر
خمر و میسر، به مثابه دو برادر که دست در دست یکدیگر دارند، در رفتارهای ناپسند هم‌افزایی ایجاد می‌کنند. اغلب قماربازان به شراب‌خواری روی می‌آورند، و این ارتباط به دلیل تأثیرات روان‌شناختی مشترک، مانند کاهش کنترل و افزایش رفتارهای پرخطر، تقویت می‌شود. از منظر روان‌شناسی اعتیاد، این هم‌افزایی به چرخه‌های مخرب اعتیاد منجر می‌شود.
درنگ: اثم کبیر خمر و میسر، همانند بذری است که در خاک جامعه کاشته شده و میوه‌های تلخ فساد و تباهی را به بار می‌آورد.
بخش چهارم: منافع ظاهری و زیان‌های نهایی
4.1. منافع خمر و میسر
قرآن کریم در آیه 219 سوره بقره به «منافع للناس» اشاره دارد که شامل ابعاد اقتصادی، روحی و جسمی خمر و میسر است. از منظر جامعه‌شناسی کارکردی، این منافع به جذابیت اجتماعی این پدیده‌ها مرتبط است. برای مثال، خمر در طب سنتی، همانند آنچه در آثار حکیم مؤمن ذکر شده، دارای خواص درمانی متعددی (تا 80 خاصیت) بوده است. میسر نیز، با وعده کسب ثروت آسان، به مثابه مغناطیسی است که افراد را به سوی خود می‌کشد.
4.2. تمایز اثم و ضرر
هر اثمی ضرر است، اما هر ضرری اثم نیست. اثم به معصیت و مخالفت الهی اشاره دارد، در حالی که ضرر می‌تواند صرفاً مادی باشد. از منظر کلام اسلامی، این تمایز نشان‌دهنده تفاوت بین زیان‌های اخلاقی و مادی است. منافع لناس به خواص ظاهری و صوری خمر و میسر اشاره دارد، در حالی که اثم کبیر به زیان‌های نهایی و معنوی، مانند قتل، فساد و از دست دادن حیثیت، مرتبط است.
4.3. مقایسه خمر و میسر با نان و گوشت
در جامعه جاهلی، خمر و میسر همانند نان و گوشت از عمومیت برخوردار بودند. همان‌گونه که نان و گوشت، با وجود منافع، در صورت مصرف بیش از حد به ضرر منجر می‌شوند، خمر و میسر نیز دارای منافع ظاهری هستند، اما زیان‌هایشان به مراتب سنگین‌تر است. از منظر فلسفه اخلاق، این مقایسه به نسبیت خیر و شر در پدیده‌های مادی اشاره دارد.
درنگ: منافع خمر و میسر، همانند سرابی است که در بیابان وعده آب می‌دهد، اما اثم کبیر آن، چونان طوفانی است که همه چیز را در خود فرو می‌برد.
بخش پنجم: تحلیل آیات مائده و تأثیرات اجتماعی
5.1. آیه 90 سوره مائده
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار و بت‌ها و تیرهای گروبندی، پلیدی از کار شیطان است، از آن دوری کنید، باشد که رستگار شوید.
این آیه، خمر و میسر را به‌عنوان رجس و از عمل شیطان معرفی کرده و به اجتناب از آنها توصیه می‌کند. از منظر تفسیر کلامی، این توصیف به ماهیت پلید و شیطانی این دو پدیده اشاره دارد که به مثابه دام‌هایی هستند که شیطان برای گمراهی انسان گسترده است.
5.2. آیه 91 سوره مائده
إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ
ترجمه: شیطان جز این نمی‌خواهد که با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد. پس آیا دست می‌کشید؟
این آیه، به تأثیرات روان‌شناختی و اجتماعی خمر و میسر، یعنی ایجاد عداوت و بغض، و دوری از ذکر خدا و نماز اشاره دارد. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، این تأثیرات به کاهش عواطف مثبت و افزایش رفتارهای خصمانه مرتبط است.
5.3. تأثیرات روان‌شناختی خمر
خمر، با خشکاندن محبت در دل انسان، فرد را به سوی بی‌عاطفگی سوق می‌دهد. از منظر روان‌شناسی اعتیاد، مصرف الکل به اختلالات عاطفی و کاهش همدلی منجر می‌شود. این تأثیر، همانند خزانی است که گل‌های محبت را در باغ وجود انسان پرپر می‌کند.
5.4. بغض و سادیسم در جوامع مدرن
در جوامع پیشرفته، بغض به رفتارهای سادیستی و خشونت‌آمیز منجر شده است. مثال‌هایی از رفتارهای غیرانسانی، مانند خشونت علیه کودکان یا حتی قتل و خوردن آنها، نشان‌دهنده عمق این انحراف است. از منظر روان‌شناسی بالینی، این رفتارها به اختلالات روانی مانند سادیسم مرتبط هستند که ریشه در بغض و کینه دارند.
درنگ: خمر و میسر، به مثابه ابزار شیطان، نه تنها جسم و مال، بلکه روح و عاطفه انسان را نیز به تباهی می‌کشانند.
بخش ششم: نقدهای اجتماعی و فقهی
6.1. مثال‌های اجتماعی از قمار
در شهرهایی مانند تهران، قمار به از دست دادن دارایی و حتی ناموس منجر شده است. این مثال‌ها، به مثابه آینه‌ای هستند که زشتی‌های قمار را در برابر چشمان جامعه قرار می‌دهند. از منظر مطالعات فرهنگی، این پدیده به فرهنگ قمار در کلان‌شهرها مرتبط است.
6.2. مقایسه قمار در تهران و ایران
قمار در تهران، به دلیل تمرکز فعالیت‌های اقتصادی و انحرافی، پیچیدگی‌های بیشتری نسبت به سایر نقاط ایران دارد. از منظر جغرافیای اجتماعی، این تفاوت به پویایی‌های کلان‌شهری اشاره دارد که بستری برای گسترش رفتارهای پرخطر فراهم می‌کند.
6.3. کیفیت خمر در گذشته
شراب‌های گذشته، با کیفیت بالا و متفاوت از الکل‌های صنعتی امروزی، در جوامع سنتی جایگاه ویژه‌ای داشتند. از منظر تاریخ فرهنگی، این تفاوت به تحولات تکنولوژیک در تولید مشروبات الکلی اشاره دارد.
6.4. قدرت فردی در حل اختلافات
در برخی جوامع سنتی، افرادی با اقتدار بدنی و نفوذ اجتماعی، اختلافات قمار را با روش‌های قاطع حل می‌کردند. مثالی از فردی با وزن 140 کیلوگرم که با حرکاتی چابک و قدرتی بی‌مانند، منازعات را فیصله می‌داد، نشان‌دهنده نقش شخصیت‌های کاریزماتیک در جوامع سنتی است. از منظر جامعه‌شناسی قدرت، این اقتدار به تأثیر فرهنگ عیاری و جوانمردی مرتبط است.
6.5. عدالت و جوانمردی
این افراد، با رعایت عدالت و حلم، نه تنها منازعات را حل می‌کردند، بلکه فقرا را نیز سیر می‌کردند. این رفتار، به مثابه مشعلی است که در تاریکی بی‌عدالتی می‌درخشد. از منظر اخلاق اجتماعی، این رویکرد با ارزش‌های اسلامی همخوانی دارد.
6.6. قماربازهای جهانی و مافیای قمار
قماربازان بزرگ جهانی، گاه نیمی از بودجه کشورها را در قمار هزینه می‌کنند. مراکز قمار، تحت کنترل شبکه‌های مافیایی، به مثابه قلب تاریکی در اقتصاد جهانی عمل می‌کنند. از منظر جرم‌شناسی، این شبکه‌ها به جرایم سازمان‌یافته مرتبط هستند.
درنگ: قمار و خمر، همانند دو بازوی مافیا، نه تنها افراد، بلکه اقتصاد و اخلاق جوامع را نیز به اسارت می‌گیرند.
بخش هفتم: نقدهای کلامی و اخلاقی
7.1. نقد تهمت و ناجوانمردی
استفاده از تهمت و ناجوانمردی برای مقابله با دشمنان، مانند آنچه در برخی روایات نسبت به درویشان نقل شده، با اخلاق اسلامی ناسازگار است. مثال‌هایی از تخریب اموال وقف به بهانه کفر، نشان‌دهنده انحراف از عدالت الهی است. از منظر کلام اسلامی، این رفتار با آیه «لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ» (ممتحنه: 8) که به عدالت با غیرمسلمانان توصیه می‌کند، ناسازگار است.
7.2. نقد اسرائیلیات در احادیث
برخی احادیث که به تهمت و ناجوانمردی تشویق می‌کنند، به‌عنوان اسرائیلیات شناخته می‌شوند و با سیره اهل بیت (ع) ناسازگارند. از منظر حدیث‌شناسی، پالایش این روایات از ضروریات حفظ اصالت علم دینی است.
7.3. اختراعات انبیا و ابلیس
انبیا با اختراعات مثبت، مانند صنعت و فناوری‌های سازنده، به هدایت بشر کمک کرده‌اند، در حالی که ابلیس با اختراعات منفی، مانند خمر و میسر، به گمراهی انسان دامن زده است. از منظر کلامی، این تقابل به جدال خیر و شر در تاریخ بشر اشاره دارد.
7.4. پیچیدگی تولید شراب
تولید شراب نیازمند دانش و مهارت است که نشان‌دهنده توانایی‌های فنی بشر است. از منظر تاریخ فناوری، این پیچیدگی به پیشرفت‌های بشر در تولید مواد الکلی اشاره دارد.
درنگ: تقابل انبیا و ابلیس، همانند جدال نور و ظلمت، مسیر هدایت و گمراهی را در تاریخ بشر ترسیم می‌کند.
بخش هشتم: نظام اسلامی و ضرورت مدرن‌سازی
8.1. نیاز به سیستم مدرن در اسلام
اسلام، به مثابه نظامی علمی و مدرن، نیازمند ساختارهای کارآمد و نظام‌مند است. فقدان سیستم‌سازی در جوامع اسلامی، همانند خودرویی بدون موتور، به کاستی منجر شده است. از منظر مدیریت اسلامی، بازسازی نظام‌های اسلامی با رویکردی مدرن ضروری است.
8.2. تحلیل منطقی قرآن کریم
قرآن کریم با تحلیل منطقی و بدون ذکر صریح حرمت در مراحل اولیه، خمر و میسر را نقد می‌کند. این رویکرد، به مثابه نقشه‌ای دقیق برای مهندسی اجتماعی، نشان‌دهنده حکمت الهی در اصلاح جامعه است. از منظر جامعه‌شناسی دینی، این تحلیل با پذیرش اجتماعی احکام همخوانی دارد.
درنگ: نظام اسلامی، همانند بنایی است که با مهندسی دقیق قرآن کریم، می‌تواند به قله‌های پیشرفت و عدالت دست یابد.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه 219 سوره بقره و آیات مرتبط در سوره مائده، دریچه‌ای است به سوی فهم عمیق حکمت الهی در مواجهه با پدیده‌های اجتماعی مانند خمر و میسر. این آیات، با رویکردی تدریجی و منطقی، ابتدا اثم کبیر و منافع ظاهری این دو را تحلیل کرده، سپس آنها را به‌عنوان رجس و عامل عداوت معرفی کرده و نهایتاً تحریم صریح را اعلام می‌کنند. خمر و میسر، به مثابه دو دام شیطانی، نه تنها جسم و مال، بلکه روح و عاطفه انسان را نیز به تباهی می‌کشانند. نقدهای اجتماعی، فقهی و کلامی این تفسیر، به ضرورت پالایش علم دینی از روایات غیرمعتبر و بازسازی نظام اسلامی با رویکردی مدرن تأکید دارند. این نوشتار، با زبانی فاخر و علمی، تلاش کرده است تا تمامی جزئیات درس‌گفتار را با حفظ امانت و غنای ادبی ارائه دهد، تا همانند مشعلی در تاریکی، راه را برای پژوهشگران و طالبان علم روشن سازد.
با نظارت صادق خادمی