متن درس
تفسیر: تأملی در آیه ۹۰ سوره مائده؛ تحلیل خمر، میسر، انصاب و ازلام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۲۱)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر به سوی رستگاری است و آیات آن، هر یک چون گوهری، معانی ژرف و حکمت‌هایی بی‌پایان را در خود نهفته دارند. آیه ۹۰ سوره مائده، با خطابی مستقیم به مؤمنان، از پلیدی‌هایی سخن می‌گوید که ریشه در وسوسه‌های شیطانی دارند و انسان را از مسیر حق بازمی‌دارند. این آیه، با نهی از خمر، میسر، انصاب و ازلام، نه‌تنها احکامی فقهی را بیان می‌کند، بلکه دعوتی است به تأمل در ماهیت این اعمال و تأثیرات آنها بر ساحت‌های فردی و اجتماعی. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، به تبیین این آیه و تحلیل عمیق مفاهیم آن پرداخته شده است. هدف، نه‌تنها فهم دقیق‌تر این آیه، بلکه ارائه نگاهی نو به موضوع‌شناسی، حکم‌شناسی و ملاک‌شناسی در فقه اسلامی است، تا از این رهگذر، راهی به سوی اصلاح رفتارهای دینی و اجتماعی گشوده شود.
بخش نخست: خطاب الهی به مؤمنان
مخاطب آیه و شرط ایمان
درنگ: خطاب «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» در قرآن کریم، نه‌تنها دعوتی به ایمان است، بلکه مؤمنان را به عمل صالح و اجتناب از پلیدی‌ها فرا می‌خواند. این خطاب، مسئولیت مؤمن را در برابر احکام الهی دوچندان می‌کند.
قرآن کریم در آیه ۹۰ سوره مائده، مؤمنان را با عبارتی بلندمرتبه مخاطب قرار می‌دهد:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، همانا خمر و میسر و انصاب و ازلام پلیدی‌هایی از کردار شیطان‌اند؛ پس از آنها دوری گزینید، باشد که رستگار شوید.
این خطاب، چونان ناقوسی، قلب مؤمن را به بیداری و التزام به احکام الهی فرا می‌خواند. ایمان، در این آیه، نه‌تنها باور قلبی، بلکه التزامی عملی است که مؤمن را به پرهیز از چهار عمل ناپسند ملزم می‌سازد. این مسئولیت، چونان باری گران بر دوش مؤمنان نهاده شده تا با اجتناب از پلیدی‌ها، راه رستگاری را هموار کنند.
نهی از چهار عمل ناپسند
آیه با صراحت، چهار عمل را به‌عنوان رجس شیطانی معرفی می‌کند: خمر، میسر، انصاب و ازلام. واژه «إِنَّمَا» در ابتدای آیه، بر حصر این اعمال تأکید دارد، گویی قرآن کریم می‌خواهد توجه مؤمنان را به‌طور خاص به این چهار پلیدی معطوف سازد. امر به «فَاجْتَنِبُوهُ» نیز چونان فرمانی الهی، قاطعیت و ضرورت پرهیز از این اعمال را نشان می‌دهد. این نهی، نه‌تنها حکمی فقهی، بلکه دعوتی است به تأمل در پیامدهای این اعمال بر روح و روان و جامعه.
بخش دوم: خمر؛ پوشش اختلالی عقل
تعریف و ماهیت خمر
درنگ: خمر، از ریشه «خَمَرَ» به معنای پوشش، به دلیل ایجاد اختلال در عقل، پوششی اختلالی پدید می‌آورد که با کفر، که پوششی استتاری است، تفاوت دارد.
خمر، از ریشه لغوی «خَمَرَ»، به معنای پوشاندن است. اما این پوشش، برخلاف کفر که حقیقتی را با انکار پنهان می‌سازد، پوششی است که عقل را مختل می‌کند. خمر، چونان پرده‌ای تاریک، قوه ادراک و تمیز انسان را می‌پوشاند و او را از درک حقیقت بازمی‌دارد. این اختلال، چونان طوفانی در دریای ذهن، آرامش و تعادل را از انسان سلب می‌کند.
تمایز خمر و کفر
کفر، چونان غباری بر آینه حقیقت، باور به حق را پنهان می‌کند، اما خمر، چونان سمی در جان عقل، قوه تفکر را از کار می‌اندازد. کفر ممکن است آرامشی ظاهری به انسان بخشد، اما خمر، به دلیل اختلال در قوای شناختی، آرامشی پایدار به ارمغان نمی‌آورد. این تمایز، چونان خطی روشن، تفاوت میان انحراف عقیدتی و انحراف عقلانی را ترسیم می‌کند.
گستره خمر و مصادیق آن
خمر، محدود به شراب خاص نیست، بلکه هر ماده‌ای را دربرمی‌گیرد که عقل را مختل سازد، خواه ویسکی باشد، خواه کنیاک یا عرق. این جامعیت، چونان شبکه‌ای گسترده، هر ماده مست‌کننده را در دایره حرمت قرار می‌دهد. اما پرسش این است: کدام ماده به‌راستی خمر است؟ پاسخ در شناخت دقیق موضوع نهفته است.
ضرورت موضوع‌شناسی در فقه
درنگ: موضوع‌شناسی در فقه، چونان کلیدی است که قفل احکام را می‌گشاید. بدون شناخت دقیق مصادیق خمر، صدور حکم حرمت ممکن است به ابهام و خطا منجر شود.
شناخت موضوع خمر، یعنی ماده‌ای که عقل را مختل می‌کند، برای تعیین حکم آن ضروری است. بدون این شناخت، فقه از جامعیت و دقت بازمی‌ماند. عالمان دینی باید، چونان کاوشگرانی در معدن حقیقت، به شناسایی دقیق مصادیق و ویژگی‌های خمر بپردازند تا احکام فقهی با نیازهای زمان همخوانی داشته باشد.
ملاک حرمت خمر
ملاک حرمت خمر، ایجاد اختلال در عقل است. هر ماده‌ای که این ویژگی را داشته باشد، مشمول حکم حرمت می‌شود. این ملاک، چونان معیاری دقیق، امکان انطباق احکام فقهی با مواد جدید را فراهم می‌سازد. اگر ماده‌ای فاقد اثر اختلال عقلانی باشد و به‌جای آن شادابی و نشاط به ارمغان آورد، از دایره حرمت خارج است. این دیدگاه، چونان پلی میان فقه سنتی و نیازهای معاصر، انعطاف و جامعیت فقه را نشان می‌دهد.
نقد فقدان موضوع‌شناسی در علم دینی
علم دینی، در برخی موارد، از شناخت دقیق موضوعات بازمانده است. این نقیصه، چونان سایه‌ای بر آفتاب حقیقت، به ابهام در احکام منجر شده است. برای نمونه، ناآگاهی از مصادیق خمر یا موسیقی، احکام را از دقت و کارآمدی دور ساخته است. این نقد، دعوتی است به بازنگری در روش‌های علمی دینی و تقویت موضوع‌شناسی و ملاک‌شناسی.
تجربه نگارش کتاب درباره خمر
تلاش برای نگارش اثری علمی درباره انواع خمر، به دلیل نگرانی از بدآموزی، با موانع اجتماعی مواجه شده است. این تجربه، چونان آینه‌ای، چالش‌های نشر آثار علمی در حوزه‌های حساس دینی را نشان می‌دهد. بااین‌حال، تخصص در موضوع‌شناسی، چونان مشعلی فروزان، راه را برای صدور احکام دقیق هموار می‌سازد.
خمر به‌عنوان رجس شیطانی
قرآن کریم، خمر را «رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ» می‌خواند، یعنی پلیدی‌ای که ریشه در وسوسه‌های شیطانی دارد. این توصیف، چونان هشداری، از ماهیت مخرب خمر و نقش آن در انحراف انسان سخن می‌گوید. اما شناسایی مصادیق این پلیدی، نیازمند موضوع‌شناسی دقیق است.
تخمیر و سکر در خمر
تخمیر و سکر (مستی)، دو ویژگی متمایز خمر هستند. ممکن است ماده‌ای تخمیر شود اما مست‌کننده نباشد، یا مست‌کننده باشد اما تخمیر نشده باشد. حرمت خمر، به اثر سکر و اختلال عقلانی وابسته است، نه صرف تخمیر. این تحلیل، چونان خط‌کشی دقیق، مرزهای حکم حرمت را مشخص می‌سازد.
شراب طهور؛ جایگزین حلال
درنگ: شراب طهور، چونان نعمتی الهی، جایگزینی پاک و حلال برای خمر است که در دنیا و آخرت به مؤمنان عطا می‌شود.
قرآن کریم از شراب طهور، مشروب پاک بهشتی، سخن می‌گوید که نمادی از نعمت‌های الهی است. این شراب، چونان جویباری زلال، نه‌تنها عقل را مختل نمی‌سازد، بلکه نشاط و پاکی به ارمغان می‌آورد. ایده تولید شراب طهور در دنیا، پیشنهادی است برای یافتن جایگزین‌های حلال که نیازهای بشری را برآورده سازد.
مصرف گسترده خمر در جوامع اسلامی
مصرف گسترده خمر در میان برخی جوامع اسلامی، چونان زنگ خطری، نتیجه فقدان آموزش صحیح و بی‌توجهی به احکام دینی است. این پدیده، چونان آتشی زیر خاکستر، به انحرافات اخلاقی و اجتماعی دامن زده است. اصلاح این وضعیت، نیازمند آموزش دینی و فرهنگ‌سازی است.
بخش سوم: میسر؛ درآمد نامشروع
تعریف میسر
درنگ: میسر، از ریشه «يَسَرَ»، به معنای کسب درآمد آسان و نامشروع، مانند قمار، دزدی یا رشوه، است که به انحراف اجتماعی منجر می‌شود.
میسر، از ریشه «يَسَرَ»، به معنای سهولت و آسانی، در این آیه به کسب درآمد نامشروع، مانند قمار، اشاره دارد. قمار، چونان تله‌ای فریبنده، انسان را به سوی کسب مال بدون زحمت می‌کشاند و او را از مسیر حق دور می‌سازد.
ارتباط خمر و میسر
خمر و میسر، چونان دو بال یک پرنده شوم، اغلب در کنار هم قرار دارند. قمارباز، در بسیاری موارد، به خمر پناه می‌برد تا از شکست‌های خود تسکین یابد. این پیوند، چونان زنجیری، انسان را در دام انحرافات اخلاقی و اجتماعی گرفتار می‌سازد.
ریشه کلمه قمار
واژه قمار، احتمالاً از «قمر» (ماه) گرفته شده است، زیرا قماربازی در شب‌های مهتابی، در مکان‌های خلوت انجام می‌شد. این اشتقاق، چونان دریچه‌ای به گذشته، زمینه تاریخی و اجتماعی قمار را روشن می‌سازد.
فرهنگ قمار در عید نوروز
در فرهنگ عامه، قمار در ایام نوروز، چونان سنتی شگون‌آور تلقی می‌شد. پیران و جوانان، با بازی‌هایی چون قاپ‌بازی، به این سنت پایبند بودند و آن را نشانه خیر و برکت می‌دانستند. اما این سنت، چونان شاخه‌ای خشکیده، با احکام اسلامی در تضاد است و نیازمند اصلاح است.
تأثیر اجتماعی قمار
قمار، به دلیل ماهیت پنهانی و همراهی با رفتارهای غیراخلاقی، مانند دعوا و تلکه‌گیری، نظم اجتماعی را مختل می‌سازد. این پدیده، چونان زخمی بر پیکر جامعه، به فساد و بی‌اعتمادی دامن می‌زند.
بخش چهارم: انصاب؛ نماد شرک
تعریف انصاب
انصاب، به بت‌ها یا سنگ‌هایی اشاره دارد که برای پرستش نصب می‌شدند. این بت‌ها، چونان نمادهایی از شرک، انسان را از توحید دور می‌ساختند. قرآن کریم، با نهی از انصاب، بر ضرورت توحید تأکید می‌ورزد.
تجربه حضور در محیط بت‌پرستی
تجربه حضور در محیط‌هایی چون کعبه پیش از اسلام، که پر از بت بود، چونان آینه‌ای، رواج گسترده بت‌پرستی را نشان می‌دهد. این تجربه، بر اهمیت تاریخی انصاب و نقش آن در انحرافات اعتقادی دلالت دارد.
نقد بت‌پرستی
درنگ: انصاب، چونان پرده‌ای سیاه بر حقیقت، شرک ظاهری را نشان می‌دهد، درحالی‌که انحرافات باطنی انسان، مانند بددلی و گناه، بت‌های درونی او هستند.
بت‌پرستی ظاهری، مانند انصاب، با انحرافات باطنی انسان، مانند گناه و بددلی، مشابه است. انسان، چونان کعبه‌ای که ظاهری پاک دارد اما باطنی پر از بت، ممکن است در درون خود پلیدی‌هایی را نهان سازد.
تجربه دوستی با بت‌فروش
دوستی با فردی که به تجارت بت مشغول بود، چونان سفری به اعماق فرهنگ بت‌پرستانه، ارزش مادی و اجتماعی بت‌ها را نشان داد. این تجربه، بر نفوذ مادی و فرهنگی شرک و ضرورت مقابله با آن تأکید دارد.
رقابت در بت‌پرستی
رقابت میان بت‌پرستان، که هر یک بت خود را برتر می‌دانستند، چونان نمایشی از تعصب کورکورانه، ماهیت انحرافی انصاب را نشان می‌دهد. این رقابت، به انحرافات اعتقادی و اجتماعی دامن می‌زد.
بخش پنجم: ازلام و تأملات اجتماعی
تعریف ازلام
ازلام، ابزارهای قرعه‌کشی در فرهنگ جاهلی، چونان نشانه‌ای از شرک، در کنار انصاب، از مصادیق رجس شیطانی است. این ابزارها، چونان طنابی، انسان را به سوی انحراف می‌کشاندند.
تأثیر محیط بر عبادت
محیط، چونان ظرفی برای روح انسان، بر کیفیت عبادت و آرامش معنوی تأثیر می‌گذارد. برای نمونه، حضور حیواناتی چون سگ در خانه، ممکن است تمرکز معنوی را مختل سازد. این دیدگاه، بر اهمیت انتخاب محیط پاک برای عبادت تأکید دارد.
تجربه مشاوره و نقد مادی‌گرایی
تجربه مشاوره با فردی که در روابط زناشویی خود با مادی‌گرایی مواجه بود، چونان آینه‌ای، پیچیدگی روابط انسانی را نشان می‌دهد. تأکید بیش از حد بر مادیات، مانند خرید کفش یا درخواست سکه، به دوری از معنویت منجر می‌شود.
شخصیت زن و استقلال
زنی مستقل، تحصیل‌کرده و مسئولیت‌پذیر، چونان گوهری در میان جامعه، از مادی‌گرایی فاصله گرفته و به کار و تعهد پایبند است. این ویژگی، ارزش استقلال و اخلاق را در زنان نشان می‌دهد.
تأثیر دین بر زندگی
درنگ: پذیرش دین و التزام به عباداتی چون نماز، چونان جویباری زلال، به تحول معنوی و افزایش شرافت انسان منجر می‌شود.
پذیرش دین و التزام به نماز، چونان نسیمی روح‌بخش، به تحول معنوی و ارتقای عزت نفس منجر می‌شود. تجربه فردی که با نماز به آرامش و شرافت دست یافت، این حقیقت را به زیبایی نشان می‌دهد.
جمع‌بندی
آیه ۹۰ سوره مائده، چونان مشعلی فروزان، راه رستگاری را به مؤمنان نشان می‌دهد. نهی از خمر، میسر، انصاب و ازلام، دعوتی است به پرهیز از پلیدی‌هایی که ریشه در وسوسه‌های شیطانی دارند. خمر، با ایجاد اختلال در عقل، میسر با کسب درآمد نامشروع، انصاب با شرک ظاهری، و ازلام با قرعه‌کشی جاهلی، هر یک به انحراف انسان منجر می‌شوند. این نوشتار، با تأمل در این مفاهیم و نقد علم دینی در موضوع‌شناسی، بر ضرورت بازنگری در روش‌های فقهی و تقویت آموزش دینی تأکید دارد. تجربه‌های زیسته، از نگارش کتاب درباره خمر تا مشاوره با افراد، نشان‌دهنده چالش‌های اجتماعی و دینی در مواجهه با این پلیدی‌هاست. شراب طهور، چونان نمادی از نعمت‌های الهی، راهی است به سوی یافتن جایگزین‌های حلال برای نیازهای بشری.
با نظارت صادق خادمی