متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۱۲۲۷

مقدمه

در خلال درس‌گفتارهایم، گاه خاطراتی از گذشته و تأملاتی در باب معارف دینی و عرفانی به میان می‌آمد که هر یک، چون آیینه‌ای، گوشه‌ای از زیستن در راه حق و حقیقت را بازمی‌تاباند. این خاطرات، که گاه در لابه‌لای سخنانم به‌صورت گذرا بیان شده‌اند، اکنون فرصتی یافته‌اند تا به‌گونه‌ای منسجم و با نگاهی عمیق‌تر بازگو شوند. آنچه در پی می‌آید، روایتی است از تجارب شخصی، تأملات عرفانی، و نقدهای علمی و اجتماعی که در طی سالیان دراز، در قلب و ذهنم ریشه دوانده است. این گفتگوها نه‌تنها شرح حال زندگی‌ام، بلکه دعوتی است به تأمل در ارزش‌های معنوی، علمی و انسانی که دین و دانش ما را بدان فرا می‌خواند.

بخش اول: اسماء الهی و رازهای معنوی

اهمیت ذکر «لا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ»

در درس‌گفتارهایم، بارها بر اهمیت ذکر «لا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ» تأکید کرده‌ام. این ذکر، که به تعبیر عرفا «أقل الأسماء» است، گوهری است که قلب مؤمن را صیقل می‌دهد، اما نیازمند آمادگی باطنی است. برخلاف اذکاری چون «سبحان الله» یا صلوات که به آب گوارا می‌مانند و روح را به‌آرامی سیراب می‌کنند، «لا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ» چون دارویی قوی است که اگر بی‌موقع یا بدون آمادگی مصرف شود، ممکن است به جای شفا، زیان برساند. این ذکر، هسته توحید است و نفی هرگونه شرک و اثبات یگانگی حق‌تعالی را در خود نهفته دارد.

این سخن را از استادم آموختم که ذکر توحید را باید با احتیاط و آگاهی ادا کرد، چه‌بسا که بی‌توجهی به شرایط آن، قلب را به جای نور، در تاریکی فرو برد. این آمادگی، از پاکی دل و دوری از ظلم و حرام آغاز می‌شود و تا رسیدن به صفا و صداقت ادامه می‌یابد.

ذکر «هو» و سوءتفاهم‌های تاریخی

شب‌های احیای کودکی‌ام را به یاد می آورم، وقتی هنوز هشت یا نه سال داشتم و با شوق کودکانه دعای جوشن کبیر را زمزمه می‌کردم. در آن شب‌ها، ذکر «هو» چون نغمه‌ای آسمانی در دلم طنین می‌انداخت. اما استادم، که خدا رحمتش کند، هشدار می‌داد که این ذکر را «سفت و درویشی» نگویم، مبادا به سوءتفاهم‌های رایج گرفتار شوم. چه بسیار که این ذکر را به درویشان نسبت داده‌اند، حال آنکه «هو» از اسماء باطنی الهی است و در عرفان اسلامی جایگاهی ویژه دارد. این سوءتفاهم، از آن‌روست که برخی، بی‌توجه به عمق معنوی این ذکر، آن را به گروه‌هایی خاص منتسب کرده‌اند.

این ذکر را باید با تنفس و در خلوت ادا کرد، بی‌صدا و با تمرکز، تا قلب را به نور الهی متصل سازد. استادم می‌گفت: «هو» را در نفس خود جاری کن، چنان‌که هر دم و بازدمت ذکر حق باشد. این سادگی و عمق، مرا به یاد حکایتی از کودکی‌ام می‌اندازد، وقتی اجازه گرفتم شیئی متبرک از مسجد بردارم. آن شیء را با احترام در زرورق نگه داشتم، گویی صحیفه سجادیه‌ای است که هرگاه به آن رجوع می‌کنم، عطر معنویتش قلبم را پر می‌کند.

بخش دوم: بازپس‌گیری مفاهیم دینی

اسرائیل: واژه‌ای قرآنی

در درس‌گفتارهایم، از تحریف واژه «اسرائیل» سخن گفتم. این واژه، که در قرآن کریم به معنای بنده خدا و مرتبط با حضرت یعقوب (ع) است، از اصالت دینی برخوردار است. اما چه حیف که گروه‌هایی آن را به نفع اغراض سیاسی مصادره کرده‌اند! بنی‌اسرائیل در قرآن، قومی هستند که بارها مورد خطاب حق‌تعالی قرار گرفته‌اند. واژه اسرائیل مال ماست، نه آنانی که با تحریف، آن را از معنای راستینش تهی کرده‌اند.

این سخن را از عالمان پیشین آموخته‌ام که باید مفاهیم دینی را از چنگال تحریف نجات داد. این تلاش، نه‌تنها حفظ اصالت دین است، بلکه دعوتی است به بازاندیشی در ارزش‌های قرآنی که گاه در غبار سوءتفاهم‌ها گم شده‌اند.

بخش سوم: علم و آموزش در گذر زمان

تحول در علوم دینی

در درس‌گفتارهایم، از تفاوت علمای گذشته و حال سخن گفته‌ام. علمای پیشین، با همه قداست و اخلاصشان، در زمینه‌هایی چون ریاضیات و محاسبات با محدودیت‌هایی روبه‌رو بودند. کتاب «خلاصة الحساب» شیخ بهایی را به یاد می‌آورم که حل یک جمع پنج‌رقمی در آن، نیم ساعت زمان می‌طلبید. اما امروز، طلاب جوان ما، که به برکت آموزش‌های مدرن باسوادتر شده‌اند، این محاسبات را در لحظه انجام می‌دهند. این تحول، نشان از پیشرفت در نظام آموزشی حوزه‌های علمیه دارد.

این پیشرفت، مرا به یاد کودکی‌ام می‌اندازد، وقتی جدول ضرب را با شوق می‌آموختم. امروز اما، کودکان پنج‌ساله با ذهن‌های تیز، محاسباتی انجام می‌دهند که روزگاری برای علما دشوار بود. این توانایی، زمینه‌ساز پرورش فیلسوفان و دانشمندانی است که آینده علم و دین را رقم خواهند زد.

نقد روش‌های آموزشی سنتی

بارها در درس‌گفتارهایم از روش‌های آموزشی سنتی انتقاد کرده‌ام. می‌گفتم: «دو دوتا چهارتا، مال هشتاد سال پیش است!» آموزش جدول ضرب به کودکان، از سنین پایین، ذهنشان را برای حل مسائل پیچیده آماده می‌کند. اما چه حیف که گاه نظام آموزشی ما، از این مهم غفلت کرده است. کودکی که جدول ضرب را به‌خوبی بیاموزد، می‌تواند فیلسوف، ریاضیدان یا دانشمندی بزرگ شود.

این نقد، دعوتی است به بازنگری در نظام آموزشی، تا کودکان ما از همان آغاز، با ابزارهای علمی مجهز شوند و راه را برای پیشرفت‌های بزرگ‌تر هموار کنند.

بخش چهارم: نقد سوءاستفاده از دین

سوءاستفاده از اسماء الهی

در درس‌گفتارهایم، از کسانی انتقاد کرده‌ام که از اسماء الهی برای منافع مادی سوءاستفاده می‌کنند. این عمل، به‌سان کلاهبرداری است که دین را به ابزاری برای سودجویی بدل می‌کند. کسی که به مقامات معنوی دست یافته باشد، نیازی به بهره‌برداری مادی از این اسماء ندارد. این افراد، که گاه در پوشش رمال و دعانویس ظاهر می‌شوند، با فریب مردم ساده‌لوح، به دین و معنویت لطمه می‌زنند.

این نقد، مرا به یاد حکایتی از سال‌های گذشته در قم می‌اندازد، وقتی برخی در پوشش فعالیت‌های دینی، به سوءاستفاده مالی می‌پرداختند. این‌گونه رفتارها، نه‌تنها به دین آسیب می‌زند، بلکه اعتماد مردم را سست می‌کند. علم دینی باید نظارتی دقیق بر این امور داشته باشد تا از تحریف دین جلوگیری شود.

بخش پنجم: تأملات قرآنی و عرفانی

تحلیل آیه‌ای از قرآن کریم

در درس‌گفتارهایم، به آیه‌ای از سوره آل‌عمران اشاره کرده‌ام که می‌فرماید:

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ عَلِيمٌ ۗ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ

ترجمه: کسانی که به آیات خدا کفر ورزیدند، برایشان عذابی دردناک است، و خدا توانمند و صاحب انتقام است.

این آیه را چنین تأویل کرده‌ام که کفر، گاه نه از بیرون دین، بلکه از درون جامعه دینی و به سبب انحرافات برخی مؤمنان سرچشمه می‌گیرد. این انحرافات، چون کرمی است که از خود درخت دین رشد می‌کند و به آن آسیب می‌زند. این سخن، هشداری است به ما که مراقب باشیم تا ایمانمان به کفر نیامیزد.

این تأمل، مرا به یاد روزهایی می‌اندازد که در حوزه اهل سنت، از صحاح سته سخن می‌گفتم. با تسلطی که بر این متون داشتم، بر ضرورت گفت‌وگوی علمی میان مذاهب اسلامی تأکید می‌کردم. این گفت‌وگو، راهی است برای وحدت و فهم متقابل، که از تعصبات فرقه‌ای به دور است.

جمع‌بندی

این گفتگوهای صمیمی، که از درس‌گفتارهایم در جلسه ۱۲۲۷ برگرفته شده‌اند، آمیزه‌ای است از تأملات عرفانی، نقدهای علمی و اجتماعی، و خاطراتی که هر یک، گوشه‌ای از مسیر زندگی‌ام را روشن می‌سازد. در این روایت‌ها، کوشیده‌ام تا اصالت مفاهیم دینی را حفظ کنم، از سوءاستفاده‌های مادی در پوشش دین انتقاد کنم، و بر ضرورت به‌روزرسانی علوم دینی در پرتو دانش مدرن تأکید ورزم. این خاطرات، دعوتی است به تأمل در ارزش‌های معنوی و علمی، و تلاشی است برای پیوند دین و دانش در راه هدایت انسان‌ها.