متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (۲۸۳)
مقدمه: کاوشی در معارف قرآنی با رویکردی علمی
قرآن کریم، چونان دریایی ژرف و بی‌کران، معارفی را در خود نهان دارد که فهم آن نیازمند نگاهی دقیق، علمی و روشمند است. آیه ۵۶ سوره بقره، به‌عنوان بخشی از روایت قرآنی مرتبط با قوم بنی‌اسرائیل، دریچه‌ای به سوی مفاهیم عمیق معرفتی و فلسفی می‌گشاید. این آیه، با طرح موضوعاتی چون موت، بعث و ضرورت رویکرد علمی به قرآن کریم، دعوتی است به تأمل در لایه‌های پنهان وحی الهی. در این نوشتار، با ادغام محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های تفسیری، تلاش شده است تا تفسیری منسجم، فاخر و متناسب با مخاطبان تحصیل‌کرده ارائه گردد. ساختار این بررسی، با بخش‌بندی نظام‌مند و تبیین نکات کلیدی، درصدد است تا ضمن حفظ تمامی جزئیات، عمق و غنای معارف قرآنی را به نمایش بگذارد.
بخش اول: تحلیل آیه ۵۶ سوره بقره
متن و ترجمه آیه
ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
سپس شما را پس از مرگتان برانگیختیم، باشد که سپاس‌گزار باشید.
این آیه، به برانگیختن قوم بنی‌اسرائیل پس از موت موقت اشاره دارد و هدفی معرفتی و تنبیهی را دنبال می‌کند که در نهایت به شکرگزاری و آگاهی منجر می‌شود.
مفاهیم کلیدی آیه
درنگ: آیه ۵۶ سوره بقره، موت موقت را به‌عنوان ابزاری الهی برای هدایت و تنبیه معرفی می‌کند که با بعث ارادی در دنیا همراه است، نه نشور قیامتی.
آیه، با اشاره به موت و بعث، به پیچیدگی نظام معرفتی قرآن اشاره دارد که در آن، مرگ و برانگیختن نه‌تنها پدیده‌هایی وجودی، بلکه ابزارهایی برای تعالی معنوی و معرفتی هستند.
بخش دوم: موت و بعث در نظام معرفتی قرآن کریم
تناسب خلق، موت و بعث
قرآن کریم، خلق، موت و بعث را در تناسبی دقیق و متفاوت ترسیم می‌کند. خلق، به‌عنوان مبدأ وجود، مقدم بر موت است، چنان‌که در آیه زیر آمده:
الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ
آن که مرگ و زندگی را آفرید.
این تقدم خلق بر موت، بر اولویت وجود بر فنا تأکید دارد. اما بعث، به‌عنوان خیزشی ارادی، می‌تواند مستقل از موت یا پس از آن رخ دهد. بعث گاه به معنای برانگیختن انبیا برای رسالت است و گاه به احیای پس از مرگ اشاره دارد.
درنگ: بعث، به‌عنوان مفهومی پویا، از انگیزش رسالت تا احیای اموات را در برمی‌گیرد و از موت مستقل است.
اقسام موت در قرآن کریم
موت در قرآن کریم، حقیقتی واحد با نمودهای متنوع است که در انسان، زمین، گیاهان و عالم جلوه‌های متفاوتی دارد. آیات متعددی به این تنوع اشاره دارند:
-
- موت طبیعی: در آیاتی چون «فَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ» (آل‌عمران: ۱۴۴) و «لَا تُصَلِّ عَلَىٰ أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا» (توبه: ۸۴)، موت به‌عنوان پدیده‌ای طبیعی و رایج معرفی شده است.
فَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ
پس اگر بمیرد یا کشته شود.
-
- موت موقت: چنان‌که در آیه ۵۶ سوره بقره و داستان عزیر («فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ»، بقره: ۲۵۹) آمده، موت موقت با هدف هدایت و تنبیه رخ می‌دهد.
فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ
پس خداوند او را صد سال میراند، سپس برانگیخت.
-
- موت ارض: آیه «وَيُنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» (روم: ۲۴) زمین را موجودی زنده با حیات و مرگ معرفی می‌کند.
وَيُنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا
و از آسمان فرو می‌فرستد و با آن زمین را پس از مرگش زنده می‌کند.
این تنوع، نشان‌دهنده غنای مفهومی قرآن کریم در تحلیل پدیده‌های وجودی است.
درنگ: موت در قرآن کریم، از مرگ طبیعی انسان تا مرگ زمین، حقیقتی واحد با نمودهای گوناگون است.
موت و خواب: اخ‌الموت
قرآن کریم در آیه «اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا» (زمر: ۴۲)، خواب را اخ‌الموت (برادر مرگ) می‌خواند، زیرا در خواب، حس متوقف می‌شود، اما نفس باقی می‌ماند.
اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا
خداوند جان‌ها را به هنگام مرگشان می‌گیرد و آن‌که نمرده است در خوابش.
این تشبیه، خواب را حالتی موازی با مرگ معرفی می‌کند که تنها در سطح حس متوقف می‌شود.
احیای موتی: امری علمی و قابل یادگیری
آیاتی چون «كَذَٰلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَىٰ» (بقره: ۷۳) و درخواست ابراهیم در «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ» (بقره: ۲۶۰) نشان می‌دهند که احیای موتی فرآیندی علمی و قابل یادگیری است.
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ
و هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا، به من نشان ده چگونه مردگان را زنده می‌کنی.
درنگ: احیای موتی، فرآیندی علمی است که انبیا آن را آموخته‌اند و بشر نیز می‌تواند به آن دست یابد.
این آیات، بر روحیه پرسش‌گری علمی انبیا و امکان فهم این فرآیند توسط بشر تأکید دارند.
نقد اتهام سحر به احیای موتی
اتهام سحر به احیای موتی، نتیجه تحجر در علم دینی است که هر پدیده ناشناخته‌ای را انکار می‌کند. قرآن کریم، این فرآیند را علمی و قابل فهم معرفی می‌کند.
درنگ: انکار احیای موتی به‌عنوان سحر، ناشی از محدودیت‌های معرفتی است و قرآن کریم آن را علمی می‌داند.
جمع‌بندی بخش دوم
موت و بعث، به‌عنوان دو مفهوم بنیادین در نظام معرفتی قرآن کریم، از تنوع و پیچیدگی برخوردارند. موت، در اشکال طبیعی، موقت و ارضی، و بعث، در قالب‌های حقیقی، اعتباری و علمی، نشان‌دهنده عمق و غنای معارف قرآنی است. این بخش، با بررسی آیات مرتبط، بر ضرورت فهم علمی این مفاهیم تأکید کرد.
بخش سوم: ضرورت رویکرد علمی به قرآن کریم
نقد مطالعه عامیانه قرآن کریم
مطالعه قرآن کریم با نگاهی عادی و بدون ابزارهای علمی، مانند نگریستن به آسمان با چشم غیرمسلح است که تنها به دریافت‌هایی ابتدایی و سطحی منجر می‌شود.
تمثیل: همان‌گونه که رصد ستارگان با چشم غیرمسلح تنها به شناخت ظاهری ابرها و ستارگان می‌انجامد، فهم قرآن کریم بدون ابزارهای علمی به دریافت‌هایی کودکانه محدود می‌شود.
این رویکرد، در طول سده‌ها، مانع از کشف ظرفیت‌های علمی قرآن کریم شده است.
قرآن کریم به‌عنوان کتابی علمی و کاربردی
قرآن کریم، فراتر از یک متن دینی، کتابی علمی و کاربردی است که شگردی الهی برای هدایت بشر ارائه می‌دهد. این کتاب، چونان گنجینه‌ای بی‌پایان، نیازمند کاوش با ابزارهای علمی است.
درنگ: قرآن کریم، منبعی بی‌کران از علوم و فنون است که هنوز بسیاری از دقایق آن کشف نشده است.
یوم القرآن: افقی در آینده
روز شکوفایی کامل معارف قرآنی، که می‌توان آن را «یوم القرآن» نامید، هنوز فرا نرسیده است. بشر، با محدودیت‌های کنونی، توانایی بهره‌برداری کامل از این گنجینه را ندارد.
درنگ: یوم القرآن، زمانی است که بشر با ابزارهای علمی پیشرفته به عمق معارف قرآنی دست یابد.
نقد محدودیت‌های تاریخی تفسیر
طی سده‌های گذشته، تفاسیر قرآنی عمدتاً به روش‌های عامیانه و بدون ابزارهای علمی محدود بوده‌اند. این محدودیت، مانع از کشف ظرفیت‌های عظیم قرآن کریم شده است.
درنگ: تفاسیر گذشته، به دلیل فقدان رویکرد علمی، تنها لایه‌های ظاهری قرآن کریم را کاوش کرده‌اند.
جمع‌بندی بخش سوم
رویکرد علمی به قرآن کریم، ضرورتی انکارناپذیر برای کشف معارف آن است. مطالعه عامیانه، مانند نگریستن به آسمان با چشم غیرمسلح، تنها به فهمی سطحی منجر می‌شود. قرآن کریم، به‌عنوان کتابی علمی و کاربردی، نیازمند کاوش با ابزارهای دقیق و روشمند است تا در آینده، در «یوم القرآن»، ظرفیت‌های بی‌نهایت آن شکوفا شود.
بخش چهارم: اقتدار علمی و آینده نظام اسلامی
منسوخ شدن ابزارهای نظامی
در جهان مدرن، ابزارهای نظامی سنتی، مانند تانک و هواپیما، منسوخ شده و کشورهای پیشرفته این ابزارها را به کشورهای عقب‌مانده واگذار می‌کنند. اقتدار آینده، نه در زورآزمایی نظامی، بلکه در علم، ادراک و صداقت نهفته است.
درنگ: اقتدار آینده نظام اسلامی، در گرو تولید علم و آگاهی است، نه ابزارهای نظامی.
نقش علم در اقتدار
علم، آگاهی و هوشیاری، مردم را از پذیرش زور و نادانی بازمی‌دارد. نظام اسلامی برای تضمین اقتدار خود باید به تولید علم و پرورش نوابغ اهتمام ورزد.
درنگ: علم و آگاهی، سلاح اصلی اقتدار در جهان مدرن است.
ایجاد شهرهای قرآنی
ایجاد مراکز علمی با عنوان «شهرهای قرآنی» می‌تواند انقلاب ۵۷ و ارزش‌های شهدا را زنده نگه دارد. این مراکز، با بهره‌گیری از دانشمندان، حتی غیرمسلمان، به تولید علم و فنون قرآنی خواهند پرداخت.
درنگ: شهرهای قرآنی، با آزمایشگاه‌های علمی، می‌توانند معارف قرآنی را به عمل تبدیل کنند.
جمع‌بندی بخش چهارم
اقتدار نظام اسلامی در آینده، نه با ابزارهای نظامی، بلکه با تولید علم، پرورش نوابغ و ایجاد مراکز علمی قرآنی تضمین می‌شود. این بخش، بر نقش کلیدی علم و آگاهی در جهان مدرن تأکید کرد.
بخش پنجم: نقد روش‌های کنونی علم دینی و پیشنهادهای اصلاحی
نقد روش‌های عامیانه
روش‌های کنونی مطالعه علم دینی، مانند خواندن داستان‌های عامیانه چون امیرارسلان یا هزارویک شب، فاقد عمق علمی است و به نقالی و خیال‌پردازی محدود می‌شود.
تمثیل: مطالعه علم دینی بدون ابزارهای علمی، مانند خواندن قصه‌های عامیانه است که تنها سرگرمی فراهم می‌کند، نه معرفت.
بی‌انگیزگی در علم‌آموزی
بی‌انگیزگی در میان طلاب، نتیجه نبود فرصت‌های عملی و کارگاه‌های علمی است. علم بدون کار عملی، به نقالی تبدیل می‌شود.
درنگ: نبود کارگاه‌های علمی، انگیزه طلاب را کاهش داده و علم دینی را به نقالی تبدیل کرده است.
ضرورت کارگاه‌های علمی
ایجاد کارگاه‌های علمی در حوزه‌های دینی، با تمرکز بر کار عملی، می‌تواند انگیزه طلاب را افزایش داده و علم واقعی تولید کند.
درنگ: کارگاه‌های علمی، علم دینی را از نقالی به تولید دانش واقعی تبدیل می‌کنند.
جمع‌بندی بخش پنجم
روش‌های کنونی علم دینی، به دلیل فقدان کار عملی و رویکردهای علمی، به نقالی محدود شده‌اند. ایجاد کارگاه‌های علمی و فرصت‌های عملی، می‌تواند انگیزه طلاب را تقویت کرده و علم دینی را به سوی تولید دانش واقعی سوق دهد.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه ۵۶ سوره بقره، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق معارف قرآنی گشوده است. این آیه، با طرح مفاهیم موت و بعث، از پیچیدگی نظام معرفتی قرآن پرده برمی‌دارد. تحلیل این آیه، بر چند محور اساسی تأکید دارد: نخست، تنوع و غنای مفاهیم موت و بعث در قرآن کریم، از موت طبیعی و موقت تا موت ارضی و بعث حقیقی و اعتباری؛ دوم، ضرورت رویکرد علمی به قرآن کریم، که تنها با ابزارهای دقیق و روشمند امکان‌پذیر است؛ سوم، نقش علم و آگاهی در اقتدار نظام اسلامی و جایگزینی آن با ابزارهای نظامی منسوخ؛ چهارم، پیشنهاد ایجاد شهرهای قرآنی و کارگاه‌های علمی برای تولید دانش و احیای ارزش‌های انقلاب و شهدا؛ و پنجم، نقد روش‌های عامیانه علم دینی و ضرورت تبدیل آن به علمی عملی و پویا. این بررسی، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار و تحلیل‌های تفسیری، تلاش کرد تا تفسیری فاخر، منسجم و متناسب با مخاطبان تحصیل‌کرده ارائه دهد. قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راه را برای تحقیقات آتی در حوزه علوم قرآنی هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی