متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (791)

مقدمه

در درس‌گفتارهایم، همواره کوشیده‌ام تا با نگاهی عمیق و نقادانه، راه‌هایی برای تحول در علوم دینی و حوزه‌های علمیه پیشنهاد کنم. این گفتگوها، که گاه به‌صورت گذرا در جلساتم مطرح شده‌اند، شرحی هستند از دغدغه‌هایم برای اعتلای جایگاه عالمان دینی و پاسخگویی به نیازهای روز جامعه. در این مجموعه، که آن را «گفتگوهای صمیمی» نامیده‌ام، تلاش کرده‌ام با زبانی صمیمی و در عین حال عمیق، تجربیات، تأملات و دیدگاه‌هایم را با شما به اشتراک بگذارم. آنچه در پی می‌آید، بازتابی است از اندیشه‌هایم درباره ضرورت بازنگری در نظام‌های آموزشی حوزه، توجه به سلامت جسمانی و روانی طلاب، و تقویت جایگاه عالمان در جامعه، با تکیه بر اصول قرآنی و معرفتی.

بخش اول: ضرورت نظام‌مند کردن دانش دینی

گاه در جمع طلاب، از نیاز مبرم به ایجاد بانک‌های اطلاعاتی برای عالمان دینی سخن گفتم. حوزه‌های علمیه باید برای هر عالم، فضایی فراهم کنند تا نظرات، استدلال‌ها و دیدگاه‌هایش به‌صورت نظام‌مند ثبت شود. این بانک‌ها، مانند صندوق‌های امانتی هستند که گنجینه دانش هر عالم را حفظ می‌کنند، اما با این تفاوت که باید در دسترس نقد و بررسی قرار گیرند. اگر عالمی ادعایی دارد، باید بتواند استدلال‌هایش را در این فضا ارائه کند و در صورت ناتوانی در اثبات، با تواضع علمی، خطایش را بپذیرد و آن را اصلاح کند.

این دیدگاه از قرآن کریم الهام گرفته است: وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (سوره اسراء، آیه ۳۶: و چیزی را که به آن علم نداری دنبال مکن). این آیه مرا به تأمل واداشت که دانش دینی باید مستند، معتبر و قابل ارزیابی باشد. می‌گفتم: عالم باید بتواند بگوید «اشتباه کردم» و نظرش را اصلاح کند، نه اینکه در برابر نقد، به جمود فکری پناه ببرد. این تواضع علمی، نشانه‌ای از عظمت روحی و تعهد به حقیقت است.

بخش دوم: خودانتقادی و تواضع علمی

در یکی از جلسات، با طلاب از اهمیت خودانتقادی سخن گفتم. عالم دینی باید شجاعت پذیرش خطا را داشته باشد. اگر نتواند استدلالی برای ادعایش بیاورد، باید آن را کنار بگذارد و به اشتباه خود اعتراف کند. این ویژگی، عالم را از غرور علمی و جمود فکری نجات می‌دهد و به او اجازه می‌دهد تا در مسیر بسط علمی گام بردارد. قرآن کریم می‌فرماید: قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (سوره بقره، آیه ۱۱۱: بگو دلیل خود را بیاورید اگر راست می‌گویید). این آیه مرا به این باور رساند که عالم باید همواره آماده ارائه برهان باشد و در صورت ناتوانی، با فروتنی، به بازنگری بپردازد.

بخش سوم: نقد نظارت غیرعلمی بر طلاب

در جلساتم، از روش‌های غیرعلمی نظارت بر طلاب انتقاد می‌کردم. در گذشته، گاه با تفتیش جیب‌های طلاب، به‌دنبال کنترل رفتارشان بودند، اما این کار نه‌تنها تربیت درستی به همراه نداشت، بلکه به مخفی‌کاری منجر می‌شد. می‌گفتم: طلاب باید آزادمنشانه تربیت شوند، نه با نظارت‌های سختگیرانه و غیرضروری. قرآن کریم می‌فرماید: فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ * لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُسَيْطِرٍ (سوره غاشیه، آیات ۲۱-۲۲: پس تذکر ده که تو تنها تذکر دهنده‌ای * بر آنان تسلط نداری). این آیه به من آموخت که نقش عالم، تذکر و هدایت است، نه سلطه و کنترل.

بخش چهارم: شایستگی در رهبری دینی

بارها از وابستگی به ثروت و اصل و نسب در رهبری دینی انتقاد کرده‌ام. رهبری دینی باید بر شایستگی‌های معنوی و اصالت ذاتی استوار باشد، نه بر مال و مقام. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ (سوره حجرات، آیه ۱۳: گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست). این آیه مرا به این باور رساند که معیار برتری، تقواست، نه ثروت یا نسب. می‌گفتم: ثروت و نسب، مانند تبی گذرا یا شبی ناپایدارند؛ آنچه پایدار است، طهارت ذاتی و شایستگی معنوی است.

در این راستا، مفهوم «اصطفا» یا گزینش الهی برایم بسیار الهام‌بخش بود. عالم دینی باید از آلودگی‌های جاهلی مصون باشد، چنان‌که در روایات آمده است: «لَمْ تَنْجَسْكَ الْجَاهِلِيَّةُ بِأَنْجَاسِهَا» (جاهلیت تو را با نجاست‌هایش آلوده نکرد). این طهارت ذاتی، با آیه إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا (سوره احزاب، آیه ۳۳: خدا جز این نمی‌خواهد که پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه دارد) همخوانی دارد.

بخش پنجم: بسط علمی و جسمانی

در درس‌گفتارهایم، بر ضرورت بسط علمی و جسمانی برای عالمان دینی تأکید داشتم. عالم باید دارای وسعت در علم و سلامت در جسم باشد تا بتواند وظایفش را به‌درستی انجام دهد. بسط علمی، به معنای توانایی درک علوم الهی و لدنی است، و بسط جسمانی، به سلامت و توان فیزیکی اشاره دارد. قرآن کریم می‌فرماید: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا (سوره انبیاء، آیه ۷۳: و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کردند). این آیه مرا به این باور رساند که رهبری دینی، نیازمند شایستگی‌های جامع است.

می‌گفتم: عالم دینی باید بتواند در برابر چالش‌های جسمانی و فکری ایستادگی کند. اگر جسمش ضعیف باشد، ذهنش نیز از پویایی بازمی‌ماند. به همین دلیل، طلاب باید ورزش کنند، تحرک داشته باشند و سلامتشان را حفظ کنند. قرآن کریم می‌فرماید: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ (سوره انفال، آیه ۶۰: و برای آنان هر چه در توان دارید از نیرو آماده کنید). این آیه مرا به این باور رساند که آمادگی جسمانی، بخشی از رسالت عالم دینی است.

بخش ششم: آموزش مهارت‌های عملی

بارها به طلاب توصیه می‌کردم مهارت‌های عملی مانند رانندگی، دفاع شخصی و موضوع‌شناسی را بیاموزند. عالم دینی باید با نیازهای روز جامعه آشنا باشد و بتواند به پرسش‌های مردم پاسخ دهد. می‌گفتم: طلبه‌ای که موضوع‌شناسی بلد نباشد، چگونه می‌تواند فتوای دقیق صادر کند؟ قرآن کریم می‌فرماید: وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ (سوره نحل، آیه ۱۱۶: و به دروغ با زبان‌های خود نگویید این حلال است و آن حرام). این آیه مرا به این باور رساند که عالم باید از مسائل روز آگاه باشد تا فتواهایش دقیق و معتبر باشد.

بخش هفتم: گزینش دقیق طلاب

در جلساتم، از سیستم پذیرش عمومی در حوزه‌ها انتقاد می‌کردم. حوزه‌های علمیه باید به جای پذیرش همگانی، گزینش دقیق انجام دهند تا افراد شایسته و مستعد وارد شوند. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ (سوره بقره، آیه ۲۴۷: خدا او را بر شما برگزید). این آیه مرا به این باور رساند که گزینش الهی، مبتنی بر شایستگی و استعداد است. می‌گفتم: حوزه باید مانند انتخاب یک ورزشکار حرفه‌ای، طلاب را با دقت گزینش کند تا عالمانی کارآمد و تأثیرگذار تربیت شوند.

بخش هشتم: سلامت جسمانی و روانی

بارها از تأثیر سلامت جسمانی و روانی بر کیفیت فتواها و اندیشه‌های عالمان سخن گفتم. عالمی که جسم و روح سالمی نداشته باشد، نمی‌تواند به‌درستی به جامعه خدمت کند. قرآن کریم می‌فرماید: وَاللَّهُ يُعْطِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ (سوره بقره، آیه ۲۴۷: و خدا پادشاهی‌اش را به هر که بخواهد می‌دهد). این آیه مرا به این باور رساند که مشیت الهی، بر حکمت و شایستگی استوار است. می‌گفتم: طلاب باید ورزش کنند، تحرک داشته باشند و از بیماری‌های مزمن دوری کنند تا ذهنشان پویا و فتواهایشان دقیق باشد.

بخش نهم: نقد رکود در علوم دینی

با حسرتی عمیق، از رکود فکری و جسمانی در حوزه‌های علمیه سخن می‌گفتم. عالمی که تحرک ندارد و از نظر جسمانی ضعیف است، نمی‌تواند به‌عنوان پیشوای جامعه عمل کند. قرآن کریم می‌فرماید: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا (سوره سجده، آیه ۲۴: و از میان آنان پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کردند، چون شکیبایی ورزیدند). این آیه مرا به این باور رساند که پویایی و صبر، از ویژگی‌های ضروری عالمان است.

بخش دهم: مردم‌محوری و دوری از عافیت‌طلبی

همواره به طلاب تأکید می‌کردم که عالم دینی باید در خدمت مردم باشد و از عافیت‌طلبی دوری کند. عالمی که مردم‌محور نباشد، به جامعه آسیب می‌رساند. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ (سوره انبیاء، آیه ۱۰۷: و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم). این آیه مرا به این باور رساند که عالم دینی باید مانند ماهی در دریای مردم زندگی کند و برای خدمت به آن‌ها آماده باشد.

بخش یازدهم: رزمایش و دفاع شخصی

در یکی از جلسات، از ضرورت آموزش رزمایش و دفاع شخصی به طلاب سخن گفتم. عالم دینی باید بتواند از خود و جامعه‌اش دفاع کند. می‌گفتم: اگر حوزه‌های علمیه رزمایش برگزار کنند، طلاب می‌توانند در برابر ظلم و تجاوز ایستادگی کنند. قرآن کریم می‌فرماید: وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا (سوره بقره، آیه ۱۹۰: و در راه خدا با کسانی که با شما می‌جنگند بجنگید و تجاوز نکنید). این آیه مرا به این باور رساند که دفاع مشروع، بخشی از رسالت عالم دینی است.

جمع‌بندی

این گفتگوهای صمیمی، بازتابی از دغدغه‌هایم برای احیای جایگاه علوم دینی و حوزه‌های علمیه است. همواره بر ضرورت تحول در نظام آموزشی، گزینش دقیق طلاب، آموزش مهارت‌های عملی، و توجه به سلامت جسمانی و روانی تأکید داشتم. این دیدگاه‌ها، نه به معنای نفی سنت‌های ارزشمند، بلکه دعوتی به بازنگری و ارتقای کیفیت است. هدفم این بود که حوزه‌های علمیه به مراکز تولید علم دینی کارآمد و تأثیرگذار تبدیل شوند، جایی که عالمان، با طهارت ذاتی، بسط علمی و جسمانی، و تعهد به خدمت به مردم، به‌عنوان چراغ راه جامعه بدرخشند.