متن درس

تفسیر: هدایت الهی در پرتو نور و کتاب مبین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۶۰)

دیباچه

سخن از هدایت الهی، چونان چراغی فروزان در تاریکی‌های وجود آدمی، راه به سوی حقیقت می‌گشاید. قرآن کریم، این کتاب آسمانی، با آیات روشنگرش، انسان را به سوی رضوان الهی و راه‌های سلامت رهنمون می‌سازد. آیه ۱۶ سوره مائده، که محور این نوشتار است، چونان آیینه‌ای شفاف، نقش پیامبر اکرم (ص) به‌عنوان نور الهی و قرآن کریم به‌عنوان کتاب مبین را در هدایت بشر به تصویر می‌کشد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، به تبیین و تحلیل این آیه می‌پردازد و با نگاهی عمیق، ابعاد کلامی، اخلاقی و عرفانی آن را کاوش می‌کند. هدف، نه‌تنها فهم معانی ظاهری آیه، بلکه درک ژرفای معنوی و عملی آن در زندگی انسان است، تا چونان جویباری زلال، روح تشنه حقیقت‌جویان را سیراب سازد.

متن و ترجمه آیه

تبیین و تحلیل آیه

آیه ۱۶ سوره مائده، چونان نقشه‌ای الهی، مسیر سعادت بشر را ترسیم می‌کند. این آیه، با اشاره به نور پیامبر اکرم (ص) و کتاب مبین قرآن کریم، هدایت را مشروط به پیروی از رضوان الهی می‌داند. رضوان، که خشنودی خداوند است، مقصدی است که انسان با تبعیت از تعالیم الهی بدان می‌رسد. راه‌های سلامت (سبل السلام)، مسیرهایی هستند که آرامش درونی و اجتماعی را به ارمغان می‌آورند، و صراط مستقیم، راهی است که سلامت معنوی و عملی را تضمین می‌کند.

نقش نور و کتاب مبین در هدایت

نور الهی، که در این آیه به پیامبر اکرم (ص) تفسیر شده، و کتاب مبین، که قرآن کریم است، دو رکن اساسی هدایت‌اند. این دو، چونان مشعل و راهنما، انسان را از ظلمات جهل و گناه به سوی نور معرفت و تقوا رهنمون می‌سازند. سعادت، که غایت وجودی انسان است، در گرو التزام عملی به این دو رکن نهفته است. عدم تبعیت از این نور و کتاب، انسان را از رسیدن به مقصد بازمی‌دارد، چنان‌که گویی در تاریکی‌های بی‌پایان سرگردان مانده است.

هدایت به سوی رضوان الهی و سبل السلام

رضوان الهی، که در آیه با عبارت «مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ» آمده، خشنودی خداوند است که از طریق عمل به احکام دینی و التزام به ارزش‌های اخلاقی حاصل می‌شود. سبل السلام، راه‌هایی هستند که انسان را به آرامش درونی و صلح اجتماعی هدایت می‌کنند. این راه‌ها، چونان جویبارهایی زلال، از چشمه‌سار رضوان الهی سرچشمه می‌گیرند و انسان را به سوی سعادت رهنمون می‌سازند. تبعیت از رضوان، مستلزم پذیرش قلبی و عملی احکام الهی است، که خود زمینه‌ساز سلامت روح و جسم می‌گردد.

خروج از ظلمات به سوی نور

آیه با عبارت «وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» به انتقال انسان از تاریکی‌های جهل، گناه و انحراف به سوی نور هدایت اشاره دارد. ظلمات، که در اینجا به جهل و معصیت تعبیر شده، ابتدا از نادانی آغاز می‌شود و سپس به گناه می‌انجامد. نور، که نماد معرفت و تقواست، از طریق پیامبر و قرآن کریم به انسان عرضه می‌شود. این انتقال، نیازمند توفیق الهی است، چنان‌که آیه با «بِإِذْنِهِ» بر این امر تأکید می‌ورزد.

نقش توفیق الهی در هدایت

هدایت الهی، بدون توفیق خداوند ممکن نیست. عبارت «بِإِذْنِهِ» در آیه و استناد به حدیث «لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ» (هیچ جنبش و نیرویی جز به‌واسطه خداوند نیست)، بر این حقیقت تأکید دارد که هر تحول و هدایتی، به اراده الهی وابسته است. انسان، بدون یاری خداوند، قادر به رهایی از ظلمات و رسیدن به نور نیست. این اصل، ریشه در توحید افعالی دارد و نشان‌دهنده حاکمیت مطلق الهی بر تمامی امور است.

صراط مستقیم: راه سالم، نه صرفاً راست

صراط مستقیم، که در آیه با عبارت «إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» ذکر شده، به راهی سالم و سلامت‌بخش تفسیر می‌شود، نه صرفاً راهی راست به معنای هندسی. این تفسیر، چونان کلیدی طلایی، درهای فهم عمیق‌تر از قرآن کریم را می‌گشاید. راه سالم، مسیری است که با وجود پیچ و خم‌های زندگی، انسان را به سلامت معنوی، اخلاقی و اجتماعی می‌رساند. همان‌گونه که روده‌ای سالم، با وجود پیچیدگی‌هایش، کارکرد درست دارد، صراط مستقیم نیز راهی است که سلامت را تضمین می‌کند، نه لزوماً خطی مستقیم و بدون انحنا.

ابعاد ایجابی و سلبی هدایت

هدایت الهی، دو بعد ایجابی و سلبی دارد. بعد ایجابی، که در هدایت به سبل السلام متجلی است، به کسب خیرات و کمالات از طریق تبعیت از رضوان الهی اشاره دارد. بعد سلبی، که در خروج از ظلمات به سوی نور نمود می‌یابد، رهایی از جهل و گناه را شامل می‌شود. این دو بعد، چونان دو بال، انسان را به سوی مقصد والای سعادت پرواز می‌دهند.

قدرت مطلق الهی در هدایت و گمراهی

قدرت الهی، در هر دو ساحت هدایت و گمراهی، مطلق و بی‌کران است. آیه با تأکید بر «بِإِذْنِهِ» نشان می‌دهد که خداوند، چه در هدایت به سوی نور و چه در گمراهی ناشی از عدم تبعیت، قدرت بی‌انتها دارد. این حقیقت، انسان را به تأمل در مسئولیت خویش در برابر اراده الهی دعوت می‌کند، چنان‌که هر انتخابی، نتیجه‌ای متناسب با خود به همراه دارد.

عدم پذیرش هدایت توسط برخی

قرآن کریم، چونان قصه‌گویی حکیم، فرامین الهی را به انسان عرضه می‌کند، اما برخی، چون کودکی که به جای شنیدن قصه، به شمردن مگس‌ها مشغول است، از پذیرش آن سر باز می‌زنند. این تمثیل، بی‌توجهی انسان‌ها به هدایت الهی را به تصویر می‌کشد. نه اهل کتاب و نه بسیاری از دیگران، به این فرامین التزام عملی نشان نداده‌اند، و این بی‌توجهی، به گمراهی و بدبختی منجر می‌شود.

لزوم زمینه درونی برای پذیرش هدایت

پذیرش هدایت، نیازمند زمینه‌ای درونی است. عقل، پاکی نطفه و لقمه، و زندگی سالم، بسترهایی هستند که انسان را برای دریافت نور الهی آماده می‌سازند. همان‌گونه که زمینی حاصلخیز، بذر را به ثمر می‌رساند، قلب آماده و پاک نیز نور هدایت را در خود می‌پروراند.

تفاوت عمل به عقل و نفس اماره

تبعیت از رضوان الهی، عمل به عقل است، در حالی که گمراهی، نتیجه پیروی از نفس اماره است. عقل، چونان چراغی روشن، انسان را به سوی خیر و سعادت هدایت می‌کند، اما نفس اماره، چونان سایه‌ای تاریک، او را به سوی ظلمات می‌کشاند. این تمایز، ریشه‌های روان‌شناختی هدایت و گمراهی را روشن می‌سازد.

تنوع درجات رضوان الهی

انسان‌ها در پیگیری رضوان الهی، متفاوت‌اند. برخی به سوی حق، برخی به سوی جنت، و برخی به سوی امیال دیگر گرایش دارند. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در یک باغ، نشان‌دهنده تفاوت در نیت‌ها و اهداف است. رضوان الهی، چونان مقصدی والا، درجات مختلفی دارد که به عمل و نیت انسان بستگی دارد.

رضوان، فراتر از رضا

رضوان، مقامی است بس والا‌تر از رضا. رضا، که گاه با شرک همراه است، حالتی است که انسان از خداوند راضی می‌شود، اما رضوان، چونان قله‌ای رفیع، حالتی است عاری از هرگونه شرک و کاملاً متعالی. این تمایز، که ریشه در مباحث عرفانی دارد، انسان را به سوی فنای فی‌الله دعوت می‌کند.

سلامت، معیار سعادت

سلامت، چه درونی و چه بیرونی، معیار اصلی سعادت است. اعمال ظاهری، مانند نماز و عبادت، اگر با سلامت درونی همراه نباشد، به سعادت نمی‌انجامد. سلامت، چونان مزرعه‌ای حاصلخیز، بستر سعادت اخروی است و انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.

افزایش گمراهی در روزگار کنونی

نسبت گمراهی به هدایت در روزگار کنونی، به‌سان میلیون به یک، افزایش یافته است. دوری از ارزش‌های دینی، انسان را به سوی ظلمات جهل و گناه کشانده و از سبل السلام دور ساخته است. این حقیقت، هشداری است به انسان‌ها برای بازگشت به مسیر هدایت.

تحولات اجتماعی و کاهش سلامت

در گذشته، تمرکز بر نظافت محیطی و از بین بردن آفات بود، اما امروزه، خشونت علیه انسان‌ها افزایش یافته است. این تحول، نشان‌دهنده دوری از راه‌های سلامت و غرق شدن در ظلمات است، چنان‌که گویی بشر، به جای پاکسازی دل، به کشتار هم‌نوع روی آورده است.

امنیت، مصداقی از سبل السلام

امنیت، یکی از مصادیق بارز سبل السلام است. نمونه‌ای از یک شخصیت سیاسی که با بهره‌گیری از درهای ضد بمب و دوربین‌های نظارتی از خطر ترور جان سالم به در برد، نشان‌دهنده اهمیت امنیت در زندگی سالم است. امنیت، چونان سپری استوار، انسان را در برابر خطرات حفظ می‌کند.

نقش صنعت و فناوری در تحقق امنیت

بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، مانند دوربین‌های نظارتی و درهای ضد بمب، امنیت را تقویت می‌کند. جوامع صنعتی، با استفاده از این ابزارها، گامی بلند در مسیر سبل السلام برداشته‌اند. این امر، مکمل تعالیم دینی در ایجاد جامعه‌ای سالم و امن است.

سلامت و امنیت، دو نعمت کلیدی

حدیث «نعمتان مجهولتان الصحة والأمان» (دو نعمت ناشناخته‌اند: سلامت و امنیت) بر اهمیت این دو عنصر تأکید دارد. سلامت درونی و جسمانی، و امنیت اجتماعی و محیطی، بسترهای لازم برای هدایت و سعادت‌اند. بدون این دو، صراط مستقیم دست‌نیافتنی می‌ماند.

جمع‌بندی

آیه ۱۶ سوره مائده، چونان مشعلی فروزان، مسیر هدایت الهی را روشن می‌سازد. نور پیامبر اکرم (ص) و کتاب مبین قرآن کریم، انسان را به سوی رضوان الهی و سبل السلام رهنمون می‌کنند. صراط مستقیم، که راهی سالم و سلامت‌بخش است، با تبعیت از این دو رکن و با توفیق الهی دست‌یافتنی می‌شود. سلامت و امنیت، چونان دو بال، انسان را به سوی سعادت پرواز می‌دهند. این آیه، دعوتی است به تأمل در مسئولیت انسان در برابر فرامین الهی و تلاش برای ایجاد زمینه‌های درونی و بیرونی برای پذیرش هدایت. باشد که این نوشتار، چونان جرعه‌ای زلال، روح حقیقت‌جویان را سیراب سازد.