متن درس
تفسیر علمی و فاخر سوره بقره: تحلیل مفهوم ناس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 127)
مقدمه
تفسیر سوره بقره، با تمرکز بر مفهوم محوری «ناس»، دریچه‌ای به سوی فهم ژرف جامعیت و شمولیت قرآن کریم می‌گشاید. این نوشتار، با تکیه بر محتوای درس‌گفتار، به بررسی جایگاه قرآن به‌عنوان کتابی اجتماعی، علمی و جهانی می‌پردازد و انزوای تاریخی علوم قرآنی را مورد نقد قرار می‌دهد. هدف، ارائه تحلیلی نظام‌مند و آکادمیک است که ضمن حفظ تمامی جزئیات، با زبانی فاخر و متناسب با مخاطبان تحصیل‌کرده، قرآن کریم را به‌عنوان منبعی برای هدایت عمومی بشریت معرفی کند. آیات قرآنی با اعراب کامل و ترجمه‌ای دقیق ارائه شده و تحلیل‌ها صرفاً بر اساس محتوای اصلی تنظیم گردیده است.
بخش اول: انزوای تاریخی علوم قرآنی
رکود علوم اسلامی در دوران غیبت
در طول تاریخ اسلام، به‌ویژه در دوران غیبت و فترت حاکمان غیرمتعهد، علوم اسلامی و قرآنی دچار انزوای عمیقی شدند. این انزوا، که ریشه در عوامل سیاسی و اجتماعی داشت، به کاهش تعامل جامعه با قرآن کریم انجامید. حوزه‌های علمی، که باید پیشگام در ترویج علوم قرآنی می‌بودند، تحت تأثیر این شرایط، از نقش محوری خود فاصله گرفتند.
درنگ: انزوای علوم قرآنی در دوره‌های تاریخی، نتیجه سلطه حاکمان غیرمتعهد و ضعف ساختارهای آموزشی بود که قرآن را از مرکز توجه جامعه دور کرد.
تأثیر جریان اخباری‌گری بر مهجوریت قرآن
جریان اخباری‌گری در میان شیعیان، با تأکید بر اینکه قرآن کریم تنها برای معصومان قابل‌فهم است و تفسیر آن گناه محسوب می‌شود، به مهجوریت هرچه بیشتر قرآن منجر شد. این دیدگاه، که ریشه در سوء‌تفاهم‌های کلامی و فقهی داشت، قرآن را از دسترس عموم خارج کرد و آن را به متنی صرفاً آیینی تبدیل نمود.
درنگ: اخباری‌گری، با محدود کردن فهم قرآن به معصومان، مانع از تعامل فعال جامعه با این کتاب الهی شد.
مهجوریت قرآن در علم دینی و جامعه
فاصله میان علم دینی و قرآن کریم، هم در بعد فیزیکی (عدم دسترسی به آموزش‌های قرآنی) و هم در بعد فکری (عدم اهتمام به تفسیر و تدبر)، به حدی افزایش یافت که قرآن در جامعه مهجور شد. این مهجوریت، نتیجه ترکیبی از عوامل تاریخی، فرهنگی و فکری بود که قرآن را از جایگاه محوری‌اش در هدایت جامعه دور کرد.
بخش دوم: ضعف در آموزش و قرائت قرآن
ناتوانی عمومی در قرائت صحیح
پیش از انقلاب ۵۷، حتی معلمان، اساتید دانشگاه و برخی از علما در قرائت صحیح قرآن کریم مشکل داشتند. این ناتوانی، به‌ویژه در زمینه تجوید، نشانه‌ای از عمق بحران سواد قرآنی در جامعه بود. عدم آموزش منظم و تمرین کافی، قرآن را به حاشیه راند.
درنگ: ضعف در آموزش قرائت و تجوید، نشانه‌ای از غفلت نظام‌مند از قرآن کریم در ساختارهای آموزشی بود.
تجربه آموزش تجوید در کودکی
در سنین کودکی (10 تا 13 سالگی)، سخنران با تسلط بر تجوید و قرائت، به شاگردانی با سنین بالا (40 تا 50 سال) آموزش می‌داد. با این حال، حتی طلاب و علما به دلیل ترس از اشتباه، از قرائت قرآن اجتناب می‌کردند. این وضعیت، گواهی بر ضعف گسترده در آموزش قرآنی بود.
ترس از تفسیر قرآن به دلیل سوء‌تفاهم
باور رایج در گذشته، که تفسیر قرآن را گناه می‌انگاشت، ریشه در حدیثی داشت که می‌فرماید: «هرکس قرآن را به رأی خود تفسیر کند، جایگاهش در آتش خواهد بود.» این سوء‌تفاهم، مانع از تعامل علمی و عقلانی با قرآن کریم شد و به انزوای آن انجامید.
ترجمه: هرکس قرآن را به رأی خود تفسیر کند، جایگاهش در آتش خواهد بود.
عدم استفاده علما از قرآن برای استخاره
برخی از علمای برجسته، به دلیل احساس عدم تسلط بر قرآن کریم، از آن برای استخاره استفاده نمی‌کردند و به ابزارهایی مانند تسبیح متوسل می‌شدند. این پرهیز، نشانه‌ای از تأثیر باورهای محدودکننده بر تعامل با قرآن بود.
مشکلات قرائت آیات در نماز
حتی برخی از علمای بزرگ در قرائت صحیح سوره‌های کوتاه در نماز دچار تردید بودند، مثلاً در تلفظ «کَفُوًا أَحَدٌ» یا «کَفُوٌ أَحَدٌ». این تردیدها، نتیجه فقدان آموزش منظم و تمرین کافی در قرائت بود.
بخش سوم: قرآن کریم به‌عنوان کتابی اجتماعی و جهانی
ابعاد اجتماعی، فکری و جهانی قرآن
برخلاف تصور رایج که قرآن کریم را کتابی صرفاً مذهبی و محدود به متقین می‌داند، این کتاب دارای ابعادی اجتماعی، فکری و جهانی است. قرآن، چون گوهری درخشان در محراب خلقت، نه‌تنها مؤمنان، بلکه همه ناس را به سوی هدایت فرا می‌خواند.
درنگ: قرآن کریم، کتابی مردم‌محور، علمی و جهانی است که برای همه ناس، فارغ از ایمان یا کفر، هدایت ارائه می‌دهد.
ولایت عمومی قرآن
قرآن کریم دارای ولایتی عمومی است که نه‌تنها مؤمنان و متقین، بلکه همه ناس و حتی موجودات غیرانسانی را در بر می‌گیرد. این ولایت، چون خورشیدی فراگیر، همه مخلوقات را در پرتو هدایت خود قرار می‌دهد.
ترجمه: این کتاب که در آن هیچ شکی نیست، هدایتی برای پرهیزگاران است.
اگرچه این آیه به متقین اشاره دارد، آیات دیگر بر هدایت عمومی قرآن برای همه ناس تأکید دارند.
فراوانی آیات مرتبط با ناس
حدود 240 آیه در قرآن کریم به «ناس» اشاره دارند که بر جنبه‌های خلقی، انسانی و مردمی تأکید می‌کنند. این فراوانی، نشان‌دهنده تمرکز قرآن بر انسان به‌عنوان موجودی عام است.
ترجمه: ماه رمضان، ماهی که در آن قرآن نازل شده است، هدایتی برای مردم است.
این آیه، ماه رمضان را فرصتی برای هدایت عمومی ناس معرفی می‌کند.
بخش چهارم: هدایت عمومی قرآن و آیات ناس
آیات مرتبط با ناس و شمولیت هدایت
آیات متعدد قرآن کریم، با تأکید بر «ناس»، هدایت الهی را برای همه انسان‌ها، فارغ از ایمان یا کفر، عرضه می‌کنند. این آیات، چون چشمه‌ای زلال، همه ناس را به سوی سعادت دعوت می‌کنند.
ترجمه: ای مردم، از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید.
این آیه، همه ناس را به زندگی پاک و حلال دعوت می‌کند.
ترجمه: و در آسمان، روزی شما و آنچه وعده داده شده‌اید، قرار دارد.
این آیه، بر رزق الهی برای همه ناس تأکید دارد.
ترجمه: و این‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید.
این آیه، امت اسلامی را مسئول هدایت ناس معرفی می‌کند.
ترجمه: همانا خدا بر مردم دارای فضل است.
این آیه، بر لطف الهی به همه ناس، حتی ناسپاسان، تأکید دارد.
ترجمه: برای مردم، عشق به شهوات، از زنان و فرزندان، زیبا جلوه داده شده است.
این آیه، تمایلات طبیعی ناس را در مسیر هدایت مدیریت می‌کند.
ترجمه: همانا اولین خانه‌ای که برای مردم بنا شد، همان است که در بکه است، مبارک.
این آیه، کعبه را مرکزی برای همه ناس معرفی می‌کند.
ترجمه: شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده‌اید.
این آیه، امت اسلامی را مسئول خدمت به ناس معرفی می‌کند.
ترجمه: و تو را برای مردم رسول فرستادیم.
این آیه، رسالت جهانی پیامبر (ص) برای همه ناس را نشان می‌دهد.
ترجمه: ای مردم، برای شما از پروردگارتان موعظه‌ای آمده است و شفایی برای آنچه در سینه‌هاست.
این آیه، قرآن را موعظه و شفا برای همه ناس معرفی می‌کند.
ترجمه: و همانا در این قرآن برای مردم از هر گونه مثلی آورده‌ایم.
این آیه، تنوع مثال‌های قرآنی برای همه ناس را نشان می‌دهد.
بخش پنجم: روش هدایت عمومی قرآن
جهان‌بینی قرآنی و جذب ناس
جهان‌بینی قرآنی، هدایت عمومی را دنبال می‌کند و هیچ انسانی، حتی کافر یا بت‌پرست، را از دایره هدایت خارج نمی‌کند. این جهان‌بینی، چون دریایی بی‌کران، همه انسان‌ها را در خود جای می‌دهد و به جای طرد، به جذب و اصلاح می‌پردازد.
درنگ: جهان‌بینی قرآنی، با سعه صدر، همه ناس را به سوی هدایت دعوت می‌کند و هیچ‌کس را رفوزه نمی‌سازد.
روش پیامبر (ص) در جذب ناس
پیامبر (ص) با قرار دادن خانه ابوسفیان در حد کعبه، مخالفان را به اسلام جذب کرد. این روش، نمونه‌ای از حکمت و سعه صدر در هدایت عمومی است که حتی سرسخت‌ترین دشمنان را در بر می‌گیرد.
درنگ: سیره پیامبر (ص) در جذب ناس، الگویی برای تبلیغ دین با رویکردی فراگیر و حکیمانه است.
تأثیر اجتماعی ماه رمضان
ماه رمضان، حتی افرادی را که در طول سال از دین دورند، به سوی توبه و اصلاح رفتار سوق می‌دهد. این پدیده، نشان‌دهنده قدرت تحول‌آفرین قرآن کریم و مناسبت‌های دینی است.
شمولیت احکام الهی
در فقه شیعه، احکام فرعی مانند روزه بر کافر و مؤمن به‌طور یکسان واجب است. این قاعده، نشان‌دهنده شمولیت احکام الهی و توجه قرآن به همه ناس است.
ترجمه: بر احکام فرعی، همانند احکام اصلی، مؤاخذه می‌شوند.
بخش ششم: ضرورت بازسازی رابطه با قرآن
قرآن به‌عنوان کتابی علمی و درسی
برای رفع مهجوریت قرآن کریم، لازم است آن را به‌عنوان کتابی اصیل، علمی و درسی در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها مطالعه کرد. برگزاری جلسات تفسیر منظم و مباحثه علمی، می‌تواند قرآن را به مرکز توجه بازگرداند.
درنگ: مطالعه علمی و آکادمیک قرآن کریم، کلید احیای جایگاه آن در جامعه و علم دینی است.
نقش ناس در نظام اسلامی
در نظام اسلامی، بدون جلب حمایت ناس، حتی با وجود مؤمنان و علما، موفقیت ممکن نیست. تأکید عالمان دینی بر نقش محوری مردم، این نکته را تأیید می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر سوره بقره با محوریت مفهوم «ناس»، عمق و جامعیت قرآن کریم را به‌عنوان کتابی برای هدایت همه بشریت آشکار می‌سازد. این تحلیل، ضمن نقد انزوای تاریخی علوم قرآنی، بر ضرورت بازخوانی قرآن به‌عنوان منبعی علمی، اجتماعی و جهانی تأکید دارد. آیات متعدد، از «هُدًى لِلنَّاسِ» تا «يَا أَيُّهَا النَّاسُ»، نشان‌دهنده شمولیت هدایت قرآنی است که حتی پایین‌ترین مراتب انسانی را در بر می‌گیرد. بازسازی رابطه جامعه با قرآن، از طریق آموزش منظم قرائت و تجوید، برگزاری جلسات تفسیر علمی، و ترویج نگاه آکادمیک، می‌تواند این کتاب الهی را از حاشیه به مرکز توجه بازگرداند. سیره پیامبر (ص) در جذب ناس، الگویی برای تبلیغ دین با سعه صدر و حکمت ارائه می‌دهد. قرآن کریم، چون گوهری درخشان، ظرفیت هدایت همه ناس را دارد و احیای این ظرفیت، وظیفه‌ای همگانی است.
با نظارت صادق خادمی