متن درس
گفتگوهای صمیمی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 671
مقدمه
در درس‌گفتارهایم، گاه از لحظه‌هایی سخن گفته‌ام که هر یک، چونان آیینهای، گوشه‌ای از زندگی، تأملات و دغدغه‌هایم را بازتاب می‌دهد. این خاطرات، روایت‌هایی از زیستن در جهانی است که علم، دین، و جامعه در آن به هم گره خورده‌اند. من، با قلبی سرشار از عشق به حقیقت و دغدغه اصلاح فرهنگ و آیین، این لحظه‌ها را با شما به اشتراک می‌گذارم تا شاید نوری بر مسیرمان بتابد. در این گفتگوهای صمیمی، از نوآوری در آیینهای دینی تا نقد محدودیت‌های علم دینی و تأملات عرفانی سخن گفته‌ام، با این امید که این کلمات، شما را به تأمل در زندگی و کرامت انسانی دعوت کند.
بخش اول: نوآوری در آیینهای دینی
خاطره‌ای از دغدغه حفظ کرامت متوفی
روزی در مسیر بودم و با خود می‌اندیشیدم که چرا در جامعه اسلامی ما، هنوز برای آیین غسل میت، راه‌حلی مدرن و شایسته نیافته‌ایم. با خود گفتم، اگر ماشین لباس‌شویی و ظرف‌شویی داریم، چرا دستگاهی برای غسل میت نسازیم؟ دستگاهی که با رعایت کامل احکام شرعی، با سدر، کافور و آب قر، این آیین را به انجام رساند و کرامت متوفی را حفظ کند. این فکر، نه از سر شوخی، که از دغدغه‌ای عمیق برمی‌خاست: حفظ حیثیت انسانی، چه در زندگی و چه در مرگ.
تصور کنید انسانی که سال‌ها با عزت زیسته، پس از مرگ به دست نامحرمان سپرده شود و حرمتش در معرض آسیب قرار گیرد. اینجاست که فناوری می‌تواند به یاری آید. دستگاهی که غسل را با نیت و بسم‌الله انجام دهد، نه تنها کرامت متوفی را حفظ می‌کند، بلکه از سختی‌های شغل مرده‌شوری می‌کاهد. این پیشنهاد، ریشه در باورم به استفاده از نعمت‌های الهی برای بهبود زندگی دارد.
| درنگ: پیشنهاد طراحی دستگاه غسل میت، راه‌حلی مدرن برای حفظ کرامت متوفی و کاهش آسیب‌های روانی شغل مرده‌شوری است، که با آیه قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللَّهِ ٱلَّتِىٓ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِۦ (قرآن کریم، سوره اعراف، آیه ۳۲: «بگو چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگانش پدید آورده حرام کرده است؟») همخوانی دارد. |
این ایده، بازتابی از باورم به سازگاری دین با پیشرفت است. همان‌گونه که کمباین گندم را درو می‌کند، دستگاه غسل میت نیز می‌تواند آیینی دینی را با دقت و احترام انجام دهد. این نگاه، دعوتی است به بازاندیشی در روش‌های سنتی و پذیرش نوآوری برای حفظ کرامت انسانی.
نقدی بر شغل مرده‌شوری
شغل مرده‌شوری، هرچند در نگاه نخست خدمتی به جامعه به نظر می‌رسد، اما مواجهه مداوم با مرگ، روان انسان را آزرده می‌کند. می‌گفتم، در یک جامعه اسلامی مدرن، نباید اجازه دهیم گروهی برای نان زن و فرزندشان، به قساوت قلب و خباثت گرفتار شوند. این شغل، به دلیل سختی و فشار روانی، انسان را از لطافت روحی دور می‌کند. آیا شایسته است که در کشوری با ادعای تمدن اسلامی، چنین مشاغلی همچنان پابرجا باشند؟
این نقد، از دغدغه‌ام برای سلامت روانی انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد. قرآن کریم می‌فرماید: وَلَا تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى ٱلتَّهْلُكَةِ (سوره بقره، آیه ۱۹۵: «و خود را با دست خود به سوی هلاکت نیفکنید»). این آیه، هشداری است به ما که از آسیب به روح و روان انسان‌ها پرهیز کنیم. دستگاه غسل میت، نه تنها کرامت متوفی را حفظ می‌کند، بلکه از آزار روانی مرده‌شورها نیز جلوگیری می‌کند.
| درنگ: شغل مرده‌شوری به دلیل تأثیرات منفی روانی، در جامعه اسلامی مدرن جایی ندارد و باید با فناوری جایگزین شود، که با آیه وَلَا تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى ٱلتَّهْلُكَةِ (قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۹۵) همخوانی دارد. |
دعوت به نوآوری در جامعه اسلامی
همیشه بر این باور بودم که یک جامعه اسلامی مدرن، باید برای هر جنبه از زندگی، از زنده تا مرده، طرح‌های نوآورانه داشته باشد. همان‌گونه که ماشین لباس‌شویی و کمباین، زندگی را آسان کرده‌اند، دستگاه غسل میت نیز می‌تواند آیینی دینی را با احترام و دقت به انجام رساند. این نگاه، ریشه در آیه وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا ٱسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ (قرآن کریم، سوره انفال، آیه ۶۰: «و برای آنان هر چه در توان دارید از نیرو آماده کنید») دارد، که ما را به استفاده از تمام ظرفیت‌ها برای پیشرفت دعوت می‌کند.
مقاومت در برابر نوآوری، گاه از سنت‌های نادرست سرچشمه می‌گیرد. برخی می‌گفتند ذبح گوسفند باید با دست انجام شود، اما من می‌گفتم: دستگاه با نیت و بسم‌الله، همان کار را انجام می‌دهد. چرا باید در برابر فناوری مقاومت کنیم، وقتی می‌تواند در خدمت دین و کرامت انسانی باشد؟
| درنگ: جامعه اسلامی مدرن باید طرح‌های نوآورانه‌ای برای آیینهای دینی داشته باشد، که با آیه وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا ٱسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ (قرآن کریم، سوره انفال، آیه ۶۰) همخوانی دارد. |
نقد مقاومت‌های سنتی
گاه مقاومت در برابر نوآوری، ریشه در سوء‌تفاهم‌هایی دارد که دین را به روش‌های سنتی محدود می‌کند. برخی می‌گفتند دستگاه نمی‌تواند نیت و بسم‌الله را جایگزین کند، اما من پاسخ می‌دادم که نیت در قلب است و دستگاه، تنها ابزار است. این نگاه، با آیه لَآ إِكْرَاهَ فِى ٱلدِّينِ (قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۲۵۶: «در دین هیچ اجباری نیست») همخوانی دارد، که بر آزادی در پذیرش روش‌های جدید تأکید می‌کند.
| درنگ: مقاومت‌های سنتی در برابر نوآوری، مانع پیشرفت جامعه اسلامی است، که با آیه لَآ إِكْرَاهَ فِى ٱلدِّينِ (قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۲۵۶) همخوانی دارد. |
خاطره‌ای از زیارت در کربلا
سفری به کربلا داشتم. در آن سفر، همه را به دنبال مقامات و آیینهای پیچیده زیارتی می‌کشاندند. من اما گوشه‌ای یافتم، که آن را مقام عشق نامیدم. دو رکعت نماز خواندم و ثوابش را به همه انبیا و اولیا نثار کردم. گفتم: «خدایا، این دو رکعت را میانشان تقسیم کن، که فرصت من اندک است.» سپس، یواشکی به کبابی‌ای رفتم که غذای خوب داشت. غذاهای سفر، دلچسب نبود و من به دنبال لقمه‌ای بودم که جانم را تازه کند. آنجا، با ولایتی‌ها گپ زدم، چای و دوغ نوشیدم و شکر خدا گفتم که این، ثمره همان دو رکعت بود.
این خاطره، مرا به این باور رساند که عبادت باید ساده و خالص باشد. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعْبُدُواْ ٱللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ (سوره بینه، آیه ۵: «و به آن‌ها جز این فرمان داده نشده بود که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند»). این آیه، مرا به ساده‌سازی عبادات و تمرکز بر اخلاص دعوت کرد.
| درنگ: عبادت باید ساده و خالص باشد، که با آیه وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعْبُدُواْ ٱللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ (قرآن کریم، سوره بینه، آیه ۵) همخوانی دارد. |
بخش دوم: نقد علم دینی و فلسفه
فقدان صبغه اجتماعی در فلسفه
همیشه از فقدان صبغه اجتماعی در فلسفه گله‌مند بودم. فلسفه، اگر به مسائل اجتماعی نپردازد، چگونه می‌تواند به درد جامعه بخورد؟ فلاسفه ما، گاه چنان در انزوا فرو رفتند که از نیازهای روز جامعه غافل شدند. این انزوا، به مشکلات کنونی ما دامن زده است. قرآن کریم می‌فرماید: وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَٰكُمْ أُمَّةًۭ وَسَطًا (سوره بقره، آیه ۱۴۳: «و این‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم»). این آیه، ما را به اصلاح جامعه و پذیرش نقش اجتماعی دعوت می‌کند.
| درنگ: فقدان صبغه اجتماعی در فلسفه، مانع از تأثیرگذاری آن بر جامعه است، که با آیه وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَٰكُمْ أُمَّةًۭ وَسَطًا (قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۴۳) همخوانی دارد. |
محدودیت‌های علم دینی
زمانی را که عالمی بزرگ، به دلیل حاشیه‌نویسی بر کتابی از عالمان پیشین، مورد انتقاد قرار گرفت و درسش تعطیل شد. او که در فلسفه و اصول سرآمد بود، به دلیل محدودیت‌های محیطی، نتوانست ظرفیت‌هایش را شکوفا کند. این انقباض، علم دینی را ضعیف کرد. قرآن کریم می‌فرماید: وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِۦ عِلْمٌ (سوره اسراء، آیه ۳۶: «و چیزی را که به آن علم نداری دنبال نکن»). این آیه، مرا به دفاع از آزادی علمی و نقد محدودیت‌ها واداشت.
این عالم، حاشیه‌ای بر کتابی نوشته بود که نشان از عمق علمی‌اش داشت، اما چون به فلسفه پرداخت، مورد بی‌مهری قرار گرفت. این محدودیت‌ها، مانع از پویایی علم دینی شد و ظرفیت‌های بسیاری را به هدر داد.
| درنگ: محدودیت‌های علم دینی، مانع از پویایی و شکوفایی آن می‌شود، که با آیه وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِۦ عِلْمٌ (قرآن کریم، سوره اسراء، آیه ۳۶) همخوانی دارد. |
شکوفایی ظرفیت‌های عالمان
همان عالم، با وجود توانایی‌هایش در فقه و اصول، به دلیل انقباض محیطی، نتوانست به‌طور کامل از دانشش بهره ببرد. این انقباض، به ضعف علم دینی انجامید. قرآن کریم می‌فرماید: وَٱسْتَعِينُواْ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ (سوره بقره، آیه ۴۵: «و از صبر و نماز یاری جویید»). این آیه، مرا به این باور رساند که باید با صبر و تلاش، موانع را از سر راه عالمان برداشت.
| درنگ: انقباض علمی، مانع از شکوفایی ظرفیت‌های عالمان می‌شود، که با آیه وَٱسْتَعِينُواْ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ (قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۴۵) همخوانی دارد. |
بخش سوم: تأملات فلسفی و عرفانی
خاطره‌ای از مقبره ابن‌سینا
روزی به همدان رفتم و بر سر مقبره ابن‌سینا نشستم تا فاتحه‌ای بخوانم. در آن زمان، جمجمه‌ای پوسیده را در ویترینی به نام ابن‌سینا نمایش داده بودند. خبرنگاری آمد و پرسید: «ابن‌سینا کیست؟» با طنز پاسخ دادم: «کدام ابن‌سینا؟ آن جمجمه پوسیده یا ابن‌سینای واقعی؟» دستگاهش را خاموش کرد و من ادامه دادم که ارزش ابن‌سینا در آثار فکری و معنوی اوست، نه در این آثار مادی.
این خاطره، مرا به تأمل در شناخت عمیق عالمان واداشت. قرآن کریم می‌فرماید: وَفِى ٱلْأَرْضِ ءَايَٰتٌۭ لِّلْمُوقِنِينَ (سوره ذاریات، آیه ۲۰: «و در زمین آیاتی است برای یقین‌کنندگان»). این آیه، مرا به تأمل در آیات معنوی و شناخت عمیق‌تر عالمان دعوت کرد.
| درنگ: ارزش عالمان در آثار فکری و معنوی آن‌هاست، که با آیه وَفِى ٱلْأَرْضِ ءَايَٰتٌۭ لِّلْمُوقِنِينَ (قرآن کریم، سوره ذاریات، آیه ۲۰) همخوانی دارد. |
نقد انقباض در فلسفه اسلامی
سال‌ها در تدریس اسفار ملاصدرا غرق بودم، اما همیشه این حسرت در دلم بود که فلسفه ما، به دلیل انقباض و محدودیت‌های محیطی، نتوانست به مسائل اجتماعی پاسخ دهد. این انقباض، عمر و انرژی بسیاری از عالمان را هدر داد. قرآن کریم می‌فرماید: وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُواْ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (سوره عنکبوت، آیه ۶۹: «و کسانی که در راه ما کوشیدند، قطعاً به راه‌های خود هدایتشان می‌کنیم»). این آیه، مرا به تلاش برای پویایی فلسفه و پیوند آن با جامعه دعوت کرد.
| درنگ: انقباض در فلسفه اسلامی، مانع از پاسخگویی آن به مسائل اجتماعی است، که با آیه وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُواْ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه ۶۹) همخوانی دارد. |
جمع‌بندی
این گفتگوهای صمیمی، روایت‌هایی از دغدغه‌هایم برای اصلاح فرهنگ دینی و اجتماعی است. از پیشنهاد دستگاه غسل میت تا نقد انقباض در علم دینی و فلسفه، همه این تأملات، دعوتی است به بازاندیشی در روش‌های سنتی، پذیرش نوآوری، و حفظ کرامت انسانی. من، با قلبی سرشار از عشق به حقیقت، این لحظه‌ها را با شما به اشتراک گذاشتم تا شاید راهی به سوی جامعه‌ای پویاتر و انسانی‌تر بگشاییم. این خاطرات، آیینهای است از عمق دانش، تعهد معنوی، و تأثیرگذاری فرهنگی‌ام، که امیدوارم شما را به تأمل و عمل دعوت کند.
| با نظارت صادق خادمی |