متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (222)
مقدمه
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی، با بیانی ژرف و چندلایه، به مسائل بنیادین خلقت آسمان‌ها و زمین پرداخته و مفاهیمی چون سماوات و ارض را به‌عنوان محورهای کلیدی نظام هستی معرفی کرده است. این نوشتار، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تحلیل مفهوم سبع سماوات و من الارض مثلهن در سوره طلاق می‌پردازد و با نگاهی جامع، تمامی جنبه‌های مطرح‌شده در درس‌گفتار را در قالبی دانشگاهی و فاخر ارائه می‌دهد. هدف این اثر، روشن‌سازی پیوند میان خلقت آسمان‌ها و زمین با وحدت الهی و ارائه چارچوبی برای پژوهش‌های پیشرفته در کیهان‌شناسی اسلامی، تفسیر قرآنی، و فلسفه خلقت است. همچنین، با نقدی سازنده بر وضعیت کنونی علم دینی، ضرورت تحول در نظام‌های آموزشی و پژوهشی مورد تأکید قرار می‌گیرد تا ظرفیت‌های نهفته قرآنی در مسیر تولید علم و تمدن‌سازی شکوفا شود.
بخش اول: سماوات و ارض در نظام خلقت
مفهوم سماء به‌عنوان اسم عام
در قرآن کریم، واژه «سماء» به‌صورت عام به کار رفته و به تمامی مصادیق آسمان‌ها، از سماء دنیا تا سماوات متعالی‌تر مانند سماوات وحی و امر، اشاره دارد. این اطلاق عام، نشان‌دهنده گستردگی مفهوم سماء در نظام خلقت است که شامل لایه‌های جوی، سماوات کیهانی، و مراتب متعالی‌تر مانند عرش و لوح محفوظ می‌شود.
| أَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً (نحل: ۶۵) از آسمان آبی فرو فرستادیم. |
این آیه به سماء دنیا و نزول باران اشاره دارد، درحالی‌که آیه‌ای دیگر:
| إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (قدر: ۱) ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم. |
به سماوات وحی اشاره می‌کند. تفاوت مصادیق سماء، با توجه به قرائن صدر و ذیل آیات، قابل تشخیص است.
| درنگ: سماء در قرآن کریم عنوانی عام است که تمامی مصادیق سماوات، از لایه‌های جوی تا سماوات متعالی، را در بر می‌گیرد. |
تفاوت مصادیق سماوات
سماوات در قرآن کریم به مراتب مختلفی اشاره دارند. برخی آیات به سماء دنیا (لایه‌های جوی) و برخی به سماوات متعالی‌تر (مانند سماوات وحی، امر، یا عرش) دلالت می‌کنند. این تفاوت، نیازمند بررسی دقیق قرائن آیات است.
| أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ (بقره: ۱۹) یا مانند بارانی از آسمان که در آن تاریکی‌ها، رعد و برق است. |
این آیه به لایه‌های جوی (تا ۱۶ کیلومتر) اشاره دارد، جایی که پدیده‌های رعد و برق و باران رخ می‌دهند.
| درنگ: تفاوت مصادیق سماوات، با توجه به قرائن آیات، از سماء دنیا تا سماوات متعالی، قابل شناسایی است. |
ساختار لایه‌های جوی
لایه‌های جوی، شامل لایه اول (تا ۱۶ کیلومتر، محل ابر و باران) و لایه دوم (تا ۳۲ کیلومتر، محل بادهای پرسرعت تا ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت)، در آیات قرآنی مورد اشاره قرار گرفته‌اند. این لایه‌ها بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند و پدیده‌هایی مانند رعد و برق یا باران‌های شدید را ایجاد می‌کنند.
| وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ (بقره: ۱۶۴) و گرداندن بادها و ابری که میان آسمان و زمین مسخر است. |
این آیه به دینامیک جوی و تعامل لایه‌های آسمانی اشاره دارد.
| درنگ: لایه‌های جوی، از لایه اول (ابر و باران) تا لایه دوم (بادهای پرسرعت)، در آیات قرآنی به‌عنوان بخشی از نظام خلقت معرفی شده‌اند. |
سماوات متعالی و عرش
سماوات متعالی، که شامل سماوات وحی، امر، و عرش هستند، مراتب بالاتری از خلقت را نشان می‌دهند. بررسی این سماوات نیازمند تحقیقات طولانی‌مدت (۱۰۰ تا ۵۰۰ سال) است.
| أَنْزَلْنَا عَلَيْهِمْ مَلَكًا رَسُولًا (اسراء: ۹۵) بر آنها فرشته‌ای به‌عنوان رسول نازل کنیم. |
این آیه به سماوات غیرجوی و مراتب متعالی اشاره دارد.
| درنگ: سماوات متعالی، مانند سماوات وحی و عرش، مراتب عالی خلقت را نشان می‌دهند و نیازمند پژوهش‌های عمیق هستند. |
جمع‌بندی بخش اول
سماوات در قرآن کریم، به‌عنوان عنوانی عام، تمامی مراتب آسمانی، از لایه‌های جوی تا سماوات متعالی مانند عرش، را در بر می‌گیرد. تفاوت مصادیق سماء، با توجه به قرائن آیات، قابل تشخیص است. آیات قرآنی، با اشاره به ساختار جوی و پدیده‌های طبیعی، نظام خلقت را تبیین کرده و انسان را به تأمل در این آیات دعوت می‌کنند.
بخش دوم: مفهوم ارض و طبقات آن
تفسیر من الارض مثلهن
آیه محوری سوره طلاق، به خلقت هفت آسمان و زمین‌هایی مشابه آنها اشاره دارد:
| اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ (طلاق: ۱۲) خداست که هفت آسمان را آفرید و از زمین نیز مانند آنها. |
عبارت «من الارض مثلهن» به طبقات زمین (لایه‌های داخلی زمین) اشاره دارد، نه زمین‌های جداگانه یا قاره‌ها. تفاسیر سنتی که این عبارت را به اعالیم سبعه (هفت قاره) یا زمین‌هایی در هر سماء تفسیر کرده‌اند، به دلیل تأثیر روایات بی‌اساس (اسرائیلیات) نادرست هستند.
| درنگ: من الارض مثلهن به طبقات داخلی زمین اشاره دارد، نه زمین‌های جداگانه یا قاره‌ها. |
نقد تفاسیر سنتی
تفاسیر سنتی، مانند مجمع‌البیان و تفسیر علامه طباطبایی، اغلب به تکرار روایات بی‌اساس پرداخته و نوآوری علمی نداشته‌اند. برای نمونه، روایاتی که من الارض مثلهن را به زمین‌هایی در هر سماء یا اعالیم سبعه تفسیر می‌کنند، فاقد اعتبار علمی هستند.
| روایت ابوصالح عن ابن عباس: سبع أرضین بعضها فوق بعض کالسماوات. هفت زمین که برخی بر فراز برخی دیگرند، مانند آسمان‌ها. |
این روایت، به دلیل فقدان سند معتبر و تأثیر اسرائیلیات، قابل پذیرش نیست.
| درنگ: تفاسیر سنتی متأثر از روایات بی‌اساس، نیازمند پالایش و بازنگری علمی هستند. |
طبقات ارض و ساختار زمین
من الارض مثلهن به لایه‌های داخلی زمین (مانند پوسته، گوشته، و هسته) اشاره دارد. علم مدرن برخی از این لایه‌ها را کشف کرده، اما هنوز تعداد دقیق آنها مشخص نشده است.
| درنگ: طبقات ارض، به لایه‌های داخلی زمین اشاره دارند که نیازمند تحقیقات علمی بیشتر هستند. |
نقد باورهای خرافی
باورهایی مانند جزیره خضراء یا داستان‌هایی درباره زمین روی شاخ گاو و ماهی، خرافاتی و بی‌اساس هستند. این باورها، اغلب برای غارت گنج‌ها یا تحریف معارف دینی ساخته شده‌اند.
| درنگ: باورهای خرافی، مانند جزیره خضراء یا زمین روی شاخ گاو، از معارف قرآنی به دور بوده و باید پالایش شوند. |
جمع‌بندی بخش دوم
آیه سوره طلاق، با اشاره به طبقات زمین، بر ساختار منظم خلقت تأکید دارد. تفاسیر سنتی، به دلیل تأثیر روایات بی‌اساس، نیازمند بازنگری علمی هستند. باورهای خرافی نیز باید از معارف قرآنی پالایش شوند تا تفسیری دقیق و علمی از ارض ارائه گردد.
بخش سوم: رابطه گناه و عذاب در سماوات
عذاب‌های آسمانی
قرآن کریم، عذاب‌هایی مانند رجز و سنگ‌های آسمانی را به سماوات نسبت می‌دهد:
| فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ (بقره: ۵۹) بر کسانی که ستم کردند، به سبب نافرمانی‌شان، عذابی از آسمان فرو فرستادیم. |
این آیه به عذاب‌هایی از لایه‌های بالاتر (مانند اشعه ماورای بنفش) اشاره دارد.
| وَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ (فیل: ۳) و بر آنها پرندگان ابابیل فرستادیم. |
این آیه به سنگ‌های آسمانی اشاره دارد که نیازمند تحقیقات علمی برای شناسایی ماهیت آنهاست.
| درنگ: عذاب‌های آسمانی، مانند رجز و سنگ‌های ابابیل، به پدیده‌های طبیعی یا ماورای جوی اشاره دارند که نیازمند بررسی علمی هستند. |
رابطه گناه و عذاب
قرآن کریم، گناه را عاملی برای نزول عذاب معرفی می‌کند. این رابطه، نیازمند تحقیقات علمی برای اثبات ارتباط میان اعمال انسانی و پدیده‌های طبیعی است.
| بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ (بقره: ۵۹) به سبب نافرمانی‌شان. |
این عبارت، گناه را عامل نزول عذاب می‌داند، اما اثبات این رابطه نیازمند پژوهش‌های دقیق است.
| درنگ: رابطه گناه و عذاب، به‌عنوان یک فرضیه قرآنی، نیازمند تحقیقات علمی برای اثبات است. |
جمع‌بندی بخش سوم
آیات قرآنی، با اشاره به عذاب‌های آسمانی مانند رجز و سنگ‌های ابابیل، رابطه‌ای میان گناه و نزول بلا را مطرح می‌کنند. این رابطه، نیازمند تحقیقات علمی برای اثبات و تبیین است تا پیوند میان اعمال انسانی و نظام خلقت روشن شود.
بخش چهارم: ضرورت تحول در علم دینی
انفعال علم دینی
علم دینی، به‌رغم ظرفیت‌های عظیم خود، گاهی در حالت انفعال قرار دارد و از ایفای نقش فعال در تولید علم بازمانده است. روش‌های کنونی، مانند دروس سنتی، تکراری و غیرعلمی بوده و نیازمند تحول هستند.
| درنگ: علم دینی، برای ایفای نقش رهبری در جهان، نیازمند تحول در رویکردهای آموزشی و پژوهشی است. |
تشکیل واحدهای تحقیقاتی
برای فهم عمیق سماوات و ارض، تشکیل واحدهای تحقیقاتی ضروری است. این واحدها باید با برنامه‌ریزی دقیق و دستور کار مشخص، به پژوهش‌های طولانی‌مدت (۵۰ تا ۱۰۰ سال) بپردازند.
| درنگ: واحدهای تحقیقاتی، زیرساخت لازم برای تولید علم دینی و فهم خلقت هستند. |
قانون‌مندی علم دینی
علم دینی نیازمند قانون اساسی برای تعیین وظایف، سمت‌ها، و دستور کارهای تحقیقاتی است. این قانون‌مندی، شفافیت و سازمان‌دهی را به نظام آموزشی و پژوهشی می‌افزاید.
| درنگ: قانون‌مندی، به سازمان‌دهی علم دینی و تعیین وظایف پژوهشی کمک می‌کند. |
حذف فعالیت‌های غیرعلمی
فعالیت‌های غیرعلمی، مانند منبر و روضه‌خوانی، باید از علم دینی حذف شوند تا وقت پژوهشگران به کارهای زاید تلف نشود.
| درنگ: حذف فعالیت‌های غیرعلمی، تمرکز علم دینی را بر پژوهش و تولید علم افزایش می‌دهد. |
تبلیغ علمی
تبلیغ دینی باید مبتنی بر تحقیقات علمی باشد، نه فعالیت‌های تکراری یا غیرعلمی. تبلیغ بدون پشتوانه علمی، مانند عرضه مطالب کهنه و بی‌فایده است.
| درنگ: تبلیغ علمی، مبتنی بر پژوهش‌های دقیق، اعتبار علم دینی را ارتقا می‌دهد. |
جمع‌بندی بخش چهارم
علم دینی، برای ایفای نقش رهبری در تولید علم و تمدن‌سازی، نیازمند تحول در روش‌ها، تشکیل واحدهای تحقیقاتی، قانون‌مندی، و حذف فعالیت‌های غیرعلمی است. تبلیغ علمی نیز باید جایگزین روش‌های سنتی شود تا ظرفیت‌های قرآنی در مسیر پیشرفت شکوفا گردد.
بخش پنجم: وحدت خلقت و علم الهی
وحدت سماوات و ارض
قرآن کریم، سماوات و ارض را به‌عنوان بخشی از نظام واحد خلقت معرفی می‌کند. این وحدت، در آیاتی مانند تصریف الریاح و السحاب المسخر بین السماء والارض آشکار است.
| وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ (بقره: ۱۶۴) و گرداندن بادها و ابری که میان آسمان و زمین مسخر است. |
| درنگ: سماوات و ارض، در نظام واحد خلقت، هماهنگی و وحدت دارند. |
علم الهی و جامعیت آن
علم الهی، تمامی سماوات و ارض را در بر می‌گیرد و هیچ موجودی خارج از دایره آن نیست.
| أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ (حج: ۷۰) آیا نمی‌دانی که خدا آنچه در آسمان و زمین است می‌داند؟ |
| درنگ: علم الهی، تمامی سماوات و ارض را در بر گرفته و جامعیت آن، مبنای نظام خلقت است. |
کتاب مبین و جامعیت خلقت
قرآن کریم، تمامی موجودات را در کتاب مبین ثبت‌شده می‌داند:
| مَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ (سبأ: ۳) هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بالش پرواز کند نیست مگر در کتاب مبین. |
| درنگ: کتاب مبین، جامعیت خلقت و علم الهی را نشان می‌دهد. |
جمع‌بندی بخش پنجم
سماوات و ارض، در نظام واحد خلقت، تحت علم و مدیریت الهی قرار دارند. آیات قرآنی، با تأکید بر وحدت خلقت و جامعیت علم الهی، انسان را به تأمل در این نظام دعوت می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی
قرآن کریم، با آیاتی چون سبع سماوات و من الارض مثلهن، نظام خلقت را با دقتی بی‌نظیر تبیین کرده است. سماء، به‌عنوان عنوانی عام، تمامی مراتب آسمانی را در بر می‌گیرد، درحالی‌که ارض به طبقات داخلی زمین اشاره دارد. تفاسیر سنتی، به دلیل تأثیر روایات بی‌اساس، نیازمند پالایش و بازنگری علمی هستند. علم دینی، برای ایفای نقش رهبری در تولید علم، باید از انفعال خارج شده و با تشکیل واحدهای تحقیقاتی، قانون‌مندی، و حذف فعالیت‌های غیرعلمی، به پژوهش‌های عمیق و طولانی‌مدت بپردازد. این تحول، نه‌تنها اعتبار علمی علم دینی را ارتقا می‌دهد، بلکه نظام اسلامی را با تکیه بر ظرفیت‌های قرآنی تقویت می‌کند. آیات قرآنی، با ارائه نگرشی یکپارچه به خلقت، راهنمای انسان در مسیر فهم و مشارکت در نظام الهی است.
| با نظارت صادق خادمی |