متن درس

عرفان محبوبی: تأملاتی در هویت وجودی و اصلاح نظام‌های اجتماعی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سیزدهم)

دیباچه

این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین عمیق و روشمند مفاهیم عرفان محبوبی می‌پردازد که با محوریت هویت وجودی انسان و نقد نظام‌های آموزشی، اجتماعی و هویتی، راهکارهایی برای پرورش انسان متعالی ارائه می‌دهد. با استناد به آیات قرآن کریم، به‌ویژه سوره بقره، این گفتار به کاوش در ضرورت شناسایی استعدادهای ذاتی افراد و ایجاد نظامی شفاف برای هدایت ایشان به‌سوی تحقق ظرفیت‌های الهی‌شان می‌پردازد. هدف این اثر، ارائه دیدگاهی منسجم و عمیق است که ضمن ریشه‌داشتن در معارف قرآنی و عرفانی، برای پژوهشگران حوزه‌های علوم انسانی، به‌ویژه عرفان اسلامی، فلسفه و علوم تربیتی، راهگشا باشد.

بخش یکم: ضرورت شفافیت هویتی در جامعه

مفهوم شفافیت هویتی

استاد فرزانه قدس‌سره، شفافیت هویتی را به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین پیشرفت اجتماعی معرفی می‌کنند. این شفافیت، در گرو شناسایی دقیق ویژگی‌های ذاتی و استعدادهای منحصربه‌فرد هر فرد از بدو تولد است. انسان، به‌سان گوهری یگانه در خلقت الهی، دارای «تخته‌سنگ وجودی» است که ویژگی‌های بی‌همتای او را در بر می‌گیرد. این استعاره، به زیبایی بیانگر ظرفیت‌های متمایزی است که خداوند در نهاد هر فرد نهاده و در هیچ کس دیگر یافت نمی‌شود. قرآن کریم در آیه سی‌ام سوره بقره، این جایگاه یگانه را چنین ترسیم می‌کند:

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً

و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار می‌دهم.

این آیه، بر جایگاه انسان به‌عنوان خلیفه الهی تأکید دارد که هر فرد را به‌مثابه آیینه‌ای از صفات الهی معرفی می‌کند. شفافیت هویتی، به معنای کشف این گوهر وجودی و هدایت آن به‌سوی شکوفایی است. استاد فرزانه، با نقد جامعه کنونی به‌عنوان جامعه‌ای «بدوی» از منظر هویت‌شناسی، بر این باورند که وجود نهادهای آموزشی نظیر دانشگاه‌ها، به‌تنهایی نشانگر پیشرفت نیست. جامعه‌ای پیشرفته است که هویت‌های اصیل افراد را شناسایی کرده و بر اساس آن، مسیر زندگی‌شان را هموار سازد.

نقد سطحی‌نگری در ارزیابی پیشرفت اجتماعی

استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی عمیق و عرفانی، وجود نهادهای آموزشی را به‌تنهایی نشانه‌ای از پیشرفت نمی‌دانند. جامعه‌ای که فاقد نظام شناسایی هویت‌های وجودی است، در نگاه ایشان، هنوز در مراتب ابتدایی پیشرفت قرار دارد. این نقد، ریشه در آیات قرآن کریم دارد که هدایت را برای کسانی می‌داند که به حقیقت وجودی خود آگاه‌اند:

ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ ۖ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ

این کتاب که در آن هیچ شکی نیست، راهنمایی برای پرهیزگاران است.

پیشرفت واقعی، در گرو پرورش انسان‌هایی است که با هویت اصیل خود هم‌راستا باشند. فقدان این رویکرد، جامعه را به ورطه‌ای می‌کشاند که در آن، استعدادهای ذاتی زیر بار آموزش‌های غیرمرتبط مدفون می‌شوند.

بخش دوم: نقد نظام‌های آموزشی و پیشنهاد اصلاحات

تشبیه آموزش‌های رسمی به انبار کاه

استاد فرزانه، آموزش‌های رسمی را به انبار کاهی تشبیه می‌کنند که تخته‌سنگ وجودی افراد را، به‌سان سوزنی ظریف، در خود پنهان می‌سازد. علوم آموخته‌شده، اگرچه ارزشمندند، اما اگر بدون توجه به ویژگی‌های ذاتی افراد ارائه شوند، هویت اصیل را محو می‌کنند. این تشبیه، به زیبایی بیانگر خطر گم‌گشتگی انسان در میان انبوه اطلاعات است، گویی سوزنی در انبار کاه که یافتنش دشوار است.

پیشنهاد شناسایی زودهنگام استعدادها

برای جلوگیری از این گم‌گشتگی، استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که پیش از انباشت علوم در ذهن افراد، ویژگی‌های وجودی آن‌ها شناسایی و ثبت شود. این شناسایی، باید در سال‌های اولیه زندگی، از بدو تولد یا در دوران کودکی، انجام پذیرد. این پیشنهاد، با رویکردهای نوین روان‌شناسی تربیتی هم‌راستاست، اما در چارچوب عرفان محبوبی، بعدی متعالی می‌یابد، چرا که هم‌سویی با اراده الهی در خلقت هر فرد را دنبال می‌کند.

نقد نظام ارزیابی تحصیلی کنونی

نظام ارزیابی تحصیلی کنونی، به دلیل ترکیب کلیشه‌ای نمرات دروس مختلف، نقاط قوت افراد را مخدوش می‌کند. استاد فرزانه، با استناد به آیه 164 سوره انعام، این رویکرد را نقد می‌کنند:

وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ

و هیچ کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد.

همان‌گونه که در قضاوت الهی، هر فرد مسئول اعمال خویش است، در ارزیابی تحصیلی نیز نباید نقاط قوت یک حوزه به دلیل ضعف در حوزه‌ای دیگر نادیده گرفته شود. ترکیب معدل دروس مختلف، مانند فیزیک، ورزش و انضباط، مانع از شناسایی استعدادهای واقعی افراد می‌شود.

بخش سوم: پیشنهاد شناسنامه وجودی

مفهوم شناسنامه وجودی

استاد فرزانه، پیشنهاد ایجاد «شناسنامه وجودی» را مطرح می‌کنند که در آن، ویژگی‌های ذاتی هر فرد، اعم از معنوی، مادی، هنری یا ورزشی، ثبت شود. این شناسنامه، ابزار پیشنهادی برای عملیاتی‌سازی شفافیت هویتی است و مشابه پروفایل‌های روان‌شناختی در نظام‌های آموزشی پیشرفته است، اما با رویکردی عرفانی-قرآنی، به‌عنوان مبنای پرورش انسان‌های متعالی معرفی می‌شود.

نقد شناسنامه‌های کنونی

شناسنامه‌های کنونی، تنها اطلاعات اولیه نظیر نام، محل تولد و نام والدین را در بر می‌گیرند و هیچ داده‌ای درباره هویت وجودی فرد ارائه نمی‌دهند. استاد فرزانه، این کاستی را نقد کرده و بر ضرورت ثبت ویژگی‌های وجودی تأکید دارند. این نقد، ریشه در نگاه قرآنی به هویت انسان دارد که فراتر از مشخصات ظاهری، شامل استعدادهای متعالی اوست.

نقد درج اطلاعات انتخاباتی در شناسنامه

استاد فرزانه، درج اطلاعات انتخاباتی در شناسنامه را غیرمنطقی دانسته و پیشنهاد می‌کنند که شناسنامه انتخاباتی جداگانه‌ای ایجاد شود. این نقد، به ضرورت تفکیک حوزه‌های هویتی و سیاسی اشاره دارد. هویت وجودی فرد نباید با مسائل موقتی و سیاسی آلوده شود، بلکه باید به‌عنوان مبنای هدایت متعالی او حفظ گردد.

بخش چهارم: اصلاح نظام‌های دینی و اجتماعی

نقد نظام پذیرش در مراکز دینی

استاد فرزانه، بر ضرورت گزینش دقیق در مراکز دینی تأکید دارند تا افرادی با استعدادهای معنوی مناسب انتخاب شوند. پذیرش عمومی بدون ارزیابی دقیق، ممکن است به ورود افرادی منجر شود که به دنبال منافع مادی یا عناوین هستند. این پیشنهاد، با مفهوم «محبوبین» در عرفان محبوبی هم‌راستاست که بر انتخاب افرادی با ویژگی‌های خاص الهی تأکید دارد.

پیشنهاد آموزش‌های رزمی برای طلاب

استاد فرزانه، پیشنهاد می‌کنند که طلاب علوم دینی، آموزش‌های رزمی ببینند تا در برابر ظلم و ناملایمات، قوی و خودکفا باشند. این دیدگاه، ریشه در سنت عیاری و جوانمردی در عرفان اسلامی دارد. قرآن کریم، استقامت در راه خدا را ستایش می‌کند:

الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا

کسانی که مردم به آن‌ها گفتند: مردم علیه شما گرد آمده‌اند، از آن‌ها بترسید، ولی ایمانشان افزون شد.

این آیه، بر قدرت و استقامت مؤمنان واقعی تأکید دارد. آموزش‌های رزمی، طلاب را به عیارانی تبدیل می‌کند که هم در بعد معنوی و هم در بعد جسمانی، توانایی دفاع از حقیقت را دارند.

نقد رفتارهای ظاهری و تظاهر دینی

استاد فرزانه، گروه‌هایی را که به‌جای خدمت واقعی، به رفتارهای ظاهری و تظاهر دینی مشغول‌اند، نقد می‌کنند. این نقد، با آیه 11 سوره بقره هم‌خوانی دارد:

وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ

و چون به آن‌ها گفته شود در زمین فساد نکنید، گویند: ما فقط اصلاح‌گریم.

عرفان محبوبی، بر اصالت و صداقت در عمل تأکید دارد و هرگونه تظاهر را محکوم می‌کند. خدمت واقعی، در گرو حضور در میدان‌های دشوار و ایثار برای حقیقت است.

بخش پنجم: نقد هویت‌سازی‌های جعلی و پیشنهاد نظام شفاف

نقد جعل هویت‌های دینی و اجتماعی

استاد فرزانه، تغییر نام‌ها و هویت‌ها را به‌عنوان نشانه‌ای از عدم شفافیت هویتی نقد می‌کنند. این پدیده، که به «گانگستر بازی» تعبیر شده، تلاشی برای پنهان‌کردن ریشه‌های واقعی افراد است. قرآن کریم، بر صداقت و شفافیت تأکید دارد:

إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ

ما تو را به‌حق فرستادیم.

جعل هویت، با اصل صداقت در عرفان اسلامی مغایرت دارد و مانع از تحقق شفافیت هویتی می‌شود. استاد فرزانه، پیشنهاد می‌کنند که نظام هویت‌شناسی باید از بدو تولد، ویژگی‌های اصیل افراد را ثبت کند تا از چنین انحرافاتی جلوگیری شود.

هدررفتن نیروهای انسانی

فقدان شناسایی ویژگی‌های وجودی، به هدررفتن استعدادهای انسانی منجر می‌شود. استاد فرزانه، با استناد به آیه 32 سوره بقره، این مسئله را نقد می‌کنند:

قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا

گفتند: منزهی تو، ما جز آنچه به ما آموختی، علمی نداریم.

این آیه، بر محدودیت علم بشری و لزوم بازگشت به حکمت الهی تأکید دارد. انسان‌هایی که با علوم آموخته‌شده زندگی می‌کنند، نه با هویت اصیل خود، از مسیر حکمت الهی دور می‌افتند.

نتیجه‌گیری

این گفتار، با تکیه بر معارف عرفان محبوبی و آیات قرآن کریم، به نقد عمیق نظام‌های آموزشی، اجتماعی و هویتی کنونی پرداخته و راهکارهایی برای اصلاح آن‌ها ارائه می‌دهد. تأکید بر مفهوم «تخته‌سنگ وجودی» و ضرورت شناسایی زودهنگام استعدادها، به‌عنوان پایه‌ای برای شفافیت هویتی و تحقق عدالت اجتماعی، از برجسته‌ترین ویژگی‌های این دیدگاه است. پیشنهادهایی نظیر ایجاد «شناسنامه وجودی»، تفکیک معدل‌ها، اصلاح نظام گزینش در مراکز دینی و آموزش‌های رزمی برای طلاب، راهکارهایی عملی برای رفع کاستی‌های کنونی ارائه می‌دهند. این دیدگاه، با آیات قرآنی مانند آیه 164 سوره انعام و آیه 2 سوره بقره هم‌راستاست که بر اصالت، شفافیت و هدایت متعالی انسان تأکید دارند. این اثر، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران حوزه‌های عرفان اسلامی، فلسفه و علوم تربیتی است که به دنبال درک عمیق‌تری از هویت انسانی و اصلاح نظام‌های اجتماعی‌اند.