متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (761)
مقدمه
آیه 275 سوره بقره، چونان چراغی تابان در آسمان معرفت قرآنی، به بررسی ربا و تأثیرات عمیق آن بر روان و روح آدمی می‌پردازد. این آیه، با بیانی ژرف و متعالی، از تعاملات شیطانی و متافیزیکی سخن می‌گوید که انسان را در گردابی از آشفتگی و پریشانی فرو می‌برد. تفسیر حاضر، با رویکردی علمی و نظام‌مند، در پی تبیین ابعاد چندگانه این آیه است و با زبانی فاخر و متناسب با مخاطبان تحصیل‌کرده، مفاهیم آن را در قالبی دانشگاهی و پژوهشی ارائه می‌دهد. این نوشتار، با بهره‌گیری از تحلیل‌های لغوی، روان‌شناختی، فلسفی و متافیزیکی، به کاوش در ارتباط انسان با موجودات غیبی، به‌ویژه جن و شیطان، می‌پردازد و تأثیرات این تعاملات بر رفتار و روان آدمی را بررسی می‌کند. ساختار این اثر، با بخش‌بندی‌های روشن و دقیق، راهنمایی است برای فهم عمیق‌تر آیات قرآن کریم و پیوند آن با علوم انسانی و دینی.
بخش اول: تبیین آیه و مفهوم مس شیطانی
متن و ترجمه آیه
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ
کسانی که ربا می‌خورند، جز مانند کسی که شیطان او را از طریق مس (تأثیر نامحسوس شیطانی) دچار آشفتگی و پریشانی کرده است، برنمی‌خیزند.
این آیه، با بیانی موجز و عمیق، ربا را نه‌تنها به‌عنوان یک عمل اقتصادی، بلکه به‌مثابه عاملی برای نفوذ شیطانی در روان آدمی معرفی می‌کند. «مس» در این آیه، به تأثیرات نامحسوس و متافیزیکی اشاره دارد که از سوی شیطان بر انسان وارد می‌شود و او را به سوی تخبط (آشفتگی روانی) سوق می‌دهد.
ابعاد سه‌گانه تأثیرات روانی و روحانی
درنگ: امراض روحی و روانی انسان به سه دسته تقسیم می‌شوند: مشکلات جسمانی (تن و بدن)، مشکلات نفسانی (نفس انسان) و تعاملات خارجی (ارتباط با موجودات غیبی مانند جن و شیطان). آیه 275 سوره بقره بر بعد سوم، یعنی تعاملات غیبی، تمرکز دارد.
انسان، موجودی است مرکب از جسم، نفس و روح که هر یک در معرض آسیب‌هایی قرار دارند. مشکلات جسمانی و نفسانی در حوزه علوم طبیعی و روان‌شناسی قابل‌بررسی‌اند، اما تعاملات غیبی، به دلیل ماهیت متافیزیکی، از دسترس علوم تجربی خارج‌اند. این تمایز، چونان خطی مرزی، قلمرو علوم تجربی را از علوم وحیانی جدا می‌سازد. آیه 275، با اشاره به «مس شیطان»، بر تأثیرات غیبی تأکید دارد که به آشفتگی روانی منجر می‌شود.
نقد علوم مدرن در مواجهه با تعاملات غیبی
علوم مدرن، به‌ویژه روان‌شناسی و روان‌پزشکی، به دلیل محدودیت‌های روش‌شناختی، یا تعاملات انسان با موجودات غیبی را انکار می‌کنند یا از ناآگاهی در این زمینه رنج می‌برند. قرآن کریم، به‌عنوان منبعی وحیانی، این تعاملات را به‌صراحت مطرح می‌کند و بر ضرورت اثبات علمی آن‌ها تأکید دارد. این ناآگاهی، چونان سایه‌ای سنگین، مانع از فهم کامل تأثیرات روانی و روحانی بر انسان شده است.
درنگ: علوم تجربی به دلیل فقدان ابزارهای مناسب، قادر به بررسی تعاملات غیبی نیستند. علوم قرآنی می‌توانند این خلأ معرفتی را پر کنند.
ضرورت اثبات علمی تعاملات غیبی
برای رفع انکار یا ناآگاهی علوم مدرن، لازم است تعاملات غیبی با روش‌های علمی و مستدل بررسی شوند. این امر، چونان پلی میان علوم قرآنی و تجربی، نیازمند توسعه چارچوب‌های روش‌شناختی است که علوم وحیانی را با علوم انسانی تلفیق کند.
بخش دوم: ماهیت تعاملات شیطانی و انسانی
استعداد ذاتی و فعلیت در تعاملات غیبی
تعاملات شیطانی با انسان، یا از استعداد ذاتی انسان برای جذب این نیروها ناشی می‌شود یا از طریق اعمالی که انسان را به شیطان نزدیک می‌کند، به فعلیت می‌رسد. استعداد ذاتی، چونان ظرفی است که گاه به سوی خیر و گاه به سوی شر تمایل می‌یابد. اعمال ربوی، به‌عنوان عملی منفی، انسان را به سوی شیطان سوق می‌دهد و زمینه‌ساز نفوذ «مس» می‌شود.
درنگ: تعاملات شیطانی یا به دلیل کشش ذاتی انسان رخ می‌دهند یا از طریق اعمال نادرست به فعلیت می‌رسند. ربا، به‌عنوان یک عمل منفی، زمینه‌ساز نفوذ شیطانی است.
تمایز تعاملات مثبت و منفی
تعاملات غیبی می‌توانند مثبت یا منفی باشند. تعاملات مثبت، مانند تسخیر جن برای اهداف خیر، نیازمند هدایت و نظارت است، اما تعاملات منفی، مانند آنچه در ربا رخ می‌دهد، به فساد و آشفتگی منجر می‌شوند. آیه 275، با تمرکز بر «مس شیطان»، بر تأثیرات منفی تأکید دارد که انسان را به سوی تخبط می‌کشاند.
تفاوت قدرت و ادراک بین انسان و جن
جن، به دلیل ماهیت وجودی خود، از قدرت و اراده بیشتری نسبت به انسان برخوردار است، اما انسان، به مدد عقل و معرفت، در ادراک و فهم از جن پیشی می‌گیرد. این تفاوت، چونان دو کفه ترازو، نشان‌دهنده برتری انسان در معرفت و آسیب‌پذیری او در برابر قدرت غیبی است.
درنگ: جن در قدرت و تصرف قوی‌تر است، اما انسان در ادراک و معرفت برتر است. این تفاوت، زمینه‌ساز تعاملات پیچیده غیبی است.
تأثیرات واقعی و توهمی شیطان
تأثیرات شیطان بر انسان به دو دسته واقعی و توهمی تقسیم می‌شوند. تأثیرات واقعی، مانند ایجاد عداوت یا بیماری، در حوزه روان‌شناسی و طب قابل‌بررسی‌اند. تأثیرات توهمی، مانند «مس» در آیه 275، به نفوذ نامحسوس و آشفتگی روانی منجر می‌شوند. این تمایز، چونان دو شاخه از یک درخت، پیچیدگی تأثیرات شیطانی را نشان می‌دهد.
تأثیرات جسمانی و روانی مس شیطان
مس شیطان می‌تواند به رفتارهای خودتخریبی، آزار دیگران یا حالات نامتعادل مانند خارش و اضطراب منجر شود. این حالات، چونان امواجی که ساحل آرام روان را درهم می‌شکنند، انسان را از تعادل خارج می‌کنند و به سوی فساد سوق می‌دهند.
درنگ: مس شیطان، با ایجاد حالات خودآزاری و آزار دیگران، انسان را به سوی عدم تعادل روانی و جسمانی سوق می‌دهد.
بخش سوم: نقد علوم مدرن و ضرورت علوم قرآنی
ناتوانی علوم مدرن در درمان تأثیرات غیبی
علوم مدرن، به‌ویژه روان‌پزشکی، در درمان تأثیرات غیبی مانند مس شیطان ناتوان‌اند و داروهای آن‌ها صرفاً علائم را تخدیر می‌کنند. این ناتوانی، چونان دیواری بلند، مانع از درمان ریشه‌ای اختلالات غیبی شده است.
نقد سوءاستفاده از علوم غیبی
بسیاری از مدعیان درمان اختلالات غیبی، به دنبال کسب درآمدند و فاقد صلاحیت‌اند. این سوءاستفاده، چونان علفی هرز، اعتبار علوم غیبی را خدشه‌دار کرده است. افرادی که توانایی واقعی دارند، نیازی به کسب درآمد از این طریق ندارند، زیرا این علوم برای خدمت به دین و مردم است.
درنگ: سوءاستفاده مالی از علوم غیبی نشانه فقدان صداقت و صلاحیت است و به شارلاتانیسم منجر می‌شود.
نقش قرآن کریم و سنت در تبیین تعاملات غیبی
قرآن کریم و احادیث، چونان گنجینه‌ای بی‌پایان، منابع اصلی برای تبیین تعاملات غیبی‌اند. با وجود هزاران حدیث در این زمینه، استفاده کافی از این منابع صورت نگرفته است. این غفلت، چونان غباری بر آینه معرفت، مانع از بهره‌گیری کامل از علوم قرآنی شده است.
کاربرد واژه مس در قرآن کریم
واژه «مس» 61 بار در قرآن کریم آمده و به تأثیرات نامحسوس و منفی اشاره دارد. آیاتی مانند:
أَنْ يَمَسَّكُمْ قَرَحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرَحٌ مِثْلُهُ
اگر آسیبی به شما برسد، همانند آن به قوم دیگر نیز رسیده است.
یا:
إِذَا مَسَّ الإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ
هنگامی که به انسان آسیبی برسد، ما را در حالی که به پهلو دراز کشیده است، می‌خواند.
به تأثیرات غیرملموس و متافیزیکی اشاره دارند که با لمس حسی متفاوت‌اند.
تفاوت مس و لمس
مس، برخلاف لمس، غیرحسی است و به تأثیرات نامحسوسی اشاره دارد که روان و رفتار انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این تأثیرات، چونان نسیمی نامرئی، بدون تماس حسی، انسان را به سوی آزار و اضطراب سوق می‌دهند.
درنگ: مس، به‌عنوان تأثیر غیرحسی، از لمس متمایز است و به نفوذ نامحسوس شیطان در روان انسان اشاره دارد.
بخش چهارم: نقش علوم دینی در مواجهه با تعاملات غیبی
نقد محدودیت‌های علم دینی
علم دینی، به دلیل محدودیت‌های فرهنگی و ترس از انگ‌هایی مانند جادوگری، از پرداختن به علوم غیبی بازمانده است. این محدودیت، چونان زنجیری بر پای معرفت، توانایی علم دینی را در کمک به جامعه کاهش داده است.
ضرورت احیای علوم قرآنی
علم دینی باید به مراکز علمی و تحقیقاتی تبدیل شود که با احیای علوم قرآنی، به درمان اختلالات غیبی بپردازد. این تحول، چونان احیای چشمه‌ای خشکیده، می‌تواند بیماران را از سراسر جهان به سوی خود جذب کند.
درنگ: احیای علوم قرآنی در علم دینی می‌تواند به درمان اختلالات غیبی و روانی منجر شود و جایگاه آن را در جهان ارتقا دهد.
نقش ملائکه در حفاظت از انسان
ملائکه، چونان نگهبانانی الهی، از انسان در برابر تأثیرات شیطانی محافظت می‌کنند، اما در صورت ارتکاب گناه، انسان را به آثار وضعی اعمالش واگذار می‌کنند. این امر، چونان قانونی معنوی، بر اهمیت تقوا و ذکر تأکید دارد.
اهمیت ذکر و دعا
ذکرهایی مانند «چهار قل» و «بسم‌الله»، چونان سپری معنوی، انسان را از تأثیرات شیطانی حفظ می‌کنند. این ابزارها، با تقویت ارتباط انسان با خدا و ملائکه، او را از گزند مس شیطان مصون می‌دارند.
تأثیرات متنوع شیطان در قرآن کریم
قرآن کریم، تأثیرات شیطان را در قالب‌های گوناگونی مانند گمراهی (ضل)، آشفتگی (خبط)، توهم (مس)، ترس (خوف)، وسوسه (وسواس)، پلیدی (رجس)، دشمنی (عداوت) و تصرف کامل (استحواذ) توصیف می‌کند. این تأثیرات، چونان شبکه‌ای پیچیده، روان و رفتار انسان را در بر می‌گیرند.
إِنَّ الَّذِينَ تَقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا
همانا کسانی که تقوا پیشه کرده‌اند، هنگامی که گروهی از شیطان به آن‌ها مس کنند، به یاد خدا می‌افتند.
جمع‌بندی
آیه 275 سوره بقره، چونان آینه‌ای روشن، ربا را به‌عنوان یک پدیده مخرب اقتصادی و اخلاقی معرفی می‌کند که انسان را به سوی نفوذ شیطانی و آشفتگی روانی سوق می‌دهد. این تفسیر، با ادغام تحلیل‌های لغوی، روان‌شناختی، فلسفی و متافیزیکی، ابعاد چندگانه این آیه را تبیین کرد. ضرورت احیای علوم قرآنی، تلفیق آن‌ها با علوم تجربی و تبدیل علم دینی به مراکز تحقیقاتی، از مهم‌ترین نتایج این بررسی است. این اثر، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتارها و تحلیل‌های ارائه‌شده، راهنمایی است برای فهم عمیق‌تر تعاملات غیبی و نقش آن‌ها در زندگی انسان.
با نظارت صادق خادمی