متن درس

عرفان محبوبی: تأملی در لقاء الله و مراتب ادراک الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه شصت‌ویکم)

دیباچه: درآمدی بر شهود ذات الهی و مراتب معرفت

عرفان اسلامی، چونان چشمه‌ای زلال که از سرچشمه وحی سیراب می‌شود، سالک را به سوی دیدار و شهود ذات الهی رهنمون می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و در چارچوب عرفان محبوبی، به کاوش در مفهوم لقاء الله، مراتب ادراک انسانی، و جایگاه ویژه محبوبین در نیل به این مقام والا می‌پردازد. هدف، ارائه چارچوبی منسجم برای فهم مراتب وجودی و نقش معرفت و شهود در سلوک عرفانی است، همراه با نقدی بر عرفان کاذب و تأکید بر سلامت ناسوت و ملکوت در مسیر قرب الهی.

بخش نخست: مراتب ادراک انسانی

تقسیم‌بندی ادراکات انسانی

ادراک انسانی، مانند نردبانی که به سوی حقیقت بالا می‌رود، به سه مرتبه تقسیم می‌شود: ذهنی، عقلی، و رویتی. ادراک ذهنی، چونان سایه‌ای از حقیقت، به مفاهیم و تصورات محدود است. ادراک عقلی، مانند نوری که از عقل می‌تابد، به استدلال و تحلیل وابسته است. اما ادراک رویتی، مانند خورشیدی که پرده‌های تاریکی را کنار می‌زند، شهود مستقیم حقیقت است و عالی‌ترین مرتبه ادراک به شمار می‌رود. این مراتب، در آثار عرفای بزرگ مانند مولوی و ابن‌عربی نیز مورد تأکید قرار گرفته‌اند.

رويت به‌عنوان قله وصول

وصول رویتی، مانند رسیدن به قله‌ای که از آن افق بی‌کران الهی دیده می‌شود، عالی‌ترین مرتبه سلوک است. انسان در این مرتبه، به جای «می‌دانم» یا «می‌فهمم»، می‌گوید «می‌بینم». این دیدن، که در آیه وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ ۝ إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ (سوره قیامت، آیات ۲۲-۲۳؛ «در آن روز چهره‌هایی شاداب و درخشان‌اند ۝ که به سوی پروردگارشان می‌نگرند») به آن اشاره شده، شهود مستقیم ذات الهی است. در عرفان محبوبی، این رويت برای اولیا و محبوبین حتی در دنیا ممکن است و نشانه کمال وجودی آن‌هاست.

تفاوت سماع و رويت

سماع، مانند شنیدن نغمه‌ای از دور، درک غیرمستقیم حقیقت از طریق واسطه‌هایی چون کلام انبیا یا اولیاست، در حالی که رويت، مانند دیدن خورشید با چشم سر، شهود بی‌واسطه حقیقت الهی است. در عرفان محبوبی، رويت به‌عنوان عالی‌ترین مرتبه کمال شناخته می‌شود، زیرا سالک را به مقام دیدار ذات الهی می‌رساند.

بخش دوم: تفاوت معرفت و عرفان

معرفت در برابر عرفان

معرفت، مانند کلیدی که درهای دانش را می‌گشاید، حقیقتی است که از طریق مطالعه، تأمل، و استدلال به دست می‌آید. اما عرفان، مانند بال‌هایی که روح را به سوی آسمان حقیقت پرواز می‌دهند، ارگانی وجودی است که به شهود و حضور در محضر الهی وابسته است. ممکن است فردی عارف باشد، اما معرفت عمیق نداشته باشد، یا بالعکس، معرفت داشته باشد، اما از شهود عرفانی محروم باشد. در عرفان محبوبی، معرفت حقیقی به وصول عینی و ربوبی منجر می‌شود که خاص انبیا و اولیاست.

عرفان به‌عنوان ارگان وجودی

عرفان، مانند قلب تپنده‌ای در وجود سالک، ارگانی است که او را به سوی حقیقت ربوبی هدایت می‌کند. این ارگان، برخلاف معرفت که می‌تواند اکتسابی باشد، نیازمند تهذیب نفس و آمادگی وجودی است. در عرفان محبوبی، این تهذیب به سالک امکان می‌دهد تا به مقام رويت و لقاء الله دست یابد.

بخش سوم: جایگاه محبوبین در لقاء الله

محبوبین و شهود ذات الهی

محبوبین، مانند ستارگان درخشان در آسمان وجود، کسانی‌اند که به مقام لقاء الله رسیده و ذات الهی را با دیده قلب و سر می‌نگرند. برخلاف محبین که خدا را از طریق صفات، عقل، یا رزق می‌شناسند، محبوبین ذات خدا را شهود می‌کنند. این مقام، که در روایت «عمیت عین لا تراک» («کور است چشمی که تو را نبیند») بازتاب یافته، نشان‌دهنده کمال وجودی محبوبین است که فراتر از ادراکات عادی قرار دارند.

دسته‌بندی انسان‌ها و کمیابی لقائی‌ها

انسان‌ها، مانند مسافران کاروان‌سرای هستی، به چهار گروه تقسیم می‌شوند: محبوبین، محبین، عادین، و شکسته‌ها. محبوبین، که لقائی‌اند، در بالاترین مرتبه قرار دارند و تعدادشان اندک است. محبین با زحمت و استغفار به سوی خدا حرکت می‌کنند، عادین در مرتبه‌ای میانی‌اند، و شکسته‌ها در پایین‌ترین جایگاه قرار دارند. این دسته‌بندی نشان‌دهنده تفاوت در ظرفیت‌های وجودی و تقرب به ذات الهی است.

بخش چهارم: تحلیل آیات لقاء در قرآن کریم

آیات ناظر به لقاء الله

قرآن کریم در هفده آیه به مفهوم لقاء اشاره دارد، اما بسیاری از این آیات، تکذیب لقاء را نکوهش می‌کنند. برای نمونه، آیه قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ (سوره انعام، آیه ۳۱؛ «زیان کردند کسانی که دیدار خدا را تکذیب کردند») بر خسران تکذیب‌کنندگان تأکید دارد. همچنین، آیه إِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ (سوره روم، آیه ۸؛ «بسیاری از مردم به دیدار پروردگارشان کافرند») نشان‌دهنده غفلت اکثریت انسان‌ها از این مقام است.

تفاوت لقاء رب و لقاء الله

لقاء رب، مانند نگریستن به آیینه‌ای که نور پروردگار را بازمی‌تاباند، نیازمند عمل صالح است و در آیه مَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا (سوره کهف، آیه ۱۱۰؛ «هر که به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کار شایسته انجام دهد») به آن اشاره شده است. اما لقاء الله، مانند غرق شدن در اقیانوس ذات الهی، مقامی ذاتی است که با فداکاری و شهادت همراه است، چنان‌که در آیه مَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ (سوره عنکبوت، آیه ۵؛ «هر که به دیدار خدا امید دارد، همانا وعده خدا آمدنی است») بیان شده است.

بخش پنجم: شجاعت وجودی در مسیر لقاء

لزوم شجاعت برای لقاء الله

لقاء الله، مانند ورود به میدان نبردی که تنها دلیران در آن گام می‌نهند، نیازمند شجاعتی وجودی است. محبوبین، مانند اولیا و معصومین، با تمام وجود آماده‌اند تا در راه خدا «لقمه‌لقمه» شوند. این شجاعت، در زندگی امام حسین علیه‌السلام در کربلا به اوج خود رسید، جایی که او با فداکاری کامل به استقبال شهادت رفت.

محبوبین و شهادت والا

محبوبین، مانند درختانی که ریشه در خاک ملکوت دارند، به دلیل سلامت کامل ناسوت و ملکوت، به بهترین شهادت‌ها دست می‌یابند. برای نمونه، امام حسین علیه‌السلام، برخلاف ابراهیم علیه‌السلام که در آزمون ذبح اسماعیل با چالش‌هایی روبه‌رو بود، با شجاعت و کمال وجودی، شهادتی بی‌نظیر را رقم زد که نشانه مقام والای اوست.

بخش ششم: نقد عرفان کاذب و لزوم سلامت ناسوت

خطر عرفان کاذب

عرفان کاذب، مانند علف‌های هرزی که باغ معرفت را تهدید می‌کنند، به دلیل فقدان تهذیب نفس و شریعت، به گمراهی منجر می‌شود. در عرفان محبوبی، تأکید بر ضرورت مربی متخصص و آمادگی وجودی است تا سالک از انحراف مصون بماند. این دیدگاه با نظرات علمای شیعه، مانند علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، هم‌خوانی دارد که عرفان حقیقی را در گرو شریعت و تهذیب نفس می‌دانند.

سلامت ناسوت و عروج به ملکوت

عرفان حقیقی، مانند هواپیمایی که برای پرواز به چرخ‌های سالم نیاز دارد، به سلامت ناسوت (جهان مادی) وابسته است. بدون سلامت جسمانی، اخلاقی، و رفتاری، عروج به ملکوت ممکن نیست. محبوبین، به دلیل هماهنگی کامل ناسوت و ملکوت، به عالی‌ترین مراتب شهود و شهادت دست می‌یابند.

بخش هفتم: نقد وضعیت علوم دینی

محدودیت‌های معرفتی در علوم دینی

علوم دینی، مانند درختی که نیازمند هرس و بازنگری است، گاهی به دلیل تمرکز صرف بر احکام ظاهری، از ژرفای معرفتی دور مانده است. اکثریت انسان‌ها، به دلیل غفلت از لقاء الله، در مراتب پایین‌تر، مانند نماز و روزه، متوقف می‌مانند. این محدودیت، ضرورت بازنگری در رویکردهای آموزشی علوم دینی را نشان می‌دهد تا به سوی فهم عمیق‌تر معارف الهی هدایت شوند.

بخش هشتم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، مانند سفری در ژرفای عرفان محبوبی، به کاوش در مفهوم لقاء الله، مراتب ادراک انسانی، و جایگاه والای محبوبین پرداخت. ادراک رویتی، به‌عنوان عالی‌ترین مرتبه وصول، سالک را به شهود ذات الهی می‌رساند. محبوبین، با شجاعت وجودی و سلامت ناسوت و ملکوت، به مقام لقاء الله دست می‌یابند، در حالی که اکثریت انسان‌ها این مقام را تکذیب می‌کنند. آیات قرآن کریم، مانند آیات سوره‌های انعام، روم، و کهف، مبنای این تبیین‌ها هستند. نقد عرفان کاذب و تأکید بر سلامت ناسوت، راهنمایی برای سالکان است تا از انحراف مصون بمانند. این چارچوب، می‌تواند مبنای پژوهش‌های عرفانی و الهیاتی قرار گیرد و سالکان را به سوی فهم عمیق‌تر حقیقت الهی هدایت کند.

برای تعمیق این مفاهیم، مطالعه آیات سوره‌های قیامت، انعام، روم، و کهف، و آثار عرفانی ابن‌عربی و مولوی توصیه می‌شود.