متن درس
گفتگوهای صمیمی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 1093
مقدمه
در سال‌های گذشته، درس‌گفتارهایم فرصتی بود برای تأمل در مسائل روزمره، دینی و اجتماعی، که گاه به‌صورت گذرا در آن‌ها به خاطرات زندگی‌ام اشاره کرده‌ام. اکنون این خاطرات را با دقتی بیشتر و به‌گونه‌ای منسجم بازگو می‌کنم تا نه‌تنها تجربه‌های شخصی‌ام را به اشتراک بگذارم، بلکه تأملاتی عمیق در باب زندگی، اخلاق و معنویت را به مخاطبان عرضه کنم. این مجموعه، که «گفتگوهای صمیمی» نام گرفته، تلاشی است برای پیوند تجربه‌های زیسته با معارف دینی و اجتماعی، تا خواننده را به سفری در عمق معنویت و حکمت دعوت کند.
بخش اول: تأثیر رسانه‌ها بر تربیت اجتماعی
در کودکی، شب‌هایی که رادیو نیروی هوایی برنامه «هزار و یک شب» را پخش می‌کرد، قلبمان به تپش می‌افتاد. آن زمان، رادیو تهران و نیروی هوایی تنها رسانه‌های ما بودند. وقتی قصه‌گو می‌گفت: «چون قصه به اینجا رسید، بامداد شد و شهزاد لب از سخن فروبست»، همه ما در انتظار ادامه داستان، دل در دلمان نبود. آن سادگی و صمیمیت، تأثیری عمیق بر روح و روانمان داشت، چیزی که امروز در رسانه‌های پرزرق‌وبرق کمتر دیده می‌شود. رسانه‌های مدرن، با همه پیشرفتشان، گاه از نفوذ در لایه‌های عمیق جامعه، مانند دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، بازمانده‌اند. این کاستی، ما را به تأمل در چگونگی استفاده از رسانه برای تربیت و هدایت جامعه وا می‌دارد.
درنگ: رسانه‌های سنتی به دلیل سادگی و صمیمیت، تأثیر عاطفی و تربیتی عمیق‌تری داشتند. رسانه‌های مدرن باید برای هدایت جامعه، به‌ویژه در مراکز علمی، بازطراحی شوند.
قرآن کریم: وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ (بلد: 10)؛ «و او را به دو راه خیر و شر هدایت کردیم.»
این آیه مرا به این اندیشه می‌برد که رسانه‌ها می‌توانند ابزاری برای هدایت به سوی خیر باشند، اگر با حکمت و درایت به کار روند.
بخش دوم: ضرورت گسترش علم دینی در جامعه
سال‌ها پیش، در گفت‌وگوهایم، به این نکته اشاره کرده‌ام که علم دینی، با وجود گستردگی‌اش، در بخش‌های کلیدی جامعه مانند دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و وزارتخانه‌ها نفوذ کافی ندارد. می‌گفتم: «ما چند صد هزار عالم داریم، اما این علم کجا اثر گذاشته؟» علم دینی باید در همه لایه‌های جامعه جریان یابد، نه‌تنها در میان مردم عادی، بلکه در مراکز تصمیم‌سازی و علمی. این سخن، دعوتی است به عالمان که با حضور فعال در این عرصه‌ها، راه را برای هدایت و پیشرفت جامعه هموار کنند.
درنگ: علم دینی باید فراتر از محافل عمومی، در دانشگاه‌ها و مراکز علمی نفوذ کند تا تأثیرگذاری آن در جامعه فراگیر شود.
قرآن کریم: وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ (آل‌عمران: 187)؛ «و هنگامی که خداوند از کسانی که کتاب به آن‌ها داده شده بود پیمان گرفت که آن را برای مردم بیان کنید و کتمان نکنید.»
بخش سوم: چالش‌های اخلاقی فناوری‌های نوین
روزی در کتابخانه‌ام نشسته بودم که پرنده‌ای از پنجره وارد شد. با خود گفتم: «این از آسمان آمده، پس مالک آن منم!» اما وقتی دیدم چه آشوبی به پا کرد، دریافتم که حتی نعمت‌های ظاهری می‌توانند دردسرآفرین باشند. این ماجرا مرا به تأمل در فناوری‌های نوین، مانند اینترنت و ماهواره، واداشت. برخی گمان می‌کنند این ابزارها چون از «آسمان» می‌آیند، نیازی به رعایت اخلاق ندارند. اما من می‌گویم ورود به حریم دیگران، چه از زمین باشد چه از آسمان، نیازمند اجازه و رعایت حدود است.
درنگ: فناوری‌های نوین باید با رعایت اخلاق و حریم خصوصی به کار روند تا به ابزار هدایت تبدیل شوند، نه تخریب.
قرآن کریم: وَلَا تَجَسَّسُوا (حجرات: 12)؛ «و جاسوس نکنید.»
بخش چهارم: پرهیز از حرام‌خواری و تأثیر آن
در گذشته، مردم حتی در زمان قحطی از خوردن مال حرام پرهیز می‌کردند. می‌گفتند: «حرام خوردنی نیست، مثل سم است.» اما امروز، گویی این حساسیت کمرنگ شده است. همان پرنده‌ای که به کتابخانه‌ام آمد، مرا به این فکر برد که مال حرام، حتی اگر از آسمان بیاید، جز آشوب و ناآرامی نمی‌آورد. حرام‌خواری نه‌تنها به خودمان، بلکه به نسل‌های آینده‌مان آسیب می‌رساند.
درنگ: پرهیز از مال حرام، ضامن سلامت اخلاقی و اجتماعی فرد و نسل‌های آینده است.
قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ (بقره: 172)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که روزیتان کرده‌ایم بخورید.»
بخش پنجم: هوشیاری در برابر ادعاهای مذهبی
روزی کسی با من تماس گرفت و گفت: «امام زمان حرکت کرده، می‌خواهیم نام شما را در لیست یارانش بنویسیم!» خندیدم و گفتم: «ما خودمان از عالمان دین هستیم، این حرف‌ها را برای دیگران بزنید.» سپس فردی شمشیر چوبی‌ای آورد و ادعا کرد که از یاران مهدی است. به او گفتم: «با این ابزار چوبی چه می‌خواهی کنی؟» این خاطره مرا به این فکر برد که برخی با سوءاستفاده از باورهای دینی، مردم را فریب می‌دهند. هوشیاری در برابر این ادعاها، وظیفه‌ای دینی است.
درنگ: سوءاستفاده از باورهای دینی برای فریب مردم، نیازمند هوشیاری و بصیرت جامعه است.
قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ (توبه: 119)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، با راست‌گویان باشید.»
بخش ششم: خودکنترلی در مصرف
به فرزندانم می‌گفتم: «در مهمانی‌ها، گاهی قاطقی بخورید، گاهی با ملاحظه.» این سخن به این معناست که باید در مصرف منابع، اعتدال را رعایت کرد. مصرف بی‌رویه، نسل‌های آینده را به فقر و گرفتاری می‌کشاند. روزی با فردی سخن می‌گفتم که پدرش از نزدیکان دربار بود، اما خودش راننده‌ای ساده شده بود. گفتم: «این نتیجه حرام‌خواری است.» رزق حرام، نسل‌ها را گرفتار می‌کند.
درنگ: اعتدال در مصرف منابع، ضامن رفاه نسل‌های آینده است.
قرآن کریم: وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (اعراف: 31)؛ «و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خداوند اسراف‌کنندگان را دوست ندارد.»
بخش هفتم: احترام به مخلوقات
روزی شنیدم که عده‌ای در دنیا برای حمایت از حیوانات، معرکه‌ای به پا کرده‌اند، اما در واقع از حیوانات سوءاستفاده می‌کنند. این رفتار، نشانه‌ای از انحراف اخلاقی است. ما باید به مخلوقات خدا احترام بگذاریم، نه اینکه آن‌ها را ابزار هوس‌های خود کنیم.
درنگ: احترام به مخلوقات، نشانه تعهد به ارزش‌های الهی است.
قرآن کریم: وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (بقره: 195)؛ «و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد.»
بخش هشتم: تأثیر رزق حرام بر نسل‌ها
بارها دیده‌ام که رزق حرام، نه‌تنها فرد را گرفتار می‌کند، بلکه نسل‌هایش را نیز به ناکامی می‌کشاند. فردی که از مال حرام بهره برده بود، دچار مشکلات جسمی و روحی شد. به او گفتم: «نجاست را باید از زندگی‌ات پاک کنی.» این درس بزرگی است که رزق حلال، ضامن سلامت و سعادت است.
درنگ: رزق حرام، نسل‌ها را گرفتار ناکامی و بدبختی می‌کند.
قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ (بقره: 172)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که روزیتان کرده‌ایم بخورید.»
بخش نهم: روان‌شناسی و اصلاح رفتار
روزی به یکی از دوستان عارف‌مسلک گفتم: «برای سبک شدن روحت، گاهی باید از جدیت خارج شوی و مانند الاغ غلط بزنی!» او ابتدا گمان کرد شوخی می‌کنم، اما پس از یک هفته تماس گرفت و گفت: «واقعاً سبک شدم!» این تجربه نشان می‌دهد که گاهی شکستن قالب‌های خشک، به تعادل روانی کمک می‌کند.
درنگ: روش‌های غیرمعمول روان‌شناختی می‌توانند به تعادل شخصیت و خودشناسی کمک کنند.
قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ (حشر: 18)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا بترسید و هر کس باید بنگرد که برای فردا چه پیش فرستاده است.»
بخش دهم: ضرورت آگاهی طلاب از مسائل روز
در درس‌گفتارهایم، همیشه به طلاب می‌گفتم: «ساده نباشید!» دنیای امروز پیچیده است و طلاب باید از مسائل اجتماعی و سیاسی آگاه باشند. روزی در خیابان، قماربازی را دیدم که با شماره ماشین‌ها قمار می‌کردند. این ماجرا مرا به فکر فرو برد که اگر ما از این مسائل آگاه نباشیم، چگونه می‌توانیم جامعه را هدایت کنیم؟
درنگ: طلاب باید از مسائل روز آگاه باشند تا نقش مؤثری در هدایت جامعه ایفا کنند.
قرآن کریم: قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ (یوسف: 108)؛ «بگو این راه من است که به‌سوی خدا با بصیرت دعوت می‌کنم.»
بخش یازدهم: حفظ عزت نفس طلاب
روزی عکسی دیدم که طلبه‌ای برای گرفتن ساندویچ در صف ایستاده بود. با خود گفتم: «این چه کاری است؟» طلاب باید عزت نفس خود را حفظ کنند و از رفتارهایی که شأن آن‌ها را پایین می‌آورد، پرهیز کنند. ما باید برای طلاب امکانات لازم را فراهم کنیم تا نیازی به چنین رفتارهایی نداشته باشند.
درنگ: حفظ عزت نفس طلاب، نیازمند استقلال مالی و امکانات مناسب است.
قرآن کریم: وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ (منافقون: 8)؛ «و عزت از آن خدا و پیامبرش و مؤمنان است.»
بخش دوازدهم: نقد نابرابری‌های اجتماعی
یکی از عالمان بزرگ می‌گفت: «نگویید پولدارها پولدارتر و فقرا فقیرتر شده‌اند.» اما واقعیت این است که نابرابری‌های اجتماعی، جامعه را به سوی فقر و گرفتاری می‌برد. ما باید با سیاست‌گذاری عادلانه، این شکاف را پر کنیم.
درنگ: نابرابری‌های اجتماعی باید با سیاست‌گذاری عادلانه اصلاح شود.
قرآن کریم: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ (نحل: 90)؛ «خداوند به عدالت و احسان فرمان می‌دهد.»
بخش سیزدهم: آگاهی از جرایم اجتماعی
روزی دیدم که روی پلی، مواد مخدر می‌فروختند و زیر پل تحویل می‌دادند. این ماجرا نشان می‌دهد که جرایم اجتماعی در کمین‌اند و ما باید با آگاهی و بصیرت، از آن‌ها پیشگیری کنیم.
درنگ: آگاهی از جرایم اجتماعی، لازمه پیشگیری و اصلاح جامعه است.
قرآن کریم: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ (آل‌عمران: 104)؛ «و باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و از منکر بازدارند.»
بخش چهاردهم: نقد قمار و رفتارهای غیراخلاقی
روزی در نزدیکی حرم، قمارخانه‌ای دیدم که با شماره ماشین‌ها قمار می‌کردند. این رفتار، حرام و مخرب است. ما باید با چنین منکراتی مقابله کنیم و جامعه را به سوی خیر هدایت کنیم.
درنگ: قمار و رفتارهای غیراخلاقی، نیازمند مقابله و اصلاح است.
قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ (مائده: 90)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار پلیدی از کار شیطان است.»
بخش پانزدهم: شناخت دشمنان و تهدیدات
در سفری به سوریه، دریافتم که شناخت دشمنان و جاسوس‌ها در دنیای پیچیده امروز، امری ضروری است. بدون بصیرت، نمی‌توانیم از جامعه اسلامی محافظت کنیم.
درنگ: شناخت دقیق دشمنان، لازمه حفاظت از جامعه اسلامی است.
قرآن کریم: وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (بقره: 168)؛ «و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است.»
بخش شانزدهم: عدالت در توزیع ثروت
فقر و تکاثر، دو روی یک سکه‌اند. اگر ثروت‌ها کنترل نشوند، فقر گریبان جامعه را می‌گیرد. ما باید با سیاست‌گذاری عادلانه، ثروت را به‌گونه‌ای توزیع کنیم که عدالت برقرار شود.
درنگ: توزیع عادلانه ثروت، مانع از فقر و نابرابری در جامعه می‌شود.
قرآن کریم: لِكَيْلَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ (حشر: 7)؛ «تا ثروت در میان ثروتمندان شما دست‌به‌دست نگردد.»
جمع‌بندی
این خاطرات، که از درس‌گفتارهایم برگرفته شده‌اند، تلاشی است برای پیوند تجربه‌های زیسته با معارف دینی و اجتماعی. هر خاطره، دریچه‌ای است به سوی تأمل در زندگی، اخلاق و معنویت. امیدوارم این گفتگوهای صمیمی، خواننده را به تأمل در ارزش‌هایی چون رزق حلال، عدالت اجتماعی و بصیرت در برابر چالش‌های دنیای مدرن دعوت کند.
با نظارت صادق خادمی