متن درس
تفسیر آیه نوزدهم سوره بقره: روان‌شناسی و معرفت‌شناسی تمثیل دوم منافقین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 182)
مقدمه
آیه نوزدهم سوره بقره، به‌سان نقاشی‌ای استادانه از رفتار منافقین، تمثیلی عمیق و چندلایه از ویژگی‌های روان‌شناختی، معرفت‌شناختی و رفتاری آنان ارائه می‌دهد. این آیه، با به‌کارگیری تصاویر طبیعی و روان‌شناختی، نفاق را در مواجهه با وحی الهی به تصویر می‌کشد و واکنش‌های ترس‌آلود و انفعالی منافقین را آشکار می‌سازد. این نوشتار، با تجمیع و بازنویسی درس‌گفتار ارائه‌شده در تاریخ 19/1/1388، به تحلیل جامع و علمی این آیه می‌پردازد. هدف، ارائه متنی نظام‌مند و فاخر برای مخاطبان تحصیل‌کرده است که با زبانی تخصصی و بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات، ابعاد روان‌شناختی و معرفتی نفاق را تبیین کند. این تفسیر، ضمن حفظ محتوای اصلی، با تحلیل‌های تکمیلی غنا یافته و به‌عنوان منبعی برای پژوهش‌های الهیاتی و روان‌شناختی عرضه می‌شود.
بخش اول: ویژگی‌های تمثیل دوم منافقین
تفاوت تمثیل دوم با تمثیل اول
آیه نوزدهم سوره بقره، به‌سان پرده‌ای جدید در نمایش الهی، تمثیل دوم منافقین را ارائه می‌دهد. برخلاف تمثیل اول (آیات 17-18) که بر فرد منافق متمرکز بود («مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا»), این تمثیل بر جمع منافقین تأکید دارد و با «أَوْ كَصَيِّبٍ» آغاز می‌شود.
آیه مورد بحث
أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ
ترجمه: یا مانند بارانی از آسمان که در آن تاریکی‌ها، رعد و برق است، انگشتانشان را از ترس صاعقه‌ها و مرگ در گوش‌هایشان قرار می‌دهند، و خداوند بر کافران احاطه دارد.
این آیه، با تمثیل باران، رعد و برق، رفتار ترس‌آلود منافقین را در برابر وحی الهی به تصویر می‌کشد.
تمرکز بر جمع به‌جای فرد
تمثیل اول، نفاق را به‌سان انسداد معرفتی فردی (صم، بکم، عمی) توصیف می‌کرد، اما تمثیل دوم، به‌سان موجی که جمع را در بر می‌گیرد، نفاق را در بستر تعاملات جمعی و مواجهه با وحی بررسی می‌کند.
موضوع طبیعت در برابر فرد
در تمثیل اول، فرد منافق موضوع اصلی بود، اما در تمثیل دوم، طبیعت (صَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ) محور است و منافقین متعلق آن قرار می‌گیرند. این تغییر، نفاق را در برابر نظام الهی طبیعت بازنمایی می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش اول
تمثیل دوم منافقین، با تأکید بر جمع و طبیعت، نفاق را در بستر اجتماعی و در مواجهه با وحی الهی بررسی می‌کند. این تغییر از فرد به جمع، گستردگی تأثیر نفاق و واکنش‌های آن در برابر حقیقت را نشان می‌دهد.
بخش دوم: سیر طبیعی و روان‌شناختی تمثیل
ترکیب سیر طبیعی و روان‌شناختی
برخلاف تمثیل اول که تنها یک سیر طبیعی (روشن کردن آتش و خاموش شدن آن) را توصیف می‌کرد، تمثیل دوم، به‌سان رودی که هم جریان طبیعی و هم احساسات انسانی را در خود دارد، سیر طبیعی (باران، رعد، برق) و روان‌شناختی (حَذَرَ الْمَوْتِ) را ترکیب می‌کند.
ترس از مرگ (حَذَرَ الْمَوْتِ)
عبارت «حَذَرَ الْمَوْتِ»، به‌سان آینه‌ای که درون منافقین را نشان می‌دهد، ترس عمیق آن‌ها از مرگ را به دلیل فقدان ایمان آشکار می‌سازد.
رفتار ترس‌آلود منافقین
منافقین، به‌سان پرندگانی که در طوفان پناه می‌جویند، با قرار دادن انگشتانشان در گوش‌ها (يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ) از صاعقه‌ها و مرگ می‌گریزند. این رفتار، نشان‌دهنده پراکندگی روانی و اضطراب آن‌هاست.
نقش ایمان در رفع ترس
ایمان، به‌سان سپری در برابر طوفان، آرامش و سلامت روانی را به ارمغان می‌آورد و ترس منافقین را برطرف می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش دوم
تمثیل دوم، با ترکیب سیر طبیعی و روان‌شناختی، رفتار منافقین را در برابر وحی الهی تحلیل می‌کند. ترس از مرگ و رفتار انفعالی آن‌ها، نتیجه فقدان ایمان است که قرآن کریم با ظرافت علمی به آن پرداخته است.
بخش سوم: نقد تفاسیر سنتی و ظرافت‌های بلاغی قرآن
نقد تفاسیر سنتی درباره «أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ»
برخی تفاسیر سنتی، مانند مطول، عبارت «يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ» را به‌عنوان مجاز یا مبالغه تفسیر کرده‌اند، گویی منافقین تنها نوک انگشت (أَنْمِلَة) را در مجرای گوش قرار می‌دهند. این تفسیر، به‌سان نگریستن به سطح دریا بدون کاوش در ژرفای آن، از عمق روان‌شناختی آیه غافل است.
تحلیل دقیق «أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ»
قرآن کریم، با استفاده از «أَصَابِعَهُمْ» (انگشتان) به‌جای «أَنْمِلَة» (نوک انگشت)، شدت ترس منافقین را به تصویر می‌کشد. این انتخاب، به‌سان نقاشی‌ای دقیق، نشان می‌دهد که منافقین نه تنها مجرای گوش، بلکه کل قوه شنوایی خود را از وحی می‌بندند.
برتری بلاغت قرآنی بر ابزارهای سنتی
بلاغت قرآنی، به‌سان چشمه‌ای زلال، فراتر از ابزارهای بلاغی سنتی مانند مطول، رفتار منافقین را با دقتی روان‌شناختی توصیف می‌کند. این برتری، قرآن را به‌عنوان متنی مدرن و علمی معرفی می‌کند.
نقد تفکیک حکمت نظری و عملی
برخی مفسران، مانند ملاصدرا، تمثیل اول را به حکمت نظری و تمثیل دوم را به حکمت عملی نسبت داده‌اند. این تفکیک، به‌سان دیواری مصنوعی، با جامعیت قرآن کریم ناسازگار است، زیرا هر دو تمثیل، حکمت نظری و عملی را در بر می‌گیرند.
نتیجه‌گیری بخش سوم
نقد تفاسیر سنتی و تأکید بر بلاغت قرآنی، عمق روان‌شناختی و معرفتی آیه را آشکار می‌کند. انتخاب دقیق واژگان و برتری قرآن بر ابزارهای بلاغی سنتی، ضرورت بازنگری در روش‌های تفسیری را نشان می‌دهد.
بخش چهارم: احاطه الهی و نقش ایمان
احاطه الهی (وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ)
عبارت «وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ»، به‌سان آسمانی که زمین را در بر گرفته، نشان‌دهنده احاطه کامل خداوند بر اعمال و نیات منافقین است. این اصل، مقاومت آن‌ها در برابر وحی را بی‌فایده می‌داند.
ترس از مرگ و فقدان ایمان
ترس منافقین از مرگ، به‌سان سایه‌ای تاریک، نتیجه فقدان ایمان است که آن‌ها را در برابر وحی الهی ناتوان و مضطرب می‌سازد.
ایمان به‌عنوان درمان روان‌شناختی
ایمان، به‌سان دارویی برای روان آشوب‌زده، ترس و اضطراب منافقین را برطرف می‌کند و آن‌ها را به آرامش و سلامت روانی هدایت می‌کند.
شاهد قرآنی بر رفتار منافقین
يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ ۖ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
ترجمه: برق نزدیک است چشمانشان را برباید؛ هرگاه برایشان روشنایی دهد در آن راه روند و چون بر آن‌ها تاریک شود، بایستند. و اگر خدا می‌خواست، شنوایی و بینایی‌شان را می‌برد؛ همانا خداوند بر هر چیزی تواناست.
این آیه، رفتار متزلزل منافقین در برابر نور وحی و تاریکی نفاق را به تصویر می‌کشد.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
احاطه الهی، ناتوانی منافقین در برابر وحی را نشان می‌دهد، در حالی که ایمان به‌عنوان راه‌حلی روان‌شناختی، ترس و اضطراب آن‌ها را درمان می‌کند. این بخش، نقش ایمان در سلامت روانی و تقابل آن با نفاق را برجسته می‌کند.
بخش پنجم: ضرورت پژوهش علمی در علم دینی
نقد کمبود ابزارهای علمی در گذشته
کمبود ابزارهای علمی در گذشته، به‌سان فقدان کلید برای گشودن قفل‌های معرفتی، مانع فهم دقیق آیات قرآنی مانند تمثیل دوم منافقین شده است.
مدرن بودن قرآن کریم
قرآن کریم، به‌سان کتابی برای آینده، با زبانی علمی و مدرن، رفتار انسانی را تحلیل می‌کند و از محدودیت‌های علوم گذشته فراتر می‌رود.
وظیفه علم دینی در پژوهش وحی
علم دینی، به‌سان باغبانی که باید درخت معرفت را پربار کند، موظف است مراتب وحی و ویژگی‌های آن را پژوهش کند تا وزان علمی قرآن در جهان تثبیت شود.
نیاز به تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی
تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی آیات قرآنی، به‌سان پلی به سوی معرفت، می‌تواند نظریه‌های علمی در حوزه الهیات و روان‌شناسی دینی تولید کند.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
ضرورت پژوهش علمی در علم دینی، به‌ویژه درباره مراتب وحی، قرآن کریم را به‌عنوان متنی مدرن و علمی معرفی می‌کند. این پژوهش، می‌تواند به تولید دانش دینی و تقویت جایگاه قرآن در جهان منجر شود.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه نوزدهم سوره بقره، با ارائه تمثیل دوم منافقین، رفتار آن‌ها را در برابر وحی الهی با دقتی روان‌شناختی و معرفت‌شناختی تحلیل می‌کند. این آیه، با به‌کارگیری تصاویر طبیعی (باران، رعد، برق) و واکنش‌های ترس‌آلود منافقین، نفاق را به‌سان سایه‌ای تاریک در برابر نور وحی ترسیم می‌کند. تفاوت تمثیل دوم با تمثیل اول، از فرد به جمع و از سیر طبیعی به روان‌شناختی، جامعیت قرآن در بررسی نفاق را نشان می‌دهد. نقد تفاسیر سنتی، برتری بلاغت قرآنی، و تأکید بر نقش ایمان در رفع ترس، عمق علمی و مدرن قرآن را آشکار می‌سازد. دعوت به پژوهش در علم دینی، وظیفه تولید دانش و تثبیت وزان علمی قرآن را برجسته می‌کند. این نوشتار، با حفظ محتوای اصلی و افزودن تحلیل‌های تکمیلی، متنی غنی و نظام‌مند برای پژوهشگران الهیات، روان‌شناسی و فلسفه فراهم آورده که می‌تواند مبنایی برای مطالعات پیشرفته باشد.
با نظارت صادق خادمی