متن درس
تفسیر: خطاب به اهل کتاب و پیامبر در آیات 67 و 68 سوره مائده
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۰۵)
دیباچه
قرآن کریم، چشمه‌سار زلال هدایت الهی، در آیات خویش راه سعادت را به بشریت نشان می‌دهد. آیات 67 و 68 سوره مائده، چون دو گوهر درخشان، وظیفه پیامبر اکرم (ص) در ابلاغ وحی و مسئولیت اهل کتاب در پایبندی به کتب آسمانی را به تصویر می‌کشند. این نوشتار، با تأمل در این دو آیه، به تبیین ابعاد الهی، اخلاقی، و اجتماعی آنها می‌پردازد. همانند باغبانی که نهال حقیقت را با دقت می‌پروراند، این متن با نگاهی ژرف و منسجم، معانی آیات را شکوفا می‌سازد تا خواننده را به سوی فهمی عمیق‌تر از کلام وحی رهنمون گردد.
تبیین آیه 67 سوره مائده: وظیفه ابلاغ پیامبر
متن و ترجمه آیه
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۗ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ
ای پیامبر! آنچه از پروردگارت به سوی تو نازل شده است، ابلاغ کن و اگر چنین نکنی، رسالت او را به انجام نرسانده‌ای. و خداوند تو را از مردم حفظ می‌کند. همانا خداوند قوم کافران را هدایت نمی‌کند.
تحلیل تفسیری
آیه 67 سوره مائده، چونان فرمانی الهی، پیامبر اکرم (ص) را به ابلاغ کامل وحی مکلف می‌سازد. عبارت «مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ» با ساختار موصول و فعل مجهول و ماضی، گستردگی و شمولیت وحی را نشان می‌دهد. این وحی، نه به آینده‌ای موهوم، بلکه به تمامی آنچه تا آن زمان بر پیامبر نازل شده، اشاره دارد. همانند رودی که از سرچشمه‌ای پاک جاری می‌شود، وحی الهی از پروردگار به قلب پیامبر سرریز شده و او مأمور است تا این گوهر را بی‌کم‌و‌کاست به امت برساند.
درنگ: عبارت «مَا أُنْزِلَ» در آیه 67، به دلیل ساختار موصول و فعل ماضی، به تمامی وحی‌های نازل‌شده تا آن زمان اشاره دارد و بر عامی بودن وظیفه ابلاغ تأکید می‌ورزد.
عبارت «مِنْ رَبِّكَ» اصالت الهی وحی را چونان نوری که از مبدأ هستی ساطع می‌شود، برجسته می‌سازد. این تأکید، هرگونه شائبه‌ای از وحی غیرالهی را نفی می‌کند. همچنین، شرط «وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» نشان می‌دهد که رسالت پیامبر در گرو ابلاغ کامل است. این شرط، چونان کلیدی است که قفل رسالت را می‌گشاید و بدون آن، رسالت ناتمام می‌ماند.
حفاظت الهی و دلداری پیامبر
عبارت «وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» وعده‌ای است الهی که پیامبر را از گزند دشمنان حفظ می‌کند. «النَّاس» در اینجا، چونان دریایی مواج، شامل منافقان، یهود، نصاری، و همه کسانی است که در برابر وحی ایستادگی می‌کنند. این وعده، همانند سپری است که خداوند در برابر تیرهای کین دشمنان پیش روی پیامبر قرار داده است. متن اصلی، با بیانی کنایی، انسان‌ها را گاه «نسناس» می‌خواند، اشاره‌ای به انحطاط اخلاقی برخی که از حقیقت دور افتاده‌اند.
عبارت پایانی آیه، «إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ»، نشان‌دهنده آن است که هدایت الهی به انتخاب انسان وابسته است. کافران، با قلب‌هایی که چون سنگ از پذیرش حقیقت سر باز زده‌اند، خود را از هدایت محروم ساخته‌اند. این آیه، پیامبر را از نگرانی برای هدایت‌نیافتن کافران بازمی‌دارد و او را به ادامه رسالتش دلگرم می‌کند.
جمع‌بندی بخش
آیه 67 سوره مائده، چونان منشوری چندوجهی، وظیفه ابلاغ وحی، حفاظت الهی، و محدودیت هدایت کافران را به تصویر می‌کشد. این آیه، پیامبر را به مثابه مشعلی فروزان نشان می‌دهد که نور وحی را در تاریکی جهل می‌گستراند، در حالی که خداوند او را از گزند دشمنان مصون می‌دارد.
تبیین آیه 68 سوره مائده: خطاب به اهل کتاب
متن و ترجمه آیه
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَىٰ شَيْءٍ حَتَّىٰ تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ ۗ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا ۖ فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ
بگو: ای اهل کتاب! تا زمانی که تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است را برپا ندارید، بر هیچ آیین حقی نیستید. و قطعاً آنچه از پروردگارت به سوی تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنها خواهد افزود. پس بر قوم کافران تأسف مخور.
تحلیل تفسیری
آیه 68 سوره مائده، با خطابی صریح به اهل کتاب، یهود و نصاری را به پایبندی به تورات، انجیل، و وحی الهی فرا می‌خواند. عبارت «لَسْتُمْ عَلَىٰ شَيْءٍ» چونان آینه‌ای است که بطلان ادعای دینداری بدون عمل را به اهل کتاب نشان می‌دهد. این عبارت، جایگاه دینی آنها را در گرو عمل به کتب آسمانی می‌داند. همانند کشاورزی که بدون کاشتن بذر، انتظار برداشت ندارد، اهل کتاب نیز بدون پایبندی به وحی، به حقیقت دینی دست نخواهند یافت.
درنگ: عبارت «مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ» در آیه 68، با ابهامی عامدانه، هم به قرآن کریم اشاره دارد و هم از ذکر صریح آن پرهیز می‌کند تا حساسیت اهل کتاب را برنیانگیزد، اما وظیفه عمل به وحی جدید را بر آنها تکلیف می‌کند.
عبارت «حَتَّىٰ تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ» وظیفه‌ای سنگین بر دوش یهود و نصاری می‌نهد. «مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ» با ساختاری عام، به قرآن کریم اشاره دارد، اما این ابهام، چونان کلیدی است که در را به سوی پذیرش تدریجی حقیقت می‌گشاید. متن اصلی تأکید دارد که این عبارت، قرآن کریم را در بر می‌گیرد، اما به گونه‌ای ظریف بیان شده تا از مقاومت اهل کتاب بکاهد.
طغیان و کفر اهل کتاب
عبارت «وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا» نشان می‌دهد که نزول قرآن کریم، به جای هدایت، برای بسیاری از اهل کتاب به طغیان و کفر منجر شده است. این طغیان، چونان آتشی است که از تعصب و انکار حقیقت شعله‌ور می‌شود. متن اصلی این واکنش را نتیجه سرسختی و تعصب آنها می‌داند، که قلب‌هایشان را از پذیرش نور وحی باز داشته است.
دلداری الهی به پیامبر
عبارت «فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ» پیامبر را از اندوه برای کافران بازمی‌دارد. این خطاب، چونان نسیمی است که قلب پیامبر را از غم ناکامی در هدایت کافران آرام می‌سازد. متن اصلی، این تأسف را نشانه عطوفت پیامبر می‌داند، اما تأکید دارد که خداوند او را به حکمت الهی تسلی می‌دهد.
پیوند آیات 67 و 68
آیات 67 و 68، چونان دو بال یک پرنده، در هماهنگی کامل به سوی هدفی واحد پرواز می‌کنند. آیه 67 وظیفه پیامبر در ابلاغ وحی را تبیین می‌کند، در حالی که آیه 68 اهل کتاب را به عمل به وحی مکلف می‌سازد. هر دو آیه، با تأکید بر تورات، انجیل، و قرآن کریم، بر وحدت پیام الهی در ادیان آسمانی تأکید دارند.
جمع‌بندی بخش
آیه 68 سوره مائده، چونان آیینه‌ای شفاف، مسئولیت اهل کتاب در پایبندی به کتب آسمانی را نشان می‌دهد. این آیه، با نقد انحرافات دینی و دلداری به پیامبر، بر اهمیت عمل به وحی و پذیرش حقیقت تأکید دارد. همانند ستاره‌ای که در آسمان هدایت می‌درخشد، این آیه راه را به سوی حقیقت الهی روشن می‌سازد.
نقد تفاسیر و انحرافات دینی
نقد تفسیر ولایت
متن اصلی با صراحت تأکید دارد که آیات 67 و 68 سوره مائده هیچ اشاره‌ای به ولایت خاص ندارند. برخی تفاسیر که این آیات را به ولایت ویژه‌ای مرتبط می‌دانند، از منظر قرآن کریم فاقد پشتوانه‌اند. این تفاسیر، چونان شاخه‌هایی که از تنه درخت وحی جدا شده‌اند، به تحریف معنا منجر می‌شوند. متن اصلی، این رویکرد را تلاشی برای سوءاستفاده از مفهوم ولایت در جهت منافع شخصی می‌داند.
نقد تفسیر المیزان
تفسیر المیزان، به دلیل اقتباس از منابع دیگر مانند روح‌المعانی و فقدان انسجام در برخی عبارات، مورد نقد قرار گرفته است. متن اصلی، این تفسیر را فاقد نوآوری علمی می‌داند و معتقد است که برخی از عبارات آن، به جای تبیین قرآن کریم، به پیچیدگی معنا منجر شده‌اند. این نقد، چونان چراغی است که راه را برای فهمی اصیل‌تر از کلام الهی روشن می‌کند.
خاطره‌ای از نقد علمی
متن اصلی، با ذکر خاطره‌ای از یک طلبه که به دلیل نقد المیزان از درس کناره‌گیری کرد، بر حساسیت برخی به نقد علمی تأکید دارد. این طلبه، پس از رؤیایی که در آن عالمی بزرگ در درس حضور داشت، به درس بازگشت و از نقد خود پوزش خواست. این خاطره، چونان تمثیلی از تواضع در برابر حقیقت، ارزش احترام به عالمان را نشان می‌دهد، اما بر ضرورت نقد علمی نیز تأکید می‌ورزد.
نقد انحرافات دینی و فرقه‌گرایی
متن اصلی، با اشاره به انحرافات دینی در میان یهود، نصاری، و برخی مسلمانان، از تعصبات فرقه‌ای انتقاد می‌کند. این انحرافات، چونان ابرهایی تیره، حقیقت دین را پوشانده و به بدبختی‌های تاریخی منجر شده‌اند. متن با استناد به سخن یکی از عالمان دینی، وجود فرقه‌های متعدد را نفی کرده و بر وحدت قرآن کریم تأکید دارد. این وحدت، چونان خورشیدی است که همه تاریکی‌های فرقه‌گرایی را می‌زداید.
درنگ: قرآن کریم، چونان چشمه‌ای واحد، هدایت را به همه بشریت عرضه می‌کند. فرقه‌گرایی و تعدد رساله‌های فقهی، نتیجه نادانی و تعصب است که از حقیقت وحی دور می‌افتد.
نقد تعدد رساله‌های فقهی
متن اصلی، با انتقاد از وجود رساله‌های فقهی متعدد، خواستار وحدت در علم دینی است. این تعدد، چونان شاخه‌های پراکنده‌ای است که از یک تنه جدا شده‌اند و به جای وحدت، تفرقه می‌آفرینند. متن پیشنهاد می‌دهد که یک رساله معتبر، برای هدایت امت کافی است و این وحدت، راه را برای فهمی عمیق‌تر از دین هموار می‌سازد.
نقد علم دینی و دفاع از شجاعت علمی
متن اصلی، با تأکید بر شجاعت در بیان حقیقت، از انحرافات در علم دینی انتقاد می‌کند. برخی عالمان، به جای ترویج دانش اصیل، به روایت‌های غیرعلمی و تحریف‌شده روی آورده‌اند. این انحرافات، چونان علف‌های هرز در باغ دانش، حقیقت را تهدید می‌کنند. متن، با اشاره به اخراج عالمان بزرگی چون شعرانی و الهی، بر ضرورت اصلاح علم دینی تأکید دارد.
نقد مبالغه‌های تاریخی
متن اصلی، با تردید در برخی روایت‌های تاریخی، مانند داستان کودک شش‌ماهه، از مبالغه‌هایی که به تحریف تاریخ منجر می‌شوند، انتقاد می‌کند. این روایت‌ها، چونان قصه‌هایی خیالی، از حقیقت فاصله گرفته و به جای روشنگری، به گمراهی می‌انجامند.
جمع‌بندی بخش
این بخش، با نقد انحرافات دینی، فرقه‌گرایی، و تحریف‌های تفسیری، بر ضرورت بازگشت به حقیقت قرآن کریم تأکید دارد. این نقدها، چونان چراغ‌هایی در مسیر حقیقت، راه را برای فهمی اصیل و وحدت‌بخش از دین روشن می‌سازند.
نگرانی پیامبر و تسلی الهی
ترس پیامبر از عدم موفقیت
متن اصلی، با بیانی عاطفی، به نگرانی پیامبر در اواخر عمرش اشاره دارد. او از ناکامی در هدایت یهود، نصاری، و حتی برخی مسلمانان اندوهگین بود. این نگرانی، چونان باری سنگین بر قلب پیامبر بود، اما خداوند با عبارت «فَلَا تَأْسَ» او را تسلی داد. این تسلی، چونان بارانی است که خاک تشنه قلب پیامبر را سیراب کرد.
نقد بدبختی‌های تاریخی
متن اصلی، با اشاره به جنایات معاصر و تجمل‌گرایی برخی دینداران، از تضاد میان ادعای دینی و رفتار آنها انتقاد می‌کند. این تضاد، چونان شکافی عمیق، حقیقت دین را از عمل دینداران جدا ساخته است. متن، این بدبختی‌ها را نتیجه انحرافات دینی و تعصبات فرقه‌ای می‌داند.
جمع‌بندی بخش
این بخش، با تبیین نگرانی‌های پیامبر و تسلی الهی، بر عطوفت پیامبر و حکمت خداوند تأکید دارد. این آیات، چونان آیینه‌ای، عظمت رسالت و چالش‌های پیش روی آن را نشان می‌دهند.
نتیجه‌گیری کل
آیات 67 و 68 سوره مائده، چونان دو ستاره در آسمان وحی، وظیفه پیامبر در ابلاغ و مسئولیت اهل کتاب در عمل به کتب آسمانی را روشن می‌سازند. این آیات، با تأکید بر وحدت پیام الهی در تورات، انجیل، و قرآن کریم، از انحرافات دینی و فرقه‌گرایی انتقاد می‌کنند. متن، با نقد تفاسیر تحمیلی و انحرافات علم دینی، بر ضرورت بازگشت به حقیقت وحی و شجاعت در بیان آن تأکید دارد. همانند رودی که به سوی دریا جاری است، این تفسیر خواننده را به سوی فهمی عمیق‌تر از کلام الهی رهنمون می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی
اللهم صل علی محمد و آل محمد