متن درس

عرفان محبوبی: کاوش در ویژگی‌های محبوبین در سوره‌های انفال و توبه

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه‌ودوم)

دیباچه

این نوشتار، سفری است به ژرفای معارف قرآنی که با نگاهی عرفانی و معنوی، ویژگی‌های بندگان برگزیده الهی (محبوبین) را در آیینه سوره‌های انفال و توبه کاوش می‌کند. این متن، با تأمل در آیات الهی و بهره‌گیری از تمثیل‌های باطنی، به تبیین جایگاه متعالی محبوبین، تمایز آن‌ها از دیگر انسان‌ها، و نقش سکینه و جنود نامرئی در حیات معنوی‌شان می‌پردازد. هدف، گشودن دریچه‌ای است به سوی فهم عمیق‌تر حقایق قرآنی، که چونان چشمه‌ای زلال، جان حقیقت‌جویان را سیراب می‌سازد.

بخش نخست: تفاوت‌های سوره‌های قرآنی در تبیین محبوبین

تنوع در بیان ویژگی‌های محبوبین

قرآن کریم، در سوره‌های گوناگون، با شدت و ضعف متفاوتی به تبیین ویژگی‌های محبوبین می‌پردازد. سوره انفال، با ۷۵ آیه، در مقایسه با سوره توبه با ۱۲۹ آیه، از نظر تعداد آیات کمتر است، اما از منظر محتوایی، به دلیل تمرکز بر پیروزی‌های الهی و اقتدار مؤمنان، بیان غنی‌تر و سنگین‌تری از صفات محبوبین ارائه می‌دهد.

این تفاوت، چونان تنوع رنگ‌های یک نقاشی الهی، نشان‌دهنده حکمت خداوند در تبیین تدریجی معارف است. سوره انفال، با تأکید بر حمایت الهی و ملائکه مردفین، به جایگاه متعالی محبوبین توجه ویژه‌ای دارد، در حالی که سوره توبه، با تمرکز بر مسائل اجتماعی و سیاسی، کمتر به این موضوع پرداخته است.

محدودسازی بیان صفات محبوبین در سوره انفال

در سوره انفال، به دلیل عمق و حساسیت صفات محبوبین، مانند درک امور غیبی و اقتدار معنوی، این ویژگی‌ها به‌صورت محدود و با احتیاط بیان شده‌اند تا از ایجاد مشکلات برای مخاطبان عام جلوگیری شود.

این محدودسازی، مانند پنهان کردن گنج در دل خاک، حکایت از حکمت الهی دارد که معارف را متناسب با ظرفیت مخاطبان عرضه می‌کند. صفات متعالی محبوبین، چونان گوهرهایی گران‌بهاست که تنها با آمادگی معنوی قابل درک است.

نشانه تفاوت سوره توبه: نبود بسم الله

عدم وجود «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای سوره توبه، نشانه‌ای از تفاوت محتوایی این سوره با دیگر سوره‌هاست. این ویژگی، توجه قاریان قرآن کریم را به ساختار و محتوای خاص این سوره جلب می‌کند.

این تفاوت، چونان کلیدی است که قفل محتوای سوره را می‌گشاید و خواننده را به تأمل در مقاصد الهی آن دعوت می‌کند. نبود «بسم الله» نشان‌دهنده تمرکز سوره بر مسائل جهادی و اجتماعی است، در حالی که سوره انفال بر معارف معنوی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با بررسی تفاوت‌های سوره‌های انفال و توبه در تبیین ویژگی‌های محبوبین، نشان داد که قرآن کریم با حکمت الهی، معارف را متناسب با ظرفیت مخاطبان و موضوعات سوره‌ها عرضه می‌کند. سوره انفال، با تأکید بر اقتدار معنوی، و سوره توبه، با تمرکز بر مسائل اجتماعی، هر یک به شیوه‌ای خاص، جایگاه محبوبین را تبیین می‌کنند.

بخش دوم: ویژگی‌های وجودی و معنوی محبوبین

تمایز محبوبین از انسان‌های عادی

محبوبین الهی، به دلیل برخورداری از درک‌های خاص و اقتدار معنوی، از انسان‌های عادی متمایزند. این ویژگی‌ها یا از طریق خودشناسی و یا با هدایت مربی الهی و خداوند آشکار می‌شود.

محبوبین، چونان ستارگانی در آسمان هستی‌اند که نورشان از عوالم علوی به عالم ناسوت می‌تابد. این تمایز، ریشه در ظرف ظهور کمالات الهی دارد که در وجود آن‌ها متجلی شده است.

هدایت الهی در انتخاب پیامبران و اولیاء

خداوند با دستورات مستقیم، مانند «اقرأ» (سوره علق) و «قم» (سوره مدثر)، پیامبران و اولیاء را به‌عنوان ظرف ظهور کمالات الهی هدایت می‌کند. این هدایت، زمینه‌ساز بروز صفات متعالی در آن‌هاست.

این دستورات، چونان نسیمی الهی، روح پیامبران را بیدار می‌کند و آن‌ها را به سوی رسالت هدایت می‌سازد. این فرآیند، نشان‌دهنده ارتباط بی‌واسطه الهی با برگزیدگان است.

خودشناسی و شناخت صفات محبوبین

برخی از محبوبین با خودشناسی، مانند کشف رگه‌های طلا در خاک، به جایگاه معنوی خود پی می‌برند، در حالی که برخی دیگر نیازمند هدایت مربی الهی یا خداوند هستند.

تمثیل رگه‌های طلا، استعدادهای نهان در وجود انسان را نشان می‌دهد که تنها با کاوش عمیق، مانند تلاش یک مهندس یا زیست‌شناس، آشکار می‌شود. این فرآیند، نیازمند آگاهی و تلاش است.

تمثیل لایه‌های ادویه برای تفاوت‌های وجودی

ویژگی‌های انسان‌ها، مانند لایه‌های ادویه (هل، زعفران، دارچین)، متنوع و متمایز است. برخی به‌صورت طبیعی آشکارند، مانند سنگ صاف، و برخی نیازمند صیقل و شناخت هستند.

این تمثیل، چونان نقاشی‌ای رنگارنگ، تنوع استعدادهای انسانی را نشان می‌دهد. برخی انسان‌ها، مانند سنگ صاف، صفاتشان بی‌نیاز از پردازش است، اما دیگران، مانند سنگ خام، نیازمند صیقل و تربیت‌اند.

تنوع زمینه‌های الهی در انسان‌ها

خداوند به هر بنده‌ای ظرفیت‌ها و زمینه‌های متفاوتی عطا کرده است، اما بسیاری از انسان‌ها قادر به شناخت یا استفاده از این ظرفیت‌ها نیستند.

این ظرفیت‌ها، چونان بذرهایی در خاک وجود انسان‌اند که با آبیاری خودآگاهی و هدایت الهی، به شکوفایی می‌رسند. عدم شناخت این استعدادها، مانع از تحقق کمالات معنوی می‌شود.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تبیین ویژگی‌های وجودی و معنوی محبوبین، آن‌ها را به‌عنوان برگزیدگان الهی معرفی کرد که از طریق خودشناسی یا هدایت الهی به جایگاه متعالی خود پی می‌برند. تمثیل‌هایی مانند رگه‌های طلا و لایه‌های ادویه، تنوع و پیچیدگی استعدادهای انسانی را نشان می‌دهند که در محبوبین به کمال می‌رسد.

بخش سوم: سکینه و جنود نامرئی در سوره توبه

سکینه به‌عنوان ویژگی کلیدی محبوبین

آیه ۲۶ سوره توبه می‌فرماید: ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ، به معنای «سپس خداوند آرامش خود را بر فرستاده خویش و بر مؤمنان فرو فرستاد». سکینه، آرامشی الهی است که با اقتدار معنوی همراه است و محبوبین را در شرایط دشوار استوار می‌سازد.

سکینه، چونان نسیمی آسمانی، قلب پیامبر و مؤمنان را آرام می‌کند و آن‌ها را در برابر ناملایمات پایدار می‌سازد. این آرامش، نشانه‌ای از عنایت خاص الهی به برگزیدگان است.

سکینه به‌عنوان گنج نهان

سکینه، مانند گنجی نهان است که دستیابی به آن نیازمند تلاش و شناخت است. این ویژگی، محبوبین را از دیگران متمایز می‌کند، زیرا تنها با آمادگی معنوی می‌توان به آن دست یافت.

این گنج، چونان مرواریدی در دل صدف، در عمق وجود انسان نهفته است و تنها با کاوش عرفانی می‌توان آن را کشف کرد.

اختصاص سکینه به پیامبر و عمومیت برای مؤمنان

سکینه، به‌صورت اختصاصی بر پیامبر و به‌صورت عام بر مؤمنان نازل شده است. این عمومیت، نشان‌دهنده گستردگی رحمت الهی است که مؤمنان را نیز در بر می‌گیرد.

این ویژگی، مانند خورشیدی است که نورش بر همه می‌تابد، اما شدت آن در وجود پیامبر به اوج می‌رسد.

جنود نامرئی و اقتدار معنوی

آیه ۲۶ سوره توبه ادامه می‌دهد: وَأَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا، به معنای «و سپاهیانی فرو فرستاد که آن‌ها را ندیدید». جنود نامرئی، نشانه درک غیبی محبوبین است که آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند.

این جنود، مانند لشکری نامرئی، در خدمت محبوبین‌اند و اقتدار الهی آن‌ها را در برابر دشمنان حفظ می‌کند.

اختصاص سکینه به پیامبر در آیه ۴۰

آیه ۴۰ سوره توبه می‌فرماید: إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا، به معنای «آنگاه که آن دو در غار بودند، وقتی به همراهش گفت: اندوهگین مباش که خدا با ماست. پس خداوند آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهیانی که آن‌ها را ندیدید، تأیید کرد». این آیه نشان می‌دهد که سکینه تنها بر پیامبر نازل شد.

این اختصاص، مانند نوری است که بر قله وجود پیامبر می‌تابد و او را در برابر ترس و اضطراب مصون می‌دارد.

ترس همراه پیامبر و آرامش پیامبر

در آیه ۴۰، همراه پیامبر دچار ترس شد، اما پیامبر با برخورداری از سکینه، آرامش خود را حفظ کرد. این تفاوت، جایگاه متعالی پیامبر را نشان می‌دهد.

این آرامش، مانند صخره‌ای استوار در برابر طوفان ترس، پیامبر را در شرایط بحرانی پایدار نگه داشت.

اختلاف در تفسیر آیه ۴۰

تفسیر آیه ۴۰ سوره توبه، به دلیل همراهی ابوبکر با پیامبر، محل اختلاف میان شیعه و سنی است. برخی این همراهی را نشانه نقص همراه می‌دانند، زیرا او دچار ترس شد و سکینه بر او نازل نشد.

این اختلاف، مانند دو شاخه از یک رود، نشان‌دهنده دیدگاه‌های متفاوت در فهم آیات قرآنی است، اما حقیقت سکینه پیامبر، چونان خورشیدی بی‌منازع می‌درخشد.

تأیید پیامبر با جنود نامرئی

جنود نامرئی در آیه ۴۰، اقتدار معنوی پیامبر را تأیید می‌کند و او را در برابر تهدیدات حفظ می‌نماید.

این جنود، مانند سپری نامرئی، پیامبر را در برابر دشمنان محافظت کرد و نشانه‌ای از عنایت خاص الهی است.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با بررسی آیات ۲۶ و ۴۰ سوره توبه، سکینه و جنود نامرئی را به‌عنوان ویژگی‌های کلیدی محبوبین معرفی کرد. سکینه، آرامشی الهی است که پیامبر و مؤمنان را در شرایط دشوار استوار می‌سازد، و جنود نامرئی، نشانه درک غیبی و اقتدار معنوی آن‌هاست.

بخش چهارم: تمایز آرامش و آسایش

تفاوت آرامش و آسایش

آرامش عادی، نتیجه آسایش مادی است، اما سکینه، آرامشی الهی و مستقل از شرایط مادی است. آسایش، ظرف زمینه‌ای است که آرامش را به دنبال دارد، اما سکینه، حالتی عمیق‌تر و متعالی‌تر است.

آرامش عادی، مانند سایه‌ای است که از درخت آسایش برمی‌خیزد، اما سکینه، چونان چشمه‌ای جوشان، از منبع الهی سرچشمه می‌گیرد.

آزمایشگاه تشخیص آرامش عادی و الهی

آیه ۲۶ سوره توبه، آزمایشگاهی برای تشخیص سکینه الهی از آرامش عادی است. مؤمن واقعی، حتی در نبود آسایش، آرامش خود را حفظ می‌کند، در حالی که انسان عادی در شرایط دشوار دچار اضطراب می‌شود.

این آزمایشگاه، مانند کوره‌ای است که گوهر سکینه را از سنگ آرامش عادی جدا می‌سازد و حقیقت ایمان را آشکار می‌کند.

تفاوت واژه‌های آرامش و آسایش

آسایش، ظرف زمینه‌ای است که آرامش را به دنبال دارد، اما سکینه، حالتی عمیق و الهی است که از شرایط مادی مستقل است. این تفاوت، به دلیل عدم توجه به اشتقاق واژه‌ها، اغلب نادیده گرفته می‌شود.

این تمایز، مانند تفاوت میان خاک و گوهر است که هر یک جایگاه و کارکرد خاص خود را دارند.

ویژگی‌های روحی و روانی محبوبین

محبوبین، با دریافت انزیم‌های روحی، قادر به درک امور پیش از وقوع هستند، مانند منجمی که حرکت ستارگان را پیش‌بینی می‌کند.

این ویژگی، مانند چراغی است که در تاریکی آینده می‌درخشد و محبوبین را به سوی هدایت الهی رهنمون می‌شود.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تمایز میان آرامش عادی و سکینه الهی، نشان داد که محبوبین با برخورداری از آرامشی متعالی، از شرایط مادی مستقل‌اند. آیه ۲۶ سوره توبه، آزمایشگاهی برای تشخیص این تفاوت است و ویژگی‌های روحی محبوبین را برجسته می‌سازد.

بخش پنجم: تمایز محبوبین از نوابغ و دیوانگان

تمایز محبوبین، نوابغ و دیوانگان

محبوبین از بالا به پایین، با درک‌های منظم و الهی، به حقیقت می‌رسند. نوابغ از پایین به بالا، با تلاش عقلانی، به کشفیات می‌رسند. دیوانگان، با دریافت‌های نامنظم و سرگردان، از حقیقت دورند.

محبوبین، مانند پرندگانی‌اند که از افلاک الهی به زمین ناسوت می‌آیند؛ نوابغ، مانند کوهنوردانی‌اند که با تلاش به قله می‌رسند؛ و دیوانگان، مانند ره‌گم‌کردگانی‌اند که در بیابان سرگردانی پرسه می‌زنند.

رگه‌های جنون در انسان‌ها

تا ۶۰ درصد انسان‌ها رگه‌های جنون دارند که روان‌شناسان می‌توانند آن را تشخیص دهند. این رگه‌ها، در صورت شدت، برای همگان آشکار می‌شود.

این رگه‌ها، مانند رگ‌های مخفی در سنگ، در وجود انسان نهفته‌اند و تنها با کاوش دقیق روان‌شناختی آشکار می‌شوند.

تأثیر مواد مخدر بر جنون

جنون ناشی از مواد مخدر، با دریافت‌های محبوبین متفاوت است. این جنون، نتیجه اختلالات مصنوعی است، نه درک‌های الهی.

این تفاوت، مانند فرق میان نور خورشید و نور مصنوعی است که یکی طبیعی و دیگری ساختگی است.

جنون و تنوع آن

جنون اقسام مختلفی دارد، از جمله جنون کاذب، توهمی و تزریقی، که همگی با دریافت‌های منظم محبوبین تفاوت دارند.

این تنوع، مانند شاخه‌های مختلف یک درخت است که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند، اما هیچ‌یک به کمال محبوبین نمی‌رسند.

درک در خواب و بیداری

دریافت‌های خواب، ناشی از انصراف نفس از محیط ظاهری است، در حالی که درک آگاهانه محبوبین در بیداری، منظم و الهی است.

خواب، مانند پرده‌ای است که واقعیت ظاهری را پنهان می‌کند، اما درک محبوبین، مانند نوری است که در بیداری می‌درخشد.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تمایز میان محبوبین، نوابغ و دیوانگان، نشان داد که محبوبین با درک‌های منظم و الهی، از دیگران متمایزند. رگه‌های جنون در انسان‌ها و تأثیرات مواد مخدر، با دریافت‌های متعالی محبوبین تفاوت اساسی دارند.

بخش ششم: ارزش علمی قرآن و محدودیت‌های بشری

ارزش علمی قرآن کریم

عمق علمی قرآن کریم، اگر مورد توجه جوامع علمی قرار می‌گرفت، می‌توانست پیشرفت بشری را به‌طور چشمگیری تسریع کند. اما تعصبات و پیش‌داوری‌ها مانع از بهره‌گیری کامل از این گنجینه شده است.

قرآن کریم، مانند اقیانوسی بی‌کران از معرفت است که اگر بشر به سوی آن شناور شود، گنج‌های علمی بی‌شماری را کشف خواهد کرد.

جهان‌شناسی و محدودیت‌های علمی

علم بشری تنها ۱۲ درصد از موجودات را شناخته است، در حالی که عالم الهی بسیار گسترده‌تر از تصورات محدود انسانی است.

جهان، مانند کتابی عظیم است که بشر تنها چند صفحه از آن را خوانده و هنوز در ابتدای مسیر فهم آن قرار دارد.

تفاوت انواع آموزش در علم دینی

آموزش مفهومی، مصداقی، و تبدیل مفهوم به مصداق، روش‌های متفاوتی در انتقال دانش دینی هستند. آموزش مفهومی به اصول کلی، مصداقی به نمونه‌های عینی، و تبدیل مفهوم به مصداق به پیوند این دو توجه دارد.

این روش‌ها، مانند ابزارهای مختلف یک معمار، هر یک در جای خود برای ساخت بنای معرفت دینی به کار می‌روند.

تفاوت انسان و بشر

واژه «انسان» به ظرفیت‌های معنوی و «بشر» به جنبه مادی دلالت دارد. این تفاوت، به دلیل عدم توجه به اشتقاق واژه‌ها، اغلب نادیده گرفته می‌شود.

انسان، مانند روحی است که در کالبد بشر ساکن شده و او را به سوی کمالات الهی هدایت می‌کند.

محبویت و معصومیت

محبویت لزوماً با عصمت برابر نیست. برخی محبوبین، بدون عصمت، به دلیل کمالات معنوی در جایگاه ویژه‌ای قرار دارند.

محبویت، مانند گلی است که در باغ وجود شکوفا می‌شود، اما عصمت، گوهر نادری است که تنها در برخی از این گل‌ها یافت می‌شود.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با تأکید بر ارزش علمی قرآن کریم و محدودیت‌های علم بشری، به ضرورت فهم عمیق‌تر معارف الهی دعوت کرد. تفاوت‌های آموزشی در علم دینی و تمایز میان انسان و بشر، به غنای این تحلیل افزود.

جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با کاوش در سوره‌های انفال و توبه، ویژگی‌های متعالی محبوبین الهی را تبیین کرد. سکینه و جنود نامرئی، به‌عنوان نشانه‌های اقتدار معنوی، محبوبین را از دیگران متمایز می‌سازند. تمایز میان آرامش عادی و سکینه الهی، و تفاوت میان محبوبین، نوابغ و دیوانگان، عمق نگرش عرفانی را نشان داد. قرآن کریم، چونان اقیانوسی بی‌کران، معارفی را عرضه می‌کند که با تأمل و خودشناسی، راه به سوی کمالات الهی می‌گشاید. این متن، با زبانی متین و روشن، کوشید تا این حقایق را به گونه‌ای شایسته برای حقیقت‌جویان عرضه کند.