متن درس
گفتگوهای صمیمی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 919
مقدمه
روزهایی را که در میان شاگردان، در فضای پرشور حوزه، از حکمت قرآنی، نقش عالمان و ضرورت اصلاح علم دینی سخن می‌گفتم. درس‌گفتارهایم، گاه به‌صورت گذرا، دریچه‌ای به سوی تأملات عمیق در مفاهیم حکومت دینی، مردم‌محوری و چالش‌های علوم دینی می‌گشود. اکنون که این خاطرات را بازگو می‌کنم، گویی بار دیگر در آن لحظات نفس می‌کشم، با همان اشتیاق برای پیوند دین با نیازهای جامعه و احیای علم پویا. این مجموعه، که «گفتگوهای صمیمی» نام گرفته، تلاشی است برای بازنمایی آن تأملات، با زبانی صمیمی و عمیق، تا خواننده را به سوی خرد عملی و اصلاح نظام‌های علمی و اجتماعی دعوت کند. در این بخش، از نقد ضعف علوم اجتماعی در تفاسیر تا ضرورت مردم‌محوری عالمان و باز بودن باب علم سخن گفته‌ام، با امید به احیای جایگاه عالمان در هدایت جامعه.
بخش اول: ضعف علوم اجتماعی و روان‌شناسی در تفاسیر
در درس‌گفتارهایم، از ضعف علوم اجتماعی و روان‌شناسی در میان عالمان گذشته گلایه کردم. گفتم: «بسیاری از حقایق قرآنی به دلیل ناآشنایی با این علوم از دسترس ما خارج شده است.» به شاگردانم گفتم: «اگر صد تفسیر را ورق بزنید، اثری از این علوم نمی‌یابید. عالمان ما اصول زندگی اجتماعی را نمی‌شناختند.» قرآن کریم می‌فرماید:
يُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
ترجمه: «به شما چیزی می‌آموزد که نمی‌دانستید» (قرآن کریم، بقره: 151). این آیه مرا به تأمل واداشت که قرآن، کتابی است که ظرفیت آموزش علوم نوین را دارد، اما ما به دلیل فقدان روش‌های علمی، از آن محروم مانده‌ایم.
بخش دوم: تمایز حکومت دینی و دین حکومتی
در درس‌گفتارهایم، از تفاوت میان حکومت دینی و دین حکومتی سخن گفتم. گفتم: «انبیا حکومتی دینی برپا می‌کردند، نه دینی حکومتی که وابسته به قدرت باشد.» به شاگردانم گفتم: «حکومت دینی، مردم‌محور است و ارزش آن به خدمت به مردم است.» قرآن کریم می‌فرماید:
أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ
ترجمه: «چنان‌که در میان شما فرستاده‌ای از خودتان روانه کردیم» (قرآن کریم، بقره: 151). این آیه نشان می‌دهد که انبیا از جنس مردم بودند و برای مردم آمدند. گفتم: «دین حکومتی، ارزشی ندارد، زیرا از مردم دور است.»
بخش سوم: نقد وابستگی عالمان به دولت‌ها
یکی از دغدغه‌هایم، وابستگی عالمان به دولت‌ها بود. به شاگردانم گفتم: «عالمانی که دولتی می‌شوند، چه در کشورهای اسلامی، چه در ادیان دیگر، ارزش علمی و معنوی خود را از دست می‌دهند.» گفتم: «عالم باید مستقل باشد، نه مزدور قدرت.» قرآن کریم می‌فرماید:
إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ
ترجمه: «از بندگان خدا تنها عالمان از او می‌ترسند» (قرآن کریم، فاطر: 28). گفتم: «عالم واقعی، کسی است که از خدا می‌ترسد، نه از قدرت‌ها.»
بخش چهارم: مردم‌محوری، معیار عالم دینی
در درس‌گفتارهایم، مردم‌محوری را معیار عالم دینی دانستم. گفتم: «مخالفت با نظام یا وابستگی به آن، هیچ‌کدام مردم‌محوری نیست. عالم باید در خدمت مردم باشد، نه قدرت.» قرآن کریم می‌فرماید:
أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ
ترجمه: «چنان‌که در میان شما فرستاده‌ای از خودتان روانه کردیم» (قرآن کریم، بقره: 151). گفتم: «عالم باید فیکم و منکم باشد؛ در میان مردم و از جنس مردم.»
بخش پنجم: نقد وابستگی مالی عالمان
از وابستگی مالی عالمان به منابع غیرمردمی گلایه کردم. گفتم: «عالمانی که مزدور قدرت‌ها شوند، از جایگاه خود سقوط می‌کنند.» به شاگردانم گفتم: «عالم باید از مردم ارتزاق کند، نه از قدرت‌ها.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
ترجمه: «و در اموالشان حقی برای سائل و محروم بود» (قرآن کریم، ذاریات: 19). گفتم: «عالم باید با ساده‌زیستی، از مردم باشد، نه وابسته به ثروت‌های غیرمردمی.»
بخش ششم: ارزش خون شهدا و مسئولیت عالمان
در درس‌گفتارهایم، از فداکاری شهدا و جانبازان سخن گفتم. گفتم: «یک قطره خون شهید، از بسیاری از امور دنیوی ارزشمندتر است.» به شاگردانم گفتم: «عالمان باید در راستای این فداکاری‌ها عمل کنند.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا
ترجمه: «و گمان مبرید کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده‌اند» (قرآن کریم، آل عمران: 169). گفتم: «عالمان باید این میراث را حفظ کنند و در خدمت مردم باشند.»
بخش هفتم: نقد سنت‌های غیرمردمی عالمان
از سنت حضور عالمان در سفره‌های مردم گلایه کردم. گفتم: «این کار، عالمان را تحقیر می‌کند و از جایگاه مردمی آن‌ها می‌کاهد.» به شاگردانم گفتم: «عالم باید مردم را به خانه خود دعوت کند و ساده‌زیستی را به آن‌ها بیاموزد.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ
ترجمه: «و کارشان به مشورت میان خودشان است» (قرآن کریم، شوری: 38). گفتم: «عالم باید با صفا و سادگی، مردم را تربیت کند، نه اینکه خود را وابسته به سفره‌های پرزرق‌وبرق کند.»
بخش هشتم: سیره پیامبر و مردم‌محوری
از سیره پیامبر (ص) در درس‌گفتارهایم سخن گفتم. گفتم: «پیامبر (ص) با نماز شب و حضور در میان مردم، الگویی بی‌نظیر بود.» به شاگردانم گفتم: «پیامبر یازده رکعت نماز شب می‌خواند، مسواک می‌زد، وضو می‌گرفت و در مسجد با مردم بود.» قرآن کریم می‌فرماید:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ
ترجمه: «برای شما در رسول خدا الگویی نیکوست» (قرآن کریم، احزاب: 21). گفتم: «این سیره، عالمان را به حضور فعال و معنوی در جامعه دعوت می‌کند.»
بخش نهم: نقد وابستگی به نگهبانان
از وابستگی برخی عالمان به نگهبانان و انفعال آن‌ها گلایه کردم. گفتم: «عالمانی که به نگهبانان وابسته‌اند، نمی‌توانند جامعه را هدایت کنند.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا
ترجمه: «و هر که از خدا بترسد، برای او راه خروجی قرار می‌دهد» (قرآن کریم، طلاق: 2). گفتم: «عالم باید مستقل باشد و با شجاعت در جامعه حضور یابد.»
بخش دهم: فداکاری امام حسین (ع) و مردم‌محوری
از فداکاری امام حسین (ع) به‌عنوان الگویی برای مردم‌محوری سخن گفتم. گفتم: «امام حسین (ع) جان خود را برای مردم داد.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ
ترجمه: «و او را با قربانی بزرگی بازخرید کردیم» (قرآن کریم، صافات: 107). گفتم: «عالمان باید این روحیه ایثار را سرلوحه قرار دهند و برای مردم زندگی کنند.»
بخش یازدهم: نقد بی‌انگیزگی در حوزه‌های علمی
از بی‌انگیزگی طلاب در حوزه‌های علمی گلایه کردم. گفتم: «طلاب با استعداد به دلیل نبود انگیزه، راکد می‌مانند یا گمراه می‌شوند.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا
ترجمه: «و هر که از خدا بترسد، کارش را برای او آسان می‌کند» (قرآن کریم، طلاق: 4). گفتم: «حوزه‌ها باید انگیزه و پویایی را در طلاب زنده کنند.»
بخش دوازدهم: ضرورت گزینشی شدن حوزه‌ها
در درس‌گفتارهایم، از ضرورت گزینشی شدن حوزه‌ها سخن گفتم. گفتم: «حوزه‌ها باید افراد مستعد را انتخاب کنند، نه همه را بپذیرند.» قرآن کریم می‌فرماید:
وَاخْتَارَ مُوسَىٰ قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا
ترجمه: «و موسی از قوم خود هفتاد مرد را برگزید» (قرآن کریم، اعراف: 155). گفتم: «انتخاب افراد شایسته، حوزه‌ها را به کانون علم و هدایت تبدیل می‌کند.»
بخش سیزدهم: نقد انسداد در علوم دینی
یکی از دغدغه‌هایم، رویکرد انسدادی در علم دینی بود. گفتم: «برخی مدعی‌اند باب علم بسته است، اما این با قرآن در تضاد است.» قرآن کریم می‌فرماید:
يُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
ترجمه: «به شما چیزی می‌آموزد که نمی‌دانستید» (قرآن کریم، بقره: 151). گفتم: «قرآن، دریچه علم را باز نگه داشته و انسداد، ساخته ذهن‌های محدود است.»
بخش چهاردهم: ارزش آثار علمی عالمان برجسته
از کتاب «قوانین» مرحوم میرزای قمی سخن گفتم. گفتم: «این اثر، گنجینه‌ای علمی و معنوی است، اما انسداد علمی مانع تأثیر آن شد.» به شاگردانم گفتم: «وقتی نسخه‌ای کهنه از این کتاب را یافتم، با دقت آن را صحافی کردم، گویی با گنجی روبه‌رو بودم.» قرآن کریم می‌فرماید:
قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ
ترجمه: «بگو اگر راست می‌گویید دلیل خود را بیاورید» (قرآن کریم، بقره: 111). گفتم: «آثار عالمان بزرگ، باید بازخوانی و احیا شود.»
بخش پانزدهم: نقد ناآگاهی عالمان
از ناآگاهی برخی عالمان گلایه کردم. گفتم: «ناآگاهی عالمان و ظلم سلاطین، ملت‌ها را بدبخت کرده است.» قرآن کریم می‌فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ
ترجمه: «خدا به اندازه ذره‌ای ظلم نمی‌کند» (قرآن کریم، نساء: 40). گفتم: «عالمان باید دانش خود را ارتقا دهند تا جامعه را به سوی عدالت هدایت کنند.»
بخش شانزدهم: ظرفیت قرآن برای جهان امروز
در درس‌گفتارهایم، از ظرفیت بی‌پایان قرآن سخن گفتم. گفتم: «قرآن، دانش‌هایی دارد که جهان امروز و آینده از آن بی‌بهره‌اند.» قرآن کریم می‌فرماید:
يُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
ترجمه: «به شما چیزی می‌آموزد که نمی‌دانستید» (قرآن کریم، بقره: 151). گفتم: «حوزه‌ها باید این ظرفیت را به کار گیرند و به جای انفعال، علم را به جهان عرضه کنند.»
جمع‌بندی
این گفتگوهای صمیمی، بازتابی از تأملاتم در سال‌های تدریس و نقد علم دینی است. از نقد ضعف علوم اجتماعی در تفاسیر تا دعوت به مردم‌محوری و باز بودن باب علم، هر یک از این خاطرات، تلاشی بود برای احیای جایگاه عالمان در هدایت جامعه. به شاگردانم می‌گفتم: «عالم دینی باید در میان مردم و از جنس آن‌ها باشد، با قرآن زندگی کند و از انفعال و وابستگی دوری گزیند.» امیدوارم این مجموعه، خواننده را به تأمل در حکمت قرآنی، اصلاح حوزه‌های علمی و نقش عالمان در تحول اجتماعی دعوت کند، گویی بار دیگر در میان شاگردانم نشسته‌ام و از حقیقت سخن می‌گویم.