متن درس
تفسیر: شهوت و هدایت الهی در پرتو آیه ۱۴ سوره آل عمران
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۸۳۱)
دیباچه
در این نوشتار، به بررسی عمیق و جامع آیه ۱۴ سوره آل عمران پرداخته شده است که با نگاهی حکیمانه به مفهوم شهوت و نقش آن در سیر تکاملی انسان می‌نگرد. این تفسیر، با تکیه بر معارف قرآنی، روایات معصومان علیهم‌السلام و تحلیل‌های روان‌شناختی و عرفانی، به تبیین جایگاه شهوت به‌عنوان نیروی محرکه نفس و ارتباط آن با هدایت الهی می‌پردازد. هدف، روشن ساختن مسیر رشد نفسانی انسان از تمایلات مادی تا رسیدن به مقام قرب الهی است، در حالی که هر مرحله از حیات بشری با دقتی علمی و زبانی فصیح مورد کاوش قرار گرفته است. این اثر، با نگاهی به نیازهای جامعه و ضرورت‌های تربیتی، راهنمایی برای فهم عمیق‌تر قرآن کریم و کاربرد آن در زندگی ارائه می‌دهد.
بخش نخست: تبیین مفهوم شهوت در قرآن کریم
آیه محوری و معنای آن
قرآن کریم در آیه ۱۴ سوره آل عمران، با بیانی بلیغ، به یکی از بنیادی‌ترین جنبه‌های وجود انسانی، یعنی شهوت، اشاره می‌کند. این آیه، با ظرافتی الهی، تمایلات نفسانی را به‌عنوان بخشی از طبیعت بشر به تصویر می‌کشد:
|
زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ۗ ذَٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ برای مردم محبت به شهوات از زنان، فرزندان، اموال فراوان از طلا و نقره، اسبان نشاندار، دام‌ها و کشتزارها آراسته شده است. اینها متاع زندگی دنیاست، و سرانجام نیکو نزد خداوند است. |
این آیه، با اشاره به آراستگی شهوات، حکمت الهی را در خلقت انسان و گرایش‌های او نشان می‌دهد. شهوت، به‌سان آتشی است که در نهاد بشر شعله‌ور است و اگر به درستی هدایت شود، به سوی کمال رهنمون می‌گردد، اما در غیر این صورت، به انحطاط می‌انجامد.
|
درنگ: شهوت، نیروی محرکه نفس است که همچون سوخت در وسیله نقلیه، حیات و حرکت انسان را ممکن می‌سازد. این نیرو، در صورت تناسب با مراحل رشد، به کمال منجر می‌شود و در غیر این صورت، به انحراف و نقص می‌انجامد. |
تعریف لغوی و مفهومی شهوت
شهوت، از منظر لغوی، مصدر مجردی است که جمع آن «شهوات» می‌شود. این واژه، در معنای اصیل خود، به رغبت شدید نفس به اشیای نفسانی، اعم از مناسب یا غیرمناسب، اشاره دارد. از دیدگاه روان‌شناختی، شهوت را می‌توان انرژی حیاتی نفس دانست که در راستای تأمین نیازهای طبیعی و معنوی انسان عمل می‌کند. این تعریف، با تکیه بر جنس (رغبت شدید) و فصل (نفس نسبت به اشیای نفسانی)، به‌صورت علمی ارائه شده و مبنای تحلیل تمایلات انسانی قرار می‌گیرد.
شهوت، به‌سان بنزین در خودرو یا نفت در چراغ، نیرویی است که بدون آن، حرکت و رشد نفس ممکن نیست. همان‌گونه که وسیله‌ای بدون سوخت، تنها جسمی بی‌جان است، نفس انسانی نیز بدون شهوت، از پویایی و تکامل بازمی‌ماند.
تفاوت شهوت و اشتها
اشتها، به‌عنوان ظرف اشتعال، زمینه‌ساز ظهور شهوت است. در زبان عربی، اشتها در باب افتعال قرار دارد و دلالت بر اختیار و متابعت می‌کند. اشتها، به دو گونه تقسیم می‌شود:
- اشتهای ممدوح: تمایل به آنچه با طبیعت انسان سازگار است و به کمال می‌انجامد.
- اشتهای مذموم: گرایش به آنچه ناسازگار است و به نقص و انحطاط منجر می‌شود.
اشتها، به‌سان ظرفی است که آتش شهوت در آن شعله‌ور می‌شود. اگر این آتش به‌سوی اشیای مناسب هدایت شود، به کمال می‌رسد و اگر به‌سوی ناسازگارها کشیده شود، به انحطاط می‌انجامد. این تمایز، امکان تحلیل دقیق رفتارهای انسانی را در چارچوب روان‌شناسی دینی فراهم می‌آورد.
بخش دوم: شهوت و مراحل رشد انسانی
تحول شهوت در سنین مختلف
شهوت، در مراحل مختلف حیات انسان، متناسب با اقتضائات سنی، تحول می‌یابد. این تحول، به‌سان سفری است که انسان را از نیازهای ابتدایی به سوی مقاصد متعالی رهنمون می‌سازد:
- کودکی: در این مرحله، شهوت به خواب و شیر محدود است. تأمین این نیازها، به کمال جسمانی و روانی کودک کمک می‌کند. خواب و شیر، به‌سان غذای روح و جسم، برای رشد طفل ضروری‌اند.
- نوجوانی: شهوت به بازی و تحریک نفسانی گسترش می‌یابد. بازی، به‌عنوان ابزاری برای رشد جسمی و ذهنی، و تحریک، به‌عنوان نشانه‌ای از سلامت نفسانی، در این مرحله ممدوح است.
- جوانی و بزرگسالی: شهوت به میل‌های مادی (مانند مال، همسر، و زندگی) و معنوی (مانند معرفت و ابتکار) تحول می‌یابد. این میل‌ها، اگر متناسب با اقتضائات سنی باشند، به کمال منجر می‌شوند.
عدم تناسب شهوت با مرحله سنی، به‌سان درختی است که در خاک نامناسب کاشته شود؛ رشد آن متوقف می‌گردد یا به انحراف می‌انجامد. برای نمونه، اگر کودکی رفتار بزرگسالانه یا بزرگسالی رفتار کودکانه نشان دهد، نشانه‌ای از عدم تعادل نفسانی است.
|
درنگ: شهوت، در هر مرحله از حیات، باید با اقتضائات آن مرحله هماهنگ باشد. عدم تناسب، به بیماری‌های نفسانی و انحطاط منجر می‌شود، در حالی که هماهنگی، به رشد و کمال می‌انجامد. |
میل معنوی و مقام رضا
در مراحل بالاتر رشد، شهوت به میل‌های معنوی، مانند حب به معرفت، درایت، و ابتکار، تحول می‌یابد. این میل‌ها، اگر به مقام رضا برسند، انسان را به شرك كمالي رهنمون می‌سازند، جایی که دو رضا (رضاى انسان و رضاى خدا) در کنار هم قرار می‌گیرند. این شرك، برخلاف شرك نقصي (ریا و شهوت خفیه)، نشانه‌ای از کمال معنوی است.
روایت معصوم علیه‌السلام می‌فرماید:
أَخَفُّ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ الرِّيَاءُ وَالشَّهْوَةُ الْخَفِيَّةُ
سبک‌ترین چیزی که بر شما می‌ترسم، ریا و شهوت پنهان است.
ریا و شهوت خفیه، به‌سان سایه‌هایی پنهان‌اند که در مراحل پیشرفته‌تر حیات ظاهر می‌شوند. شهوت خفیه، مانند تمایل به تحسین دیگران یا تکریم ظاهری (مانند بوسیدن دست یا جفت کردن کفش)، نیازمند هوشیاری معنوی است تا انسان را از مسیر کمال منحرف نسازد.
بخش سوم: شهوت در بهشت و ارتباط آن با کمال الهی
شهوت در بهشت
قرآن کریم، شهوت را در بهشت به‌صورت متعالی و متناسب با مقام اخروی انسان توصیف می‌کند:
|
وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ و در آن [بهشت] هر آنچه نفستان بخواهد برایتان فراهم است، و هر آنچه طلب کنید به شما داده می‌شود. |
|
وَفَاكِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ وَلَحْمِ طَيْرٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ و میوه‌هایی از آنچه برمی‌گزینند، و گوشت پرنده از آنچه می‌خواهند. |
این آیات، به زیبایی نشان می‌دهند که شهوت در بهشت، به‌سان جویباری زلال، به سوی حب ربوبی و الهی هدایت می‌شود. انسان در بهشت، به مقامی می‌رسد که تنها خدا را طلب می‌کند و تمامی شهوات، در پرتو وحدت الهی، به کمال می‌رسند.
حب الهی و مقام قرب
در نهایت، شهوت به حب الهی و عشق به پروردگار تحول می‌یابد. این مقام، جایی است که انسان، به‌سان پرنده‌ای که به سوی آشیانه خویش پرواز می‌کند، تنها خدا را می‌جوید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
|
يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي ای نفس مطمئنه! به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که راضی و مورد رضایت هستی. پس در میان بندگانم درآی و به بهشتم وارد شو. |
این آیه، مقصد نهایی انسان را در بازگشت به سوی خدا و ورود به جنت الهی نشان می‌دهد، جایی که تمامی شهوات در حب ربوبی مستحیل می‌شوند.
|
درنگ: شهوت، در بهشت به حب الهی تحول می‌یابد و انسان را به مقامی رهنمون می‌سازد که تنها خدا را طلب می‌کند. این تحول، نشانه کمال نهایی نفس انسانی است. |
بخش چهارم: تغذیه و سلامت نفسانی
نقش تغذیه در سلامت جسم و روح
نحوه تغذیه، به‌ویژه توجه به لذت چشم (تلذُّ الاعین)، در سلامت جسمی و روانی انسان نقش اساسی دارد. عجله در خوردن غذا، بدون تأمل و لذت بردن از آن، به‌سان بذری است که در خاک نامناسب کاشته شود؛ به اختلالات جسمی و روانی منجر می‌گردد. قرآن کریم، با تأکید بر تأمل در رفتارهای روزمره، انسان را به دقت در تغذیه دعوت می‌کند. برای نمونه، تأمل در غذا، نگاه کردن به آن، و لذت بردن از آن، به سلامت روان و جسم کمک می‌کند.
انسانی که بدون تأمل غذا می‌خورد، به‌سان مسافری است که بدون نقشه راه می‌پیماید؛ نه تنها به مقصد نمی‌رسد، بلکه در مسیر خویش گمراه می‌شود. این امر، به اختلالات روانی مانند وسواس و توهم منجر می‌شود.
تأثیر فرهنگ‌سازی بر سلامت جامعه
سرمایه‌گذاری در امور فرهنگی، به‌ویژه آموزش تغذیه صحیح و رفتارهای معنوی، به‌سان آبیاری باغی است که از خشک شدن آن جلوگیری می‌کند. کاهش توجه به فرهنگ معنوی، به افزایش مسائل قضایی و جنایی می‌انجامد. علم دینی، با ارائه راهکارهای تربیتی، می‌تواند جامعه را از انحطاط نجات دهد و به سوی کمال هدایت کند.
بخش پنجم: حضور الهی و هدایت جامعه
حضور فراگیر الهی
قرآن کریم، با بیانی حکیمانه، بر حضور فراگیر الهی در همه امور تأکید دارد:
|
فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ پس هر کجا رو کنید، آنجا وجه الله است. |
این آیه، به‌سان مشعلی است که تاریکی‌های وجود را روشن می‌سازد و انسان را به آگاهی از حضور الهی در هر لحظه و مکان دعوت می‌کند. خداوند، به‌عنوان جزء خارجی و شرط داخلی، در همه اشیا حضور دارد، بدون آنکه با آنها ممزوج شود. این مفهوم، انسان را به هوشیاری در رفتار و انتخاب‌هایش فرا می‌خواند.
نقش عالمان دینی در هدایت جامعه
عالمان دینی، به‌سان باغبانانی هستند که وظیفه دارند نهال‌های ایمان را در دل مردم بکارند و با محبت و حکمت، آنها را به سوی خدا رهنمون سازند. این هدایت، نیازمند پرهیز از خشونت و ترویج فرهنگ محبت و معنویت است. صدور انقلاب دینی، به معنای رفع نیازهای مادی و معنوی مردم و وابسته کردن آنها به دین است، به‌گونه‌ای که دین را تنها راه رستگاری بدانند.
|
درنگ: عالمان دینی، با تکیه بر معارف قرآنی و روایات، باید مردم را به سوی خدا وابسته کنند. این امر، نیازمند رفتار محبت‌آمیز و آموزش‌های معنوی است که جامعه را از انحطاط نجات می‌دهد. |
جمع‌بندی
این نوشتار، با بررسی آیه ۱۴ سوره آل عمران و تحلیل‌های عمیق روان‌شناختی و عرفانی، به تبیین مفهوم شهوت و نقش آن در سیر تکاملی انسان پرداخت. شهوت، به‌سان نیرویی حیاتی، در مراحل مختلف زندگی تحول می‌یابد و اگر با اقتضائات هر مرحله هماهنگ باشد، به کمال می‌رسد. این نیرو، در نهایت به حب الهی و مقام قرب رهنمون می‌شود، جایی که انسان تنها خدا را طلب می‌کند. علم دینی، با ارائه راهکارهای تربیتی و فرهنگی، می‌تواند جامعه را از انحطاط نجات دهد و به سوی کمال هدایت کند. این تفسیر، با نگاهی جامع و دقیق، راهنمایی برای فهم عمیق‌تر قرآن کریم و کاربرد آن در زندگی ارائه می‌دهد.
|
با نظارت صادق خادمی |