متن درس
تفسیر آیه «مالک یوم الدین»: کاوشی در مفهوم مالکیت الهی بر روز جزا
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۱)
مقدمه: آیه‌ای در قلب معارف قرآنی
آیه «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» در سوره حمد، به مثابه دریچه‌ای به سوی عظمت مالکیت الهی بر روز جزا، جایگاه ویژه‌ای در نظام معرفتی قرآن کریم دارد. این آیه، با تأکید بر مفهوم «یوم الدین» به‌عنوان ظرف تحقق کامل دین و مراتب وجودی، انسان را به تأمل در چیستی قیامت و ابعاد چندگانه آن دعوت می‌کند. این کتاب، با رویکردی علمی و فلسفی، به تحلیل تفصیلی این آیه می‌پردازد و با تکیه بر محتوای اصلی، تمامی جزئیات را با زبانی فاخر و نظام‌مند ارائه می‌دهد. ساختار اثر، با هدف پاسخگویی به نیازهای مخاطبان متخصص، به گونه‌ای طراحی شده که هم عمیق و هم منسجم باشد.
بخش اول: اهمیت و گستردگی مفهوم «یوم الدین»
جایگاه «یوم الدین» در قرآن کریم
مفهوم «یوم الدین»، به‌عنوان یکی از عناوین آخرتی برجسته، در آیه «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» مطرح شده و به روز قیامت اشاره دارد؛ روزی که حقیقت دین و نتایج اعمال انسان‌ها به‌صورت کامل آشکار می‌شود.
آیه: مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ
ترجمه: خداوند مالک روز جزاست.
این آیه، با تأکید بر مالکیت مطلق الهی، قیامت را به‌عنوان ظرف تحقق کامل دین معرفی می‌کند.
فراوانی عناو>>>>>>>یوم الدین» و مشتقات آن
اصطلاح «یوم الدین» و عناوین مرتبط با آن، مانند «یوم القیمة»، «یوم الحساب» و «یوم عظیم»، در ۳۴۸ مورد در قرآن کریم ذکر شده‌اند. با احتساب مشتقات «یوم» (مانند «یوماً»، «یومئذ» و «ایام»)، این تعداد به ۴۷۲ مورد می‌رسد. این تعدد، نشان‌دهنده عظمت و جامعیت مفهوم «یوم» به‌عنوان ظرفی است که تمامی ابعاد وجودی را در بر می‌گیرد.
آیه: إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِيقَاتًا
ترجمه: بی‌گمان روز جدایی، وعده‌گاهی معین است.
عناوین آخرتی مرتبط با «یوم الدین»
قرآن کریم عناوین متعددی مانند «یوم القیامة»، «یوم الاخر»، «یوم یبعثون»، «یوم یحشرهم» و «یوم الجمع» را برای توصیف روز قیامت به کار برده است. این عناوین، هر یک زاویه‌ای خاص از عظمت قیامت را نشان می‌دهند.
آیه: يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ
ترجمه: روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان برای حسابرسی برمی‌خیزند.
بخش دوم: تحلیل مفهوم «یوم» و «دین»
گستردگی «یوم» در مقایسه با «دین»
مفهوم «یوم» با ۴۷۲ مورد ذکر در قرآن کریم، در مقایسه با ۶۲ مورد «دین»، حدود هفت برابر فراوان‌تر است. این تفاوت، بیانگر عظمت «یوم» به‌عنوان ظرفی است که دین، خدا، جزا و سایر ابعاد وجودی را در بر می‌گیرد.
آیه: وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ
ترجمه: و تو چه دانی که روز جزا چیست؟
این آیه، با طرح پرسشی تأمل‌برانگیز، به عظمت ناشناخته «یوم الدین» اشاره دارد.
ساختار هفت‌گانه «یوم الدین»
«یوم الدین» ظرفی است که هفت عنصر اصلی را در خود جای می‌دهد: دین، جزا، خدا و چهار عنصر دیگر که ممکن است شامل خلقت، حیات، مرگ و معاد باشد. این ساختار، جامعیت قیامت را در برگرفتن تمامی مراتب وجودی نشان می‌دهد.
مفهوم «دین» و معنای لغوی آن
«دین» به معنای انقیاد عملی، خضوع و اطاعت در برابر فرامین الهی یا باطل است. این مفهوم، شامل سه زاویه خضوع، اطاعت از قانون و التزام به فرامین قانون‌گذار است و فراتر از طاعت یا جزا، به‌عنوان روش و منش زندگی معرفی می‌شود.
آیه: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ
ترجمه: بی‌گمان دین نزد خدا اسلام است.
نقد تعریف «دین» به‌عنوان فعل لازم یا متعدّی
برخی لغت‌شناسان «دین» را فعلی لازم دانسته‌اند که مشتقاتی مانند «مدین» را نمی‌پذیرد. این دیدگاه نقد شده و با شواهد قرآنی و لغوی، مانند «دائن» و «مدین»، نشان داده شده که «دین» هم لازم و هم متعدی است.
آیه: لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ
ترجمه: دین شما برای شما و دین من برای من.
ابعاد منطقی تعریف «دین»
تعریف «دین» باید شامل چهار جهت منطقی باشد: فاعلی (خدا)، مادّی (شریعت)، صوری (احکام) و غایی (جزا). این تعریف، دین را به‌عنوان انقیاد عملی در برابر فرامین الهی معرفی می‌کند.
آیه: وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ
ترجمه: و کیست خوش‌دین‌تر از کسی که روی خود را به سوی خدا تسلیم کرده است.
تمایز دین حق و باطل
«دین» می‌تواند حق (اطاعت از خدا) یا باطل (اطاعت از استکبار) باشد. آیه «لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ» بر امکان وجود دین باطل دلالت دارد، اما دین خالص تنها برای خداست.
نقد تعاریف ناقص «دین»
تعاریف ناقص «دین» به‌عنوان «طاعت و جزا» یا «شرع» در کتب لغوی مورد نقد قرار گرفته است. شرع زیرمجموعه دین است و دین اعم از حق و باطل را شامل می‌شود.
آیه: شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا
ترجمه: از دین همان را برای شما تشریع کرد که به نوح سفارش کرده بود.
بخش سوم: نقد تعاریف غیرمنطقی و روش‌شناسی علمی
نقد تعریف «یوم» به‌عنوان ظهور
تعریف «یوم» به‌عنوان «ظهور» نادرست است، زیرا «یوم» ظرف زمانی و مرتبه‌ای است، در حالی که «ظهور» صفتی فاعلی است. این دو مفهوم از نظر منطقی متباین‌اند.
آیه: كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ
ترجمه: هر روز او در کاری است.
اهمیت روش‌شناسی علمی در تفسیر
تفسیر قرآنی نیازمند روش‌شناسی علمی و منطقی است. تعاریف غیرمنطقی، مانند تقلیل «یوم» به «ظهور»، به سردرگمی در فهم قرآن کریم منجر می‌شود.
آیه: قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ
ترجمه: قرآنی به زبان عربی، بدون هیچ کژی.
نقد تعاریف عرفانی غیرمنطقی
تعاریف عرفانی که بدون استدلال منطقی، مفاهیم قرآنی را به معانی دور از ظاهر تقلیل می‌دهند، از معنای اصلی قرآن کریم فاصله می‌گیرند و به گمراهی می‌انجامند.
آیه: تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ
ترجمه: بزرگ است آن که فرقان را بر بنده‌اش نازل کرد.
بخش چهارم: مسئولیت در تبلیغ دین
اهمیت تبلیغ صحیح دین
تبلیغ دین و نگارش کتب تفسیری، واجب نیست، اما اگر انجام شود، باید با دقت و صحت کامل صورت گیرد. نگارش نادرست حرام است.
آیه: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ
ترجمه: و باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند.
نقد فراوانی کتب نادرست
افزایش کتب و مؤسسات انتشاراتی بدون توجه به کیفیت، به کاهش اعتماد مردم به آثار دینی منجر شده است. این مسئله، ضرورت اهتمام به نگارش دقیق و علمی را برجسته می‌کند.
آیه: وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ
ترجمه: وای بر کم‌فروشان.
جمع‌بندی نهایی
آیه «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»، با تأکید بر مالکیت مطلق الهی بر روز جزا، «یوم الدین» را به‌عنوان ظرفی جامع معرفی می‌کند که تمامی مراتب وجودی، از جمله دین، جزا، خدا و سایر ابعاد هستی را در بر می‌گیرد. «دین» به معنای انقیاد عملی در برابر فرامین الهی، شامل چهار جهت منطقی (فاعلی، مادّی، صوری و غایی) است و فراتر از طاعت یا جزا، روش زندگی را تبیین می‌کند. نقد تعاریف نادرست، مانند تقلیل «یوم» به «ظهور» یا «دین» به «طاعت و جزا»، بر ضرورت روش‌شناسی علمی در تفسیر تأکید دارد. تبلیغ دین و نگارش آثار دینی، اگرچه واجب نیست، باید با دقت و صحت کامل انجام شود تا از انحراف و کاهش اعتماد جلوگیری گردد. این تفسیر، با ارائه تحلیلی عمیق و نظام‌مند، راه را برای فهم دقیق‌تر معارف قرآنی هموار می‌کند.
با نظارت صادق خادمی