متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 1073)

مقدمه

در این مجموعه، به بازنویسی و شرح تفصیلی درس‌گفتارهای خود پرداخته‌ام، خاطراتی که گاه به‌صورت گذرا در جلسات تدریس‌ام بیان شده‌اند و اکنون با نگاهی عمیق‌تر و با زبانی صمیمی، برای شما روایت می‌شوند. این گفتگوها، تأملاتی است در باب معرفت، خودسازی، و پیوند جسم و روح در مسیر الهی، که با تجربه‌های زیسته‌ام درآمیخته و با آیات قرآن کریم و سنت‌های دینی غنا یافته است. هر بخش از این روایت‌ها، دعوتی است به تأمل در زندگی، عبادت، و راه‌های رسیدن به معرفت الهی، که امیدوارم برای شما، خواننده گرامی، الهام‌بخش باشد.

بخش اول: خواب و نقش آن در معرفت و سلامت

در یکی از درس‌گفتارهایم، سخن از خواب به میان آمد، نعمتی الهی که هم جسم را بازسازی می‌کند و هم روح را برای دریافت معرفت آماده می‌سازد. خواب، بیش از یک نیاز زیستی، نشانه‌ای از حکمت خداوند است که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است:

﴿وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ﴾

«و از نشانه‌های او، خواب شما در شب و روز و تلاش شما برای به دست آوردن از فضل اوست. بی‌تردید در این، نشانه‌هایی است برای مردمی که می‌شنوند» (قرآن کریم، روم: ۲۳).

سال‌ها پیش، در جلسات تدریس، به شاگردانم می‌گفتم که کیفیت خواب، تأثیر مستقیمی بر طول عمر و سلامت روان و جسم دارد. آن‌هایی که با آرامش به خواب می‌روند، گویی جسم و روحشان در هماهنگی است و این هماهنگی، عمرشان را طولانی‌تر می‌کند. اما کسانی که با دشواری و التهاب روانی به خواب می‌روند، زودتر فرسوده می‌شوند. حتی در حیوانات هم این را دیده‌ام؛ موجوداتی که خواب منظمی دارند، سلامت‌ترند.

یک بار تجربه‌ای عجیب داشتم. در مدت یازده دقیقه، نه بار به خواب رفتم و بیدار شدم. این تمرین، که با آگاهی و تمرکز انجام شد، به من نشان داد که خواب، اگر با خودشناسی همراه شود، می‌تواند دریچه‌ای به معرفت نفس باشد. به شاگردانم توصیه می‌کردم که خوابیدنشان را بررسی کنند. گاهی حتی از دیگران می‌خواستم رفتارم را هنگام خواب مشاهده کنند تا الگوهای ناسالم را شناسایی کنم. این کار، بخشی از خودسازی است؛ باید بدانیم چه موانعی، چه جسمی و چه روانی، خواب ما را مختل می‌کند.

تفاوت‌های فردی در خواب هم مرا به فکر فرو می‌برد. برخی با آرامش به خواب می‌روند و رویاهایی منظم دارند، اما برخی دیگر، که با اضطراب می‌خوابند، رویاهایشان پراکنده و نامنظم است. گاهی حتی رویاهایشان را فراموش می‌کنند. این تفاوت‌ها، نشان‌دهنده تأثیر وضعیت روانی پیش از خواب است. از منظر دینی، خواب می‌تواند بستری برای تأمل و دریافت الهامات الهی باشد، اما این نیازمند آماده‌سازی ذهن و جسم است.

بخش دوم: بدن‌سازی دینی با نماز، قرآن و دعا

در یکی از جلساتم، سخن از بدن‌سازی دینی به میان آمد، راهی که جسم و روح را برای عبادت آماده می‌کند. یکی از عالمان دینی به من گفت: «من با جانماز و تسبیح نماز نمی‌خوانم. هرچه تشریفات را بیشتر کنی، احتمال مشوب بودنش بیشتر می‌شود.» این سخن، مرا به فکر فرو برد. اخلاص در عبادت، مهم‌تر از ابزارهای ظاهری است. قرآن کریم نیز بر این اخلاص تأکید دارد:

﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾

«بگو: بی‌تردید، نماز من و قربانی من و زندگی من و مرگ من برای خدا، پروردگار جهانیان است» (قرآن کریم، انعام: ۱۶۲).

به شاگردانم می‌گفتم که بهترین راه بدن‌سازی دینی، تمرکز بر سه عنصر است: نماز، قرآن، و دعاهای مأثور مانند مفاتیح‌الجنان. نماز، با حرکاتش جسم را آماده می‌کند و با تمرکز ذهنی، روح را صیقل می‌دهد. قرآن، آرامش و معرفت می‌بخشد، و دعاها، قلب را به خدا نزدیک‌تر می‌کنند. در گذشته، برخی در یازده ساعت یک ختم قرآن می‌کردند، اما امروز این توفیق کمتر شده است. جای آن را فعالیت‌های غیرمعنوی گرفته، و این غفلت، معرفت را از ما دور کرده است.

یکی از سنت‌های قدیمی که بسیار دوستش داشتم، خواندن دو رکعت نماز تحیت پیش از تدریس بود. عالمان پیشین این کار را می‌کردند، اما امروز این سنت کم‌رنگ شده و حتی گاهی مورد تمسخر قرار می‌گیرد. این موضوع مرا اندوهگین می‌کند، زیرا نافله و تحیت، روح را برای دریافت معرفت آماده می‌کنند. به شاگردانم توصیه می‌کردم که روزی یک ساعت نماز بخوانند، دو ساعت قرآن تلاوت کنند، و دعاهای مأثور را فراموش نکنند. این اعمال، نه‌تنها معرفت را تقویت می‌کنند، بلکه جسم را نیز سالم نگه می‌دارند.

بخش سوم: معرفت از مسیر محبت

یکی از زیباترین درس‌هایی که در زندگی‌ام آموختم، این بود که محبت، بهترین راه رسیدن به معرفت است. راننده‌ای ساده را که طلبه نبود، اما قلبی سرشار از محبت داشت. او می‌گفت: «وقتی در جاده می‌روم و سنگی می‌بینم، با احترام آن را برمی‌دارم و کنار می‌گذارم. یا اگر درختی تشنه باشد، به آن آب می‌دهم و با او سخن می‌گویم.» این محبت به مخلوقات، نشانه‌ای از معرفت او بود. قرآن کریم نیز بر این محبت تأکید دارد:

﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ﴾

«و کسانی که ایمان آورده‌اند، به خدا محبت شدیدتری دارند» (قرآن کریم، بقره: ۱۶۵).

این راننده به من آموخت که محبت، حتی به سنگ و درخت، قلب را نرم می‌کند و انسان را به خدا نزدیک‌تر می‌سازد. خشونت و بی‌احترامی، مانع معرفت است. به شاگردانم می‌گفتم که محبت به خلق، از همسر و فرزند گرفته تا طبیعت و موجودات، راهی است به سوی معرفت الهی. حتی در گذشته، پدران و مادران ما با حشرات با مهربانی رفتار می‌کردند و آن‌ها را به جای کشتن، از خانه بیرون می‌کردند. این سادگی و محبت، نشان‌دهنده عمق معرفتشان بود.

بخش چهارم: ورزش و آمادگی برای عبادت

ورزش، بخشی جدایی‌ناپذیر از خودسازی دینی است. همیشه به شاگردانم می‌گفتم: «پیش از نماز، نرمش کنید.» حرکات وضو، غسل، و نماز، خود نوعی ورزش است که جسم را آماده می‌کند. ورزش، نه‌تنها بدن را از رخوت و خستگی آزاد می‌کند، بلکه ذهن را برای عبادت و معرفت آماده می‌سازد. می‌گفتم: «هر عارف واصلی که دیده‌ام، ورزشکار بوده است.» ورزش، اراده را تقویت می‌کند و جسم را از مواد زائد پاک می‌کند.

یک بار به شاگردانم گفتم: «اگر نیم ساعت ورزش کنید، می‌توانید دو ساعت از خوابتان کم کنید.» بدن پر از مواد زائد، مانند جاده‌ای پر از گل و لای است. ورزش، این مواد را دفع می‌کند و جسم را سبک می‌سازد. حتی اگر بیماری یا محدودیت جسمی دارید، حرکتی هرچند کوچک انجام دهید. این حرکت، جسم و روح را برای معرفت آماده می‌کند.

بخش پنجم: رژیم غذایی و تأثیر آن بر معرفت

رژیم غذایی، یکی دیگر از ارکان خودسازی است. به شاگردانم می‌گفتم: «نان و گوشت زیاد، معرفت را از شما می‌گیرد.» تنوع غذایی، از زعفران و آبلیمو گرفته تا سایر مواد طبیعی، جسم و روان را متعادل می‌کند. یک بار به یکی از شاگردانم گفتم: «اگر هر روز چای زعفران بخوری، دو ماه دیگر دیوانه می‌شوی!» اما اگر به اندازه و متعادل مصرف کنی، رخوت و یأس از تو دور می‌شود.

غذای حلال و متعادل، جسم را برای معرفت آماده می‌کند. یکی از عالمان دینی به من گفت: «بدنت را شارژ کن تا معرفت پیدا کنی.» این سخن، همیشه در ذهنم مانده است. رژیم غذایی نامناسب، مانند پرخوری یا کم‌خوری، مانع خودسازی است. باید با دقت غذا خورد، نه زیاد و نه کم، بلکه به اندازه و با کیفیت.