متن درس
تفسیر: ایمان و حکمیت الهی در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹۷۹)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر به سوی حقیقت و رستگاری است. در این میان، آیه ۶۵ سوره آل‌عمران، با بیانی ژرف و قسمی الهی، ایمان را به پذیرش حکمیت پیامبر گره می‌زند و تسلیم در برابر اراده الهی را ملاک ایمان راستین می‌داند. این نوشتار، با تأمل در این آیه شریفه و تبیین مفاهیم آن، به بررسی جایگاه حکمیت، نقش مردم در انتخاب داور، و پیامدهای اجتماعی و اخلاقی پذیرش یا رد این اصل الهی می‌پردازد. متن پیش‌رو، با نگاهی جامع به ایمان، عدالت، و مسئولیت اجتماعی، می‌کوشد تا روح کلام وحی را در قالبی روشن و منسجم به خواننده عرضه کند.
بخش نخست: مفهوم ایمان در پرتو حکمیت الهی
ایمان و پیوند آن با حکمیت پیامبر
قرآن کریم در آیه ۶۵ سوره آل‌عمران، ایمان را به پذیرش حکمیت پیامبر در اختلافات اجتماعی مشروط می‌سازد. این آیه، با قسمی استوار به پروردگار، بر این حقیقت تأکید دارد که ایمان حقیقی جز با پذیرش داوری پیامبر در منازعات و تسلیم کامل در برابر حکم او محقق نمی‌شود.
فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا
سوگند به پروردگارت که ایمان نمی‌آرند مگر آنکه در آنچه میانشان مایه اختلاف شده تو را داور کنند، سپس از حکمی که کرده‌ای در دل‌هایشان احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم شوند.
این آیه، ایمان را از مرز اعتقاد نظری فراتر برده و آن را به عملی اجتماعی و اخلاقی پیوند می‌دهد. پذیرش حکمیت پیامبر، چونان کلیدی است که درهای ایمان راستین را می‌گشاید و دل را به سوی تسلیم در برابر اراده الهی رهنمون می‌شود.
حکمیت پیامبر: قاضی تحکیم یا حاکم مطلق؟
در این آیه، پیامبر به‌عنوان قاضی تحکیم معرفی شده است، نه حاکمی که به‌صورت خودکار بر مردم ولایت دارد. قاضی تحکیم، داوری است که با رضایت طرفین دعوا انتخاب می‌شود تا در اختلافات فیصله دهد. این انتخاب، مشروط به اذن الهی است و حکم پیامبر نه از هوس، بلکه از وحی سرچشمه می‌گیرد. این نکته، چونان ستاره‌ای در آسمان فقه اسلامی، بر اهمیت رضایت مردم در فرآیند حکمیت تأکید دارد و هرگونه تحمیل قدرت را نفی می‌کند.
درنگ: حکمیت پیامبر، نه از سر ولایت مطلق، بلکه به‌عنوان قاضی تحکیم با رضایت مردم و اذن الهی استوار است. این اصل، هرگونه استبداد را نفی کرده و نقش مردم را در انتخاب داور عادل برجسته می‌سازد.
نقش اذن الهی در حکمیت
حکم پیامبر، از آن‌رو که از جانب خداوند است، از هرگونه هوس و خودرأیی به دور است. این امر، حکمیت او را از داوری‌های بشری متمایز می‌سازد. پیامبر، چونان آیینه‌ای صاف، اراده الهی را بازتاب می‌دهد و حکمش، چونان نوری از جانب حق، راهنمای عدالت است. این اصل، بر محدودیت قدرت پیامبر در چارچوب اذن الهی تأکید دارد و هرگونه خودکامگی را مردود می‌شمارد.
جمع‌بندی بخش نخست
ایمان در قرآن کریم، فراتر از باور قلبی، به پذیرش عملی حکمیت پیامبر گره خورده است. این حکمیت، نه از سر اجبار، بلکه با انتخاب مردم و در چارچوب اذن الهی محقق می‌شود. این اصل، ایمان را به‌عنوان تسلیمی آگاهانه و اختیاری در برابر اراده الهی معرفی می‌کند که در رفتار اجتماعی و پذیرش عدالت نمود می‌یابد.
بخش دوم: نقش مردم در فرآیند حکمیت
انتخاب داور عادل توسط مردم
قرآن کریم، مردم را به انتخاب پیامبر به‌عنوان قاضی تحکیم در اختلافات دعوت می‌کند. این انتخاب، شرط لازم ایمان است، چنان‌که آیه شریفه می‌فرماید: «لا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ». اگر مردم این حکمیت را نپذیرند، ایمانشان ناقص است. این اصل، چونان نسیمی روح‌بخش، بر نقش فعال مردم در فرآیند قضاوت تأکید دارد و از تحمیل داور توسط قدرت‌های خارجی جلوگیری می‌کند.
عدم پذیرش حکمیت و پیامدهای آن
در صدر اسلام، گروهی از پذیرش حکمیت پیامبر سر باز زدند و این امر به مباهله انجامید. تنها گروه اندکی، از جمله امیرالمؤمنین، سلمان، و ابوذر، حکمیت پیامبر را پذیرفتند. این مقاومت، چونان سایه‌ای تاریک بر ایمان، نشان‌دهنده ضعف در تسلیم در برابر اراده الهی بود. مباهله، چونان محکی الهی، صداقت و ایمان راستین را آشکار ساخت.
درنگ: پذیرش حکمیت پیامبر، ملاک ایمان راستین است. رد این حکمیت، چونان پرده‌ای بر قلب، ایمان را از حقیقت تهی می‌سازد و به آزمون‌های الهی چون مباهله منجر می‌شود.
جایگاه عدالت و سلامت در انتخاب داور
در غیاب پیامبر، داور باید فردی عادل، سالم، و مورد اعتماد مردم باشد. این فرد می‌تواند از هر قشری، از کاسب تا معلم، باشد، مشروط بر آنکه ظاهرالصلاح و مورد پذیرش جامعه باشد. این اصل، چونان جویباری زلال، بر انعطاف‌پذیری دین در انتخاب داور تأکید دارد و انحصار قضاوت را به گروه خاصی محدود نمی‌کند.
نقد انحصار نقش‌های دینی
انحصار نقش‌هایی چون قضاوت یا امامت جماعت به علم دینی، مانعی در برابر مشارکت گسترده جامعه در امور دینی ایجاد کرده است. این انحصار، چونان دیواری بلند، روح مردمی دین را تضعیف کرده و به انحرافات اجتماعی انجامیده است. هر فرد صالح، از هر قشر، می‌تواند در صورت برخورداری از عدالت و سلامت، نقش داور یا پیش‌نماز را ایفا کند.
جمع‌بندی بخش دوم
نقش مردم در انتخاب داور عادل، از اصول بنیادین حکمیت قرآنی است. این انتخاب، نه‌تنها ایمان را تقویت می‌کند، بلکه مشارکت اجتماعی را در راستای عدالت و تسلیم در برابر اراده الهی ترویج می‌دهد. انحصار نقش‌های دینی، مانعی در برابر این اصل است و باید با بازگشت به روح مردمی دین اصلاح شود.
بخش سوم: پیامدهای اجتماعی و اخلاقی ظلم و بی‌عدالتی
آثار وضعی ظلم در جوامع
ظلم، چونان سوهانی تیز، برنده عدالت را صیقل می‌دهد و عذاب الهی را به دنبال دارد. در جوامع مدرن، فساد در نظام‌های قضایی و سیاسی، حاشیه‌نشینی، و فقدان امکانات، به افزایش جرم و ناامنی منجر شده است. این ظلم، چونان طوفانی ویرانگر، همه را، چه ظالم و چه مظلوم، در بر می‌گیرد.
درنگ: ظلم، چونان سوهانی برنده، عدالت را تیز می‌کند و پیامدهای آن، همگان را در بر می‌گیرد. اصلاح جامعه، در گرو پرهیز از ظلم و پذیرش عدالت الهی است.
لزوم آمادگی در برابر ظلم
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ» (و هرچه در توان دارید از نیرو آماده کنید). این امر، بر ضرورت توانمندسازی افراد در برابر ظلم تأکید دارد. یادگیری مهارت‌های دفاعی، برای همه، اعم از زن و مرد، وظیفه‌ای دینی است تا در برابر تعدی از خود دفاع کنند.
وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ
و هرچه در توان دارید از نیرو و از اسبان آماده کنید تا با آن دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید.
نقد نظام‌های قضایی مدرن
نظام‌های قضایی مدرن، اغلب به نفع قدرتمندان عمل می‌کنند و نمی‌توانند عدالت را به‌صورت کامل برقرار کنند. قرآن کریم، با تأکید بر انتخاب داور عادل توسط مردم، بر نظارت مردمی و دموکراتیک بودن قضاوت تأکید دارد. این اصل، چونان مشعلی فروزان، راه اصلاح نظام‌های قضایی را روشن می‌سازد.
نقد وحدت ظاهری در جوامع اسلامی
ادعای وحدت میان گروه‌های اسلامی، اغلب ظاهری است و با نفرت و تفرقه همراه شده است. این وحدت دروغین، چونان سرابی فریبنده، به تشدید اختلافات و بدبختی منجر شده است. وحدت واقعی، در گرو احترام متقابل و پرهیز از اقدامات تفرقه‌افکن است.
جمع‌بندی بخش سوم
ظلم و بی‌عدالتی، چونان طوفانی ویرانگر، جوامع را به سوی فلاکت می‌کشاند. پذیرش حکمیت الهی، آمادگی در برابر ظلم، و اصلاح نظام‌های قضایی و اجتماعی، راه‌هایی برای بازگشت به عدالت و ایمان هستند. وحدت حقیقی، تنها با احترام و همکاری میان گروه‌های اسلامی ممکن است.
بخش چهارم: تسلیم کامل در برابر حکم الهی
ایمان و تسلیم درونی
آیه ۶۵ سوره آل‌عمران، با تأکید بر «وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا»، تسلیم کامل در برابر حکم پیامبر را ملاک ایمان می‌داند. این تسلیم، نه‌تنها در رفتار، بلکه در قلب و روح فرد باید نمود یابد، چنان‌که هیچ ناراحتی یا مقاومتی در دل باقی نماند.
درنگ: ایمان راستین، در تسلیم کامل قلب و عمل در برابر حکم الهی نمود می‌یابد. این تسلیم، چونان جویباری زلال، دل را از هرگونه ناراحتی و مقاومت پاک می‌سازد.
نیاز به فردی شبیه به پیامبر
در غیاب پیامبر، نیاز به فردی است که به لحاظ عدالت و سلامت، به پیامبر شبیه باشد. این فرد باید توسط مردم انتخاب شود و نه به‌صورت تحمیلی. این اصل، چونان ستونی استوار، بر ضرورت انتخاب رهبران عادل و صالح توسط جامعه تأکید دارد.
نقد انحرافات اجتماعی در انتخاب رهبران
انتخاب رهبران ناصالح، به دلیل فقدان آگاهی یا نفوذ قدرت‌های فاسد، به انحرافات اجتماعی منجر شده است. قرآن کریم، با تأکید بر انتخاب داور عادل توسط مردم، راهی برای اصلاح این انحرافات ارائه می‌دهد.
جمع‌بندی بخش چهارم
تسلیم کامل در برابر حکم الهی، نشانه ایمان راستین است. در غیاب پیامبر، انتخاب افرادی عادل و صالح توسط مردم، راهی برای حفظ روح دین و عدالت در جامعه است. این اصل، جامعه را به سوی آگاهی و مسئولیت‌پذیری هدایت می‌کند.
نتیجه‌گیری
آیه ۶۵ سوره آل‌عمران، چونان مشعلی فروزان، ایمان را به پذیرش حکمیت پیامبر و تسلیم کامل در برابر اراده الهی پیوند می‌دهد. این حکمیت، نه از سر اجبار، بلکه با انتخاب آگاهانه مردم و در چارچوب اذن الهی محقق می‌شود. انحرافات اجتماعی، از جمله ظلم، فساد قضایی، و انحصار نقش‌های دینی، ایمان و عدالت را تضعیف کرده‌اند. بازگشت به اصول قرآنی، انتخاب داوران عادل توسط مردم، و تقویت توانمندی‌های فردی و اجتماعی، راه‌هایی برای اصلاح جامعه و تحقق ایمان راستین هستند. این نوشتار، با تأمل در این آیه شریفه، می‌کوشد تا راه را برای فهم عمیق‌تر کلام وحی و عمل به آن هموار سازد.
با نظارت صادق خادمی