متن درس

تفسیر: تبیین آیه ۶۷ سوره مائده در پرتو وحی و عقل

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۰۴)

دیباچه: درآمدی بر تبیین آیه‌ای بنیادین

قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، معانی ژرف و لایه‌های بی‌شمار را در خویش نهفته دارد. آیه ۶۷ سوره مائده، با خطابی صریح و آهنگین به پیامبر اعظم (ص)، وظیفه‌ای خطیر را بر دوش ایشان نهاده و از رسالتی سخن می‌گوید که تحقق آن، حیات معنوی امت را تضمین می‌کند. این آیه، با بیانی موجز و در عین حال عمیق، پیامبر را به ابلاغ تمامی آنچه از جانب پروردگار نازل شده فرا می‌خواند و بر حفاظت الهی از ایشان در برابر دشمنان تأکید می‌ورزد. نوشتار حاضر، با نگاهی ژرف به این آیه، می‌کوشد تا معنای آن را در چارچوبی علمی و با تکیه بر اصول ادبی و تفسیری روشن سازد. این تبیین، نه تنها به ظاهر آیه وفادار است، بلکه با کاوش در لایه‌های معنایی و ادبی آن، افقی نو پیش روی پژوهشگران می‌گشاید.

بخش نخست: تحلیل ساختاری و ادبی آیه ۶۷ سوره مائده

متن و ترجمه آیه

آیه ۶۷ سوره مائده، با خطابی مستقیم به پیامبر اکرم (ص)، جایگاه والای ایشان را به مثابه رسول الهی برجسته می‌سازد. این خطاب، چونان نغمه‌ای آسمانی، رسالت را در کانون توجه قرار داده و بر وظیفه‌ای تأکید دارد که چون ستونی استوار، بنای نبوت را برپا می‌دارد.

ساختار ادبی و بلاغی آیه

عبارت «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ» با ندایی محترمانه، پیامبر را مخاطب قرار داده و بر اهمیت رسالت ایشان تأکید می‌ورزد. «مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» با بهره‌گیری از موصول «مَا» و فعل مجهول «أُنْزِلَ»، گستردگی وحی الهی را نمایان می‌سازد. این ساختار، چونان دری وسیع، تمامی آنچه را که از مبدأ ربوبی نازل شده در بر می‌گیرد و از تعیین مصداقی خاص پرهیز می‌کند. فعل مجهول و ماضی «أُنْزِلَ»، گذشته بودن نزول وحی را نشان داده و بر رابطه سری میان خداوند و پیامبر تأکید دارد، رابطه‌ای که چون رازی الهی، در پرده ابهام باقی مانده است.

وظیفه ابلاغ و عواقب ترک آن

عبارت «بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ» پیامبر را به ابلاغ کامل وحی مکلف می‌سازد. این تکلیف، چونان باری گران بر دوش رسول قرار گرفته و تحقق رسالت را به انجام آن مشروط می‌کند. «وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» با بیانی قاطع، هشدار می‌دهد که هرگونه کوتاهی در ابلاغ، به منزله ناکامی در انجام رسالت است. این عبارت، چون شمشیری دو لبه، هم بر اهمیت ابلاغ تأکید دارد و هم پیامبر را از عواقب ترک آن برحذر می‌دارد.

حفاظت الهی و دشمنان رسالت

«وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» چونان سپری الهی، پیامبر را در برابر دشمنان حفظ می‌کند. این دشمنان، از یهود و نصاری گرفته تا منافقان، چون سایه‌هایی شوم، در کمین رسالت‌اند. این وعده الهی، چون نوری در تاریکی، پیامبر را از هراس ابلاغ رهایی بخشیده و او را به سوی انجام وظیفه هدایت می‌کند. «إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» نیز به محرومیت کافران از هدایت اشاره دارد، محرومیتی که چون عذابی الهی، نتیجه کفر و عنادشان است.

جمع‌بندی بخش نخست

آیه ۶۷ سوره مائده، با ساختاری بلاغی و معنایی عمیق، وظیفه ابلاغ وحی را به مثابه جوهره رسالت معرفی می‌کند. عامی بودن «مَا أُنْزِلَ»، حفاظت الهی، و محرومیت کافران از هدایت، چون ستارگانی در آسمان این آیه می‌درخشند و راه را برای فهم رسالت پیامبر روشن می‌سازند.

بخش دوم: نقد تفاسیر و رویکردهای رایج

ابهام عمدی در «مَا أُنْزِلَ»

موصول «مَا» در «مَا أُنْزِلَ»، چون دری گشوده، تمامی وحی‌های نازل‌شده را در بر می‌گیرد. این عامی بودن، مانع از تخصیص آیه به موضوعی خاص، مانند ولایت، می‌شود. فعل مجهول و ماضی «أُنْزِلَ»، نزول وحی را به گذشته محدود کرده و بر رابطه‌ای سری میان خدا و پیامبر تأکید دارد. این ابهام، چون پرده‌ای ظریف، جزئیات وحی را از دیدگان کنجکاو پنهان می‌دارد و بر عظمت رسالت می‌افزاید.

نقد نسبت دادن آیه به ولایت

تلاش برخی از عالمان دینی برای نسبت دادن این آیه به موضوع ولایت، به‌ویژه ولایت امیرالمؤمنین (ع)، با ظاهر آیه همخوانی ندارد. آیه هیچ اشاره صریحی به ولایت ندارد و عامی بودن «مَا أُنْزِلَ» این تفسیر را ناسازگار می‌سازد. این تلاش‌ها، چون کوششی برای ریختن آب در کوزه‌ای تنگ، با اصول ادبی و تفسیری قرآن کریم ناسازگار است.

نقد تفسیر فریقین

عالمان دینی، اعم از شیعه و سنی، گاه کوشیده‌اند این آیه را به موضوعات خاص، مانند ولایت، مرتبط سازند. این تلاش‌ها، که ریشه در روایات و نه در متن قرآن کریم دارد، از منظر ادبی و تفسیری ناپذیرفتنی است. قرآن کریم، چون قانونی آسمانی، معانی عام را بر معانی خاص ترجیح می‌دهد و از تحمیل تفسیرهای فرقه‌ای برکنار است.

بررسی تفسیر المیزان

تفسیر المیزان، در جلد ششم، صفحه ۴۲، به تحلیل این آیه پرداخته، اما از نوآوری علمی برخوردار نیست. این تفسیر، که عمدتاً از روح‌المعانی اقتباس شده، به تکرار نظرات عالمان پیشین پرداخته و انسجام لازم را ندارد. عبارات آن، چون برگ‌هایی پراکنده، از نظم و هماهنگی محروم است و به غنای علمی مخاطب نمی‌افزاید.

نقد شأن نزول و روایات

ادعای ارتباط آیه با واقعه غدیر یا موضوع ولایت، ریشه در روایات دارد و نه در متن قرآن کریم. این روایات، چون شاخه‌هایی جدا از تنه درخت وحی، نمی‌توانند معنای عام آیه را به موضوعی خاص محدود کنند. شأن نزول، به مثابه حاشیه‌ای بر متن، نباید بر معنای اصلی آیه سایه افکند.

جمع‌بندی بخش دوم

نقد تفاسیر رایج نشان می‌دهد که آیه ۶۷ سوره مائده، به دلیل عامی بودن و ساختار ادبی‌اش، نمی‌تواند به موضوعی خاص مانند ولایت محدود شود. قرآن کریم، چون کتابی قانون‌مند، از تحمیل معانی خاص بر آیات عام پرهیز کرده و بر ظاهر و معنای کلی آن تأکید دارد.

بخش سوم: پیامبر، رسالت و مظلومیت اهل بیت

عصمت پیامبر و ابلاغ کامل وحی

پیامبر اکرم (ص)، به مثابه آیینه‌ای زلال، تمامی وحی الهی را ابلاغ کردند. فرض ترس یا کوتاهی ایشان در ابلاغ، با عصمت و شجاعتشان ناسازگار است. آیه ۶۷، با تأکید بر «بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ»، پیامبر را به انجام کامل رسالت فرا می‌خواند و هیچ نشانه‌ای از تردید یا هراس در ایشان به تصویر نمی‌کشد.

مظلومیت اهل بیت

مظلومیت امیرالمؤمنین (ع)، حضرت زهرا (س)، و امام حسین (ع)، چون زخمی عمیق بر پیکره تاریخ اسلام است. این مظلومیت، نتیجه دشمنی انسان‌هایی است که چون گرگ‌هایی در کمین، به اهل بیت پیامبر ستم روا داشتند. این ستم‌ها، از هجوم به خانه وحی تا شهادت امام حسین (ع) و اسارت خاندانش، چونان لکه‌ای ننگین بر دامان بشریت باقی مانده است.

نقد مفهوم عترت

واژه «عترت»، که به معنای خاندان یا آل پیامبر به کار می‌رود، در قرآن کریم صراحتاً به کار نرفته است. این واژه، به دلیل معنای لغوی‌اش، گاه با ابهاماتی همراه است. قرآن کریم، به جای تأکید بر عترت، ولایت را به خداوند نسبت داده و از تخصیص آن به اشخاص پرهیز کرده است.

ولایت الهی در قرآن کریم

این آیه، ولایت را به خداوند نسبت داده و آن را چون نوری الهی، هدایت‌گر مؤمنان می‌داند. تخصیص ولایت به اشخاص، با این معنای عام و الهی ناسازگار است.

جمع‌بندی بخش سوم

پیامبر اکرم (ص)، با ابلاغ کامل وحی، رسالت خویش را به انجام رساندند. مظلومیت اهل بیت، نشانه‌ای از دشواری‌های مسیر حق است. قرآن کریم، با تأکید بر ولایت الهی، از تخصیص آن به اشخاص پرهیز کرده و معنای عام وحی را پاس داشته است.

بخش چهارم: قرآن کریم به مثابه قانون عام

قرآن کریم و قانون‌مندی

قرآن کریم، چون قانونی آسمانی، قواعدی عام و فراگیر را ارائه می‌دهد. «مَا أُنْزِلَ» در آیه ۶۷، تمامی وحی‌های نازل‌شده را در بر می‌گیرد و از تخصیص آن به موضوعات خاص پرهیز می‌کند. این قانون‌مندی، چون ستونی استوار، بنای هدایت امت را برپا می‌دارد.

پرهیز از تحمیل معانی خاص

تحمیل معانی خاص، مانند ولایت، بر آیات عام، چون افزودن آبی گل‌آلود به چشمه‌ای زلال، به خلوص قرآن کریم آسیب می‌رساند. اصول ادبی و تفسیری، بر پایبندی به معنای ظاهری آیه تأکید دارند و از هرگونه تحریف یا تخصیص ناپذیرفتنی پرهیز می‌کنند.

ابهام عمدی و حکمت الهی

ابهام در «مَا أُنْزِلَ»، چون پرده‌ای ظریف، حکمت الهی را در حفظ جزئیات وحی نشان می‌دهد. این ابهام، مانع از تحریف قرآن کریم شده و آن را چون گوهری گران‌بها از دسترس دشمنان حفظ کرده است.

جمع‌بندی بخش چهارم

قرآن کریم، به مثابه قانونی عام، از تحمیل معانی خاص برکنار است. آیه ۶۷ سوره مائده، با تأکید بر ابلاغ تمامی وحی، بر قانون‌مندی و جامعیت قرآن کریم تأکید دارد و از تخصیص آن به موضوعات خاص پرهیز می‌کند.

نتیجه‌گیری: در پرتو وحی و عقل

آیه ۶۷ سوره مائده، چون چراغی فروزان، وظیفه خطیر پیامبر در ابلاغ وحی را روشن می‌سازد. این آیه، با بیانی موجز و عمیق، بر عامی بودن وحی، حفاظت الهی، و محرومیت کافران از هدایت تأکید دارد. نقد تفاسیر رایج و روایات، نشان‌دهنده اهمیت پایبندی به ظاهر آیه و پرهیز از تحمیل معانی خاص است. مظلومیت اهل بیت، چون زخمی عمیق، یادآور دشواری‌های مسیر حق است، اما قرآن کریم، به مثابه قانونی جاودانه، از تخصیص به موضوعات خاص پرهیز کرده و ولایت را به خداوند نسبت می‌دهد. این تبیین، با نگاهی عقلانی و ادبی، راه را برای فهم ژرف‌تر قرآن کریم هموار می‌سازد و پژوهشگران را به تأمل در معانی بی‌کران آن فرا می‌خواند.