متن درس
تفسیر: تأملاتی در آیات 36 و 37 سوره مائده
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۷۵)
دیباچه
آیات 36 و 37 سوره مائده از قرآن کریم، چونان آینه‌ای روشن، سرنوشت کافران در روز قیامت و عذاب جاودانه آنان در دوزخ را به تصویر می‌کشند. این آیات، با زبانی رسا و بیانی ژرف، به تمایز میان راه رستگاری مؤمنان و سرانجام کافران می‌پردازند و با تأکید بر عدالت مطلق الهی، بی‌ارزشی مادیات در برابر ایمان را گوشزد می‌کنند. این نوشتار، با نگاهی کلامی و فلسفی، به کاوش در معانی این آیات پرداخته و با بهره‌گیری از تمثیلات و اشارات، مفاهیم را برای خوانندگان روشن می‌سازد. هدف، ارائه تفسیری است که هم روح آیات را حفظ کند و هم با پیوندهای معنایی، تأملات عمیق‌تری را برانگیزد.
بخش نخست: تبیین آیات و ارتباط با رستگاری مؤمنان
پیوند آیات 35 و 36
قرآن کریم در آیه 35 سوره مائده، مؤمنان را به تقوا، جست‌وجوی وسیله‌ای برای تقرب به خدا و جهاد در راه او فرا می‌خواند تا به رستگاری دست یابند. این دعوت، چونان مشعلی فروزان، راه سعادت را روشن می‌سازد. اما در آیه 36، سخن از کافران است؛ کسانی که از این راه بازمانده‌اند و در روز قیامت، حتی با تمام دارایی‌های زمین و مانند آن، نمی‌توانند خود را از عذاب الهی برهانند. این تمایز، چونان خطی روشن میان دو مسیر متضاد، هدایت و گمراهی را از یکدیگر جدا می‌کند.
متن و ترجمه آیه 36
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ
در حقیقت، کسانی که کفر ورزیدند، اگر آنچه در زمین است همه از آنِ آن‌ها باشد و مانندش همراه آن، تا با آن خود را از عذاب روز قیامت بازخرند، از آن‌ها پذیرفته نشود و برای آن‌ها عذابی دردناک خواهد بود.
این آیه، با بیانی شگرف، به ناتوانی کافران در رهایی از عذاب قیامت اشاره دارد. فرض مالکیت همه زمین و معادل آن، چونان تمثیلی از نهایت دارایی مادی است که در برابر عدالت الهی بی‌ارزش می‌گردد. این تعلیق بر محال، چونان آینه‌ای، پوچی تلاش برای معامله با خدا را نشان می‌دهد.
فدیه و ناتوانی مادیات
عبارت «لِيَفْتَدُوا بِهِ» به تلاش کافران برای رهایی از عذاب با فدیه اشاره دارد. این تلاش، چونان کوششی بی‌ثمر در برابر سدی استوار، نشان‌دهنده بی‌ارزشی مادیات در قیامت است. خداوند، که مالک حقیقی همه عالم است، نیازی به فدیه ندارد و عدالت او با هیچ ثروتی معامله نمی‌شود. این مفهوم، چونان نغمه‌ای آسمانی، ایمان را تنها راه نجات معرفی می‌کند.
عذاب الیم: راز ناشناخته شدت
عبارت «عَذَابٌ أَلِيمٌ» به عذابی دردناک اشاره دارد که شدت آن از درک انسان فراتر است. «الیم» واژه‌ای است که چونان دریچه‌ای به سوی ناشناخته‌ها، عظمت عذاب اخروی را نشان می‌دهد. این ابهام، نه از ناتوانی زبان قرآن کریم، بلکه از محدودیت فهم بشری در برابر عظمت الهی سرچشمه می‌گیرد.
بخش دوم: نقد و تأملات فلسفی در مفهوم کفر و عذاب
کفر و تمایز آن از جنایت
کفر در قرآن کریم، به معنای انکار خدا یا بی‌توجهی به اوست، نه لزوماً ارتکاب جنایت. این تمایز، چونان خطی ظریف میان دو مفهوم، نشان می‌دهد که کافر ممکن است فردی نیکوکار باشد، اما فقدان ایمان او را از رستگاری محروم می‌سازد. این دیدگاه، دعوتی است به بازنگری در پیش‌داوری‌ها درباره کافران و تأکید بر اهمیت ایمان به‌عنوان محور نجات.
نقد رشوه‌پذیری خدا
ایده رشوه دادن به خدا برای نجات، چونان سخنی مضحک، در متن مورد نقد قرار گرفته است. خداوند، که مالک کل عالم است، از هرگونه نیاز به فدیه مبراست. این نقد، چونان نسیمی که غبار از آینه می‌زداید، تنزیه الهی از صفات بشری را روشن می‌سازد.
تعلیق بر محال و مالکیت الهی
فرض آیه که کافران مالک دو عالم باشند، تعلیقی بر محال است، زیرا مالکیت حقیقی از آنِ خداست. این تمثیل، چونان رودی که به دریا می‌ریزد، بی‌اعتباری مالکیت انسانی در برابر ربوبیت الهی را نشان می‌دهد.
تأثیر آیات عذاب بر دین‌گریزی
تأکید قرآن کریم بر عذاب الیم، گاه به یأس برخی از مخاطبان منجر شده و علم دینی را با چالش مواجه کرده است. این یأس، چونان سایه‌ای سنگین، برخی را از دین دور ساخته است. بااین‌حال، قرآن کریم با ارائه تعادل میان خوف و رجاء، راه هدایت را نشان می‌دهد و از مخاطبان می‌خواهد تا با ایمان و عمل صالح، از این یأس رهایی یابند.
نقد سخت‌گیری الهی
تصور سخت‌گیری خدا به دلیل عدم پذیرش فدیه، سوءفهمی از عدالت الهی است. خداوند، چونان باغبانی مهربان، رحمت خود را در کنار عدالتش به بندگان عرضه می‌دارد. فهم این رحمت، نیازمند تأمل در آیات قرآن کریم و درک حکمت الهی است.
یأس کافران و پیامدهای اخلاقی
یأس کافران از رحمت الهی، گاه به رفتارهای ناپسند منجر می‌شود. این یأس، چونان بادی که خاکستر را پراکنده می‌کند، فساد را در پی دارد. قرآن کریم، با دعوت به ایمان، این یأس را درمان می‌کند و راه هدایت را نشان می‌دهد.
بخش سوم: عذاب مقیم و تصویر جهنم
متن و ترجمه آیه 37
يُرِيدُونَ أَنْ يَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنْهَا ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ
می‌خواهند از آتش بیرون آیند، ولی از آن بیرون‌آمدنی نیستند، و عذابی پایدار خواهند داشت.
این آیه، با بیانی قاطع، به دائمی بودن عذاب کافران در جهنم اشاره دارد. ناتوانی خروج از آتش، چونان قفلی آهنین، قطعیت عدالت الهی را نشان می‌دهد.
جهنم: آشوب و بی‌نظمی
تصویر جهنم در متن، مکانی آشوبناک است که در آن، همه در هم می‌لولند و هیچ سقف و کفی ندارد. این تصویر، چونان نقاشی‌ای هولناک، شدت عذاب را به نمایش می‌گذارد و از فهم محدود بشری فراتر می‌رود.
نقد تصاویر سنتی جهنم
تصاویر سنتی از جهنم، مانند آویزان شدن از موهای زنان، در متن مورد نقد قرار گرفته‌اند. این نقد، چونان چراغی در تاریکی، ضرورت بازگشت به فهم قرآنی و پرهیز از تصاویر عامه‌پسند را گوشزد می‌کند.
تشبیه جهنم به گل و کاه‌گل
جهنم در متن، به گلی تشبیه شده که افراد در آن فرو می‌روند و بالا می‌آیند، چونان کودکان در جست‌وجوی سکه در گل. این تشبیه، شدت و بی‌نظمی عذاب را به تصویر می‌کشد و هشداری است برای دوری از کفر.
بخش چهارم: چالش‌های فلسفی و پاسخ‌های قرآنی
طبیعت‌گرایی و انکار خدا
برخی دیدگاه‌ها عالم را سیستمی خودبسنده می‌دانند که نیازی به خدا ندارد. این دیدگاه، چونان سایه‌ای بر نور ایمان، با ربوبیت الهی که در قرآن کریم تأکید شده، در تضاد است. قرآن کریم، عالم را تحت تدبیر الهی می‌داند و طبیعت‌گرایی را رد می‌کند.
نقد رحمت الهی در برابر رنج بشری
رنج‌های بشری، مانند غرق شدن انسان‌ها در دریا، گاه به نقد رحمت خدا منجر شده است. این نقد، چونان پرسشی در برابر حکمت الهی، نیازمند پاسخ‌هایی کلامی است که آزمایش و حکمت خدا را تبیین می‌کنند.
مثال استاد دهری
داستان استادی که خدا را رزاق نمی‌دانست و رنج بندگان را نقد می‌کرد، چونان حکایتی تأمل‌برانگیز، چالش ایمان در برابر رنج را نشان می‌دهد. این داستان، دعوتی است به تأمل در حکمت الهی و پاسخ به پرسش‌های فلسفی.
شعر نقد خدا
شعری که خدا را به دلیل گرسنگی بندگان نقد می‌کند، چونان فریادی در برابر رنج، پرسش‌های فلسفی را بازتاب می‌دهد. پاسخ به این پرسش‌ها، نیازمند تأمل در رحمت و عدالت الهی است.
نقد تجربه‌های عرفانی
ادعای تجربه برزخ و ناتوانی ورود به جهنم، چونان روایتی خیالی، محدودیت فهم انسانی از عوالم غیبی را نشان می‌دهد. این ادعا، دعوتی است به بازگشت به آیات قرآن کریم برای فهم حقیقت.
بخش پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
آیات 36 و 37 سوره مائده، چونان دو آینه در برابر یکدیگر، سرنوشت کافران و عذاب دائمی آنان را به تصویر می‌کشند. این آیات، با تأکید بر بی‌ارزشی مادیات و اهمیت ایمان، راه رستگاری را نشان می‌دهند. نقدهای مطرح‌شده در متن، از یأس کافران تا سوءفهم از رحمت الهی، دعوتی است به تأمل عمیق‌تر در آیات قرآن کریم. این تأملات، چونان پلی میان خوف و رجاء، مخاطبان را به سوی ایمان و عمل صالح هدایت می‌کنند.
با نظارت صادق خادمی