متن درس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (۲۹۱)

تفسیر آیه ۶۰ سوره بقره: تبیین اعجاز الهی و توانمندی‌های ماورایی در قرآن کریم

مقدمه

آیه ۶۰ سوره بقره، با توصیف معجزه جاری شدن دوازده چشمه از سنگ به‌واسطه عصای حضرت موسی (ع)، یکی از جلوه‌های برجسته اعجاز الهی در قرآن کریم است. این آیه، نه‌تنها قدرت بی‌کران پروردگار را به نمایش می‌گذارد، بلکه زمینه‌ساز تأملات عمیق کلامی و فلسفی در باب تمایز توانمندی‌های ماورایی از توانمندی‌های مادی است. در این اثر، با تمرکز بر این آیه، به بررسی مفاهیم اعجاز، وحی، و کرامت پرداخته و چالش‌های نظام آموزشی دینی در پرورش استعدادهای متنوع و قانونمند کردن علوم مرتبط با غیب مورد تحلیل قرار می‌گیرد. هدف، ارائه تفسیری منسجم، علمی و فاخر است که پاسخگوی نیازهای مخاطبان تحصیل‌کرده بوده و با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات پارسی، غنای ادبی متن را ارتقا دهد، در حالی که ماهیت آکادمیک آن حفظ گردد.

بخش اول: تبیین اعجاز در آیه ۶۰ سوره بقره

متن و ترجمه آیه

تحلیل مفهوم اعجاز

این معجزه، که از طریق ابزار ساده‌ای چون عصای موسی (ع) تحقق می‌یابد، نشان‌دهنده قدرت الهی در خلق پدیده‌های خارق‌العاده است. همان‌گونه که سنگی سخت و بی‌جان، به اذن الهی چشمه‌ای جوشان می‌شود، اعجاز الهی نیز از محدودیت‌های مادی فراتر می‌رود و انسان را به تأمل در عظمت پروردگار دعوت می‌کند.

بخش دوم: تمایز توانمندی‌های مادی و ماورایی

دسته‌بندی توانمندی‌ها

توانمندی‌های مادی، در چارچوب قوانین طبیعت و ماده عمل می‌کنند و شامل توان‌های محسوس (مانند قدرت جسمانی) و غیرمحسوس (مانند سحر و شعبده) هستند. این توان‌ها، هرچند گاه غیرعادی به نظر می‌رسند، به نفس انسانی و طبیعت مادی وابسته‌اند. در مقابل، توانمندی‌های ماورایی، که در ظرف اعجاز، وحی و کرامت ظهور می‌یابند، از ماده و طبیعت مستقل بوده و به غیب الهی متصل‌اند.

انواع توانمندی ماورایی

توان علمی ماورایی، شامل آگاهی از امور غیبی، شنیدن یا ادراک مسائل غیرمادی است، مانند وحی‌ای که به انبیا نازل می‌شود. توان قدرتی ماورایی، مانند معجزه موسی (ع) در جاری ساختن چشمه‌ها از سنگ، عملی است که از توان انسان عادی خارج است. این دو حوزه، چارچوبی برای فهم توانمندی‌های انبیا و اولیا در قرآن کریم ارائه می‌دهند.

تفاوت انبیا در توانمندی‌ها

حضرت موسی (ع)، با معجزاتی چون تبدیل عصا به اژدها و جاری شدن چشمه‌ها، در توان قدرتی ممتاز است، که این توان، رسالت او در برابر فرعون و بنی‌اسرائیل را تقویت کرد. در مقابل، لقمان حکیم، با حکمت و بیان الهی، در حوزه علم و اخلاق برجسته است، بدون آن‌که معجزات قدرتی داشته باشد. این تنوع، نشان‌دهنده تطبیق رسالت انبیا با نیازهای امت‌هاست.

جامعیت قرآن و پیامبر خاتم

پیامبر خاتم (ص)، با دریافت وحی الهی و ارائه معجزات، جمع میان علم و قدرت را به کمال رساند. قرآن کریم، به‌عنوان کتابی جامع، همه ابعاد علمی و قدرتی را دربرمی‌گیرد و ایمان به غیب را به‌عنوان شرط دسترسی به این توانمندی‌ها معرفی می‌کند. این جامعیت، قرآن را به منبعی بی‌همتا برای هدایت بشر تبدیل کرده است.

بخش سوم: دسته‌بندی انسان‌ها بر اساس توانمندی‌ها

سه دسته انسانی

انسان‌های عادی، که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهند، توانایی‌های معمولی دارند و از کارهای خارق‌العاده ناتوان‌اند. انسان‌های غیرعادی فینفسه، به دلیل نبوغ ذاتی در علم (هوش، حافظه) یا قدرت (جسمانی)، از عامه متمایزند، اما این نبوغ به طبیعت و ژن آن‌ها وابسته است. انسان‌های فی‌الله، اولیای الهی‌اند که به‌واسطه ارتباط با غیب و دریافت وحی یا کرامت، توانمندی‌های ماورایی دارند.

پرهیز از خطا در شناخت جایگاه

شناخت جایگاه، از هدررفت استعدادها و انحراف معنوی جلوگیری می‌کند. انسان عادی، حتی با تلاش بسیار، به سطح نبوغ فینفسه یا فی‌الله نمی‌رسد. انسان فینفسه نیز نباید خود را در مقام فی‌الله تصور کند، و اولیای فی‌الله باید مسیر الهی خود را با دقت طی کنند. این خودشناسی، گوهری است که انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند، همان‌گونه که ستاره‌ای در شب، راه را به گمگشتگان نشان می‌دهد.

تفاوت در استعداد و محدودیت‌ها

استعدادهای انسانی، از ژن، وراثت، لقمه، نطفه، زمان، مکان، و محیط تأثیر می‌پذیرند. این تفاوت‌ها، تنوع مسیرهای رشد را رقم می‌زنند. راه کمال برای همه باز است، اما دستیابی به نبوغ یا مقام فی‌الله، نیازمند تلاشی دشوار و هدایتی حکیمانه است، مانند کاشتن بذری در خاک که تنها با مراقبت به بار می‌نشیند.

بخش چهارم: نقد نظام آموزشی دینی و ضرورت تحول

یکنواختی آموزش و هدررفت استعداد

نظام آموزشی دینی، با اجبار همه طلاب به طی مسیری یکسان، استعدادهای متنوع را نادیده می‌گیرد. این یکنواختی، ظلمی است به نفس، دین، و کمال، مانند رودی که به‌جای جاری شدن در مسیرهای گوناگون، در یک بستر تنگ محصور شود. طلاب، پس از سال‌ها تحصیل، گاه فاقد مهارت‌های پایه‌اند، که این ضعف، ضرورت اصلاح نظام آموزشی را آشکار می‌سازد.

نقش مربی و خودشناسی

مربیان حکیم، مانند باغبانانی هستند که هر نهال را به تناسب خاک و آب‌وهوای آن پرورش می‌دهند. خودشناسی طلاب، در شناخت جایگاهشان (عادی، فینفسه، فی‌الله)، گامی اساسی برای رشد علمی و معنوی است. این خودشناسی، حوزه‌ها را به کانون‌های تولید علم و کرامت تبدیل می‌کند.

پراکندگی و فقدان وزان علمی

طلاب، گاه مانند پرندگانی پراکنده در پی دانه‌های مختلف‌اند، بدون آن‌که به عمق و وزان علمی دست یابند. دروس، مانند شهریه‌ای پراکنده جمع‌آوری می‌شوند، بدون آن‌که به تولید علم و معرفتی عمیق منجر شوند. این پراکندگی، مانع از شکوفایی استعدادها و رسیدن به مقامات عالی معنوی است.

بخش پنجم: وحی و الهام در قرآن کریم

وحی عام و مصادیق آن

وحی عام، پدیده‌ای فراگیر است که از ارتباط خدا با انبیا تا وحی به زمین، حیوانات (مانند نمل)، شیاطین، و ملائکه را دربرمی‌گیرد. این وحی، به‌معنای ورود معنا یا حرفی از غیب به موجودی است، مانند نسیمی که از آسمان به زمین می‌وزد و زندگی می‌بخشد.

الهام و قداست آن

الهام، به دلیل ارتباط مستقیم با خدا، از وحی عام متمایز است. این قداست، الهام را به جریانی الهی تبدیل می‌کند که در نفس انسان، بذر خیر و شر را می‌کارد، مانند نوری که در دل تاریکی می‌درخشد.

وحی خاص و نقش انبیا

وحی خاص، که به انبیایی چون موسی، عیسی، و ابراهیم (ع) نازل شده، رسالت آن‌ها را در هدایت امت‌ها تقویت می‌کند. این وحی، گاه به‌صورت دستور مستقیم (مانند «اضرب بعصاک الحجر») و گاه به‌صورت اجرای عملی توسط انبیا تحقق می‌یابد.

بخش ششم: قانونمندی علوم غیبی و چالش‌های نظام آموزشی

ضرورت قانونمندی علوم غیبی

علوم غیبی، مانند رمل، اسطرلاب، و کف‌بینی، نیازمند نظامی قانونمند و علمی‌اند تا از سوءاستفاده شیادان جلوگیری شود. این قانونمندی، مانند حصاری است که باغ دین را از گزند سودجویان حفظ می‌کند. نظام آموزشی دینی، باید این علوم را با دقت و نظم آموزش دهد تا به جای تخریب، به رشد معنوی منجر شوند.

ضعف‌های نظام آموزشی دینی

نظام آموزشی دینی، گاه در آموزش مفاهیم پایه مانند اشتقاق واژگان (مانند تفاوت «راست» و «چپ») ناتوان است. این ضعف، مانند بنایی است که بر پایه‌ای سست بنا شده و نمی‌تواند بار علم و معرفت را تحمل کند. آموزش اشتقاق، به‌عنوان مبنای فهم دقیق واژگان دینی، ضرورتی انکارناپذیر است.

تحول در نظام آموزشی

تحول در نظام آموزشی دینی، مانند باز کردن پنجره‌ای به سوی نور است که تاریکی جهل را می‌زداید. آموزش علوم متنوع، از اشتقاق تا علوم غیبی، حوزه‌ها را به مراکز علمی و معنوی جهانی تبدیل می‌کند و از هدررفت استعدادها جلوگیری می‌نماید.

بخش هفتم: جامعیت قرآن کریم و اقتدار الهی

جامعیت قرآن

قرآن کریم، مانند اقیانوسی بی‌کران است که همه نیازهای علمی، معنوی، و عملی بشر را در خود جای داده است. این جامعیت، از فتوای شرعی تا امدادهای غیبی را شامل می‌شود و بشر را به سوی کمال هدایت می‌کند.

اقتدار الهی در وحی و کرامت

اقتدار الهی، در وحی، کرامت، و حتی اعمالی چون نماز استسقا که به نزول باران منجر می‌شود، آشکار است. این اقتدار، مانند چشمه‌ای است که به دست مؤمنان جاری می‌شود، به شرط آن‌که با ایمان و حکمت به سوی آن گام بردارند.

پرهیز از افراط و تفریط

تعادل در پذیرش وحی و علوم غیبی، مانند راه رفتن بر پلی باریک است که از یک سو به پرتگاه انکار و از سوی دیگر به ورطه پذیرش کورکورانه منتهی می‌شود. این تعادل، رشد علمی و معنوی را تضمین می‌کند.

جمع‌بندی

تفسیر آیه ۶۰ سوره بقره، دریچه‌ای به سوی فهم اعجاز الهی، تمایز توانمندی‌های ماورایی و مادی، و چالش‌های نظام آموزشی دینی گشوده است. این آیه، با توصیف معجزه موسی (ع)، قدرت بی‌کران الهی را نشان می‌دهد و انسان را به تأمل در توانمندی‌های ماورایی (علم و قدرت) دعوت می‌کند. تقسیم انسان‌ها به عادی، فینفسه، و فی‌الله، ضرورت خودشناسی و هدایت متناسب را آشکار می‌سازد. نقد یکنواختی نظام آموزشی دینی، بر لزوم تنوع در آموزش و قانونمندی علوم غیبی تأکید دارد. وحی عام و خاص، همراه با قداست الهام، گستره ارتباطات ماورایی در قرآن کریم را نشان می‌دهد. جامعیت قرآن، به‌عنوان منبعی کامل، راه را برای فتوا و امداد الهی هموار می‌کند. این اثر، با ادغام تحلیل‌های عمیق و تمثیلات فاخر پارسی، دعوتی است به سوی تحول در نظام آموزشی دینی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های بی‌کران قرآن کریم برای هدایت بشر.