متن درس
تفسیر: تحلیل آیه ۹۰ سوره مائده با رویکردی توحیدی و اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۲۲)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر به سوی سعادت و رستگاری است. آیه ۹۰ سوره مائده، با بیانی ژرف و حکیمانه، مؤمنان را از فروغلتیدن در دام اعمال پلید و شيطانی بازمی‌دارد و آنان را به اجتناب از این امور برای نیل به فلاح و رستگاری فرا می‌خواند. این گفتار، با نگاهی توحیدی و اجتماعی، به تبیین معانی و مفاهیم این آیه شریفه می‌پردازد و با تأمل در مصادیق تاریخی و معاصر، پیوند میان احکام الهی و نیازهای جامعه بشری را آشکار می‌سازد. نوشتار حاضر، با بهره‌گیری از زبانی فصیح و متین، کوشیده است تا معارف قرآنی را با نگاهی تحلیلی و جامع به خوانندگان عرضه دارد.
بخش نخست: تبیین متن و مفاهیم آیه ۹۰ سوره مائده
متن و ترجمه آیه
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! همانا شراب، قمار، بت‌پرستی و تیرهای قرعه، پلیدند و از کردار شیطان‌اند؛ پس از آن‌ها دوری کنید، باشد که رستگار شوید.
این آیه شریفه، با خطابی مستقیم به مؤمنان، چهار عمل ناپسند را به‌عنوان مصادیق رجس شيطانی معرفی می‌کند: خمر (شراب)، میسر (قمار)، انصاب (بت‌پرستی)، و ازلام (تیرهای قرعه). این اعمال، به دلیل پیوند با وسوسه‌های شیطانی، از منظر قرآن کریم پلید و ناپسند شمرده شده‌اند و اجتناب از آن‌ها، راهی به سوی رستگاری است. در ادامه، هر یک از این مفاهیم با نگاهی عمیق و تحلیلی بررسی می‌شود.
خمر: شراب و نقش آن در انحرافات اجتماعی
خمر، که در فرهنگ جاهلی به‌عنوان نوشیدنی‌ای لذت‌بخش و عامل هم‌نشینی‌های ناپسند به کار می‌رفت، در این آیه به‌عنوان یکی از مصادیق رجس شيطانی معرفی شده است. شراب، چونان غباری تیره بر عقل، آدمی را از تفکر و تعقل بازمی‌دارد و او را به سوی اعمال ناشایست سوق می‌دهد. در فرهنگ جاهلی، خمر نه‌تنها به خودی خود مصرف می‌شد، بلکه همراهی‌کننده دیگر اعمال پلید مانند قمار و بت‌پرستی بود. این همراهی، خمر را به عاملی کلیدی در گسترش فساد اجتماعی بدل ساخته بود، چنان‌که در مجالس شراب‌خواری، دیگر اعمال ناپسند نیز به آسانی رخ می‌داد.
میسر: قمار و پیوند آن با فساد اخلاقی
میسر، یا قمار، در قرآن کریم به‌عنوان عملی پلید معرفی شده است که به مفت‌خوری و کسب درآمد نامشروع منجر می‌شود. در جامعه جاهلی، قمار نه‌تنها به‌عنوان سرگرمی، بلکه به‌عنوان راهی برای کسب مال بدون زحمت به کار می‌رفت. این عمل، چونان گردابی، افراد را به سوی تقلب، کلاهبرداری و حتی خشونت می‌کشاند و پیوندهای اجتماعی را سست می‌کرد. قرآن کریم با نهی از میسر، بر ضرورت کسب روزی حلال و پرهیز از درآمدهای نامشروع تأکید می‌ورزد.
انصاب: بت‌پرستی و انحرافات اعتقادی
انصاب، که به بت‌ها و نمادهای شرک‌آلود اشاره دارد، در فرهنگ جاهلی به‌عنوان ابزاری برای پرستش خدایان دروغین به کار می‌رفت. این عمل، چونان زنجیری بر پای عقل و ایمان، انسان را از توحید و یکتاپرستی دور می‌ساخت. انصاب، نه‌تنها به انحرافات اعتقادی منجر می‌شد، بلکه با فعالیت‌های ناپسندی مانند قمار و شراب‌خواری نیز همراه بود، که این پیوند، فساد را در جامعه دوچندان می‌کرد.
ازلام: تیرهای قرعه و ماهیت شرک‌آلود آن
ازلام، که در فرهنگ جاهلی به تیرهای قرعه‌کشی اطلاق می‌شد، ابزاری بود که هم برای تصمیم‌گیری و هم برای قمار به کار می‌رفت. این تیرها، با نوشته‌هایی چون «افعل» (بکن) و «لا تفعل» (مکن)، در فرآیندهایی شبیه به استخاره یا قمار مورد استفاده قرار می‌گرفتند. ازلام، چونان آینه‌ای کدر، بازتاب‌دهنده جهل و خرافه‌پرستی جامعه جاهلی بود. این عمل، به دلیل پیوند با شرک و کسب درآمد نامشروع، در قرآن کریم به‌عنوان رجس شيطانی معرفی شده است.
جمع‌بندی بخش نخست
آیه ۹۰ سوره مائده، با بیانی روشن و قاطع، خمر، میسر، انصاب، و ازلام را به‌عنوان مصادیق رجس شيطانی معرفی می‌کند. این اعمال، به دلیل پیوند با فساد اخلاقی، انحرافات اعتقادی، و مفت‌خوری، از منظر قرآن کریم ناپسند شمرده شده‌اند. تأکید آیه بر اجتناب از این اعمال، دعوتی است به سوی رستگاری و سعادت، که تنها با دوری از وسوسه‌های شیطانی ممکن می‌گردد.
بخش دوم: تحلیل تاریخی و اجتماعی اعمال ناپسند
ابهام تاریخی در شناخت ازلام
گزارش‌های تاریخی درباره ازلام، به دلیل تنوع و فقدان اعتبار قطعی، با ابهاماتی همراه است. برخی منابع، ازلام را به تیرهایی با نوشته‌های دوگانه (بله/نه) یا چندگانه (هفت به سه یا دو تير) نسبت داده‌اند که برای تصمیم‌گیری یا قمار به کار می‌رفتند. این تنوع، چونان سایه‌ای بر گذشته، نشان‌دهنده پیچیدگی‌های فرهنگ جاهلی و ضرورت تحقیق علمی در شناخت دقیق این اعمال است.
ماهیت قمارگونه ازلام
ازلام، ترکیبی از استخاره و قمار بود که در آن، افراد با تکیه بر شانس و خرافه، به تصمیم‌گیری یا کسب درآمد می‌پرداختند. این عمل، چونان بادی سست، نه‌تنها به انحرافات اعتقادی منجر می‌شد، بلکه با ایجاد رقابت‌های ناسالم، فساد اجتماعی را نیز دامن می‌زد. قرآن کریم با نهی از ازلام، بر پرهیز از هرگونه فعالیت مبتنی بر شانس و خرافه تأکید می‌ورزد.
پیوند خمر با دیگر اعمال ناپسند
خمر، به‌عنوان عاملی کلیدی در فرهنگ جاهلی، در کنار میسر، انصاب، و ازلام، نقش تسهیل‌کننده فساد را ایفا می‌کرد. شراب‌خواری، چونان آتشی که هیزم فساد را شعله‌ور می‌سازد، عقل را مختل کرده و افراد را به سوی دیگر اعمال ناپسند سوق می‌داد. این پیوند، نشان‌دهنده تأثیر مخرب خمر بر جامعه و ضرورت نهی آن در قرآن کریم است.
فقدان ارزش اجتماعی در اعمال ناپسند
خمر، میسر، انصاب، و ازلام، هیچ‌یک دارای ارزش فنی، اجتماعی، یا علمی نبودند. این اعمال، چونان علف‌های هرزی در باغ جامعه، نه‌تنها سودی به حال بشر نداشتند، بلکه به فساد و مفت‌خوری منجر می‌شدند. قرآن کریم با معرفی این اعمال به‌عنوان رجس شيطانی، بر ضرورت جایگزینی آن‌ها با فعالیت‌های سازنده تأکید می‌ورزد.
جمع‌بندی بخش دوم
تحلیل تاریخی و اجتماعی اعمال ناپسند مذکور در آیه ۹۰ سوره مائده، نشان‌دهنده ماهیت مخرب و شرک‌آلود آن‌هاست. این اعمال، به دلیل پیوند با جهل، خرافه، و فساد، از منظر قرآن کریم پلید شمرده شده‌اند. تبیین این مفاهیم، ضرورت بازنگری در رفتارهای اجتماعی و اعتقادی را آشکار می‌سازد.
بخش سوم: مقایسه اعمال جاهلی با فعالیت‌های مدرن
ورزش‌های مدرن: جلوه‌ای از تخصص و ارزش اجتماعی
ورزش‌های مدرن، مانند فوتبال، بسکتبال، و والیبال، به دلیل ماهیت تخصصی و اجتماعی خود، از اعمال ناپسند جاهلی متمایز هستند. این فعالیت‌ها، چونان ستارگانی در آسمان فرهنگ بشری، با تکیه بر علم، آموزش، و رقابت سالم، به توسعه فردی و اجتماعی کمک می‌کنند. حتی شرط‌بندی در این ورزش‌ها، به دلیل شفافیت و ساختار تخصصی، از قمار جاهلی که با پنهان‌کاری و فساد همراه بود، جدا است.
بازی‌های تخصصی: از پاسور تا پیش‌بینی‌های مدرن
بازی‌های مدرن، مانند پاسور، که با پشتوانه ریاضی و تخصص همراه‌اند، از قمار جاهلی که با فساد و پنهان‌کاری گره خورده بود، متمایز هستند. این بازی‌ها، چونان پلی به سوی تعالی فکری، نیازمند آموزش، مهارت، و رقابت سالم‌اند. حتی پیش‌بینی‌های سیاسی یا ورزشی، به دلیل نیاز به تحلیل و تخصص، از مصادیق رجس شيطانی به دورند.
موسیقی و تأثیر آن بر ذهن
موسیقی، به‌عنوان هنری که ذهن را تنظیم و تعالی می‌بخشد، از منظر علمی و فرهنگی ارزشمند است. این هنر، چونان نسیمی که روح را نوازش می‌دهد، می‌تواند به پرورش فکری و فلسفی افراد کمک کند. این ویژگی، موسیقی را از فعالیت‌های ناپسند جاهلی که فاقد ارزش علمی بودند، جدا می‌سازد.
تلاش و تخصص در برابر مفت‌خوری
موفقیت در ورزش یا بازی‌های تخصصی، نتیجه تلاش، آموزش، و تخصص است، نه مفت‌خوری. به‌عنوان مثال، ورزشکاری که با تحمل سختی‌ها و آموزش‌های مداوم به موفقیت می‌رسد، چونان کشاورزی است که با کوشش خویش، زمین را به بار می‌نشاند. این تلاش، در برابر قمار جاهلی که به کسب درآمد نامشروع منجر می‌شد، ارزشی والا دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
مقایسه اعمال جاهلی با فعالیت‌های مدرن، نشان‌دهنده تحول فرهنگی و اجتماعی بشر است. ورزش‌ها، بازی‌های تخصصی، و هنرهایی مانند موسیقی، با تکیه بر علم و آموزش، به توسعه جامعه کمک می‌کنند و از مصادیق رجس شيطانی به دورند. این تمایز، بر ضرورت بازنگری در احکام و شناخت دقیق موضوعات تأکید دارد.
بخش چهارم: ضرورت ملاک‌شناسی در فقه و احکام
ملاک‌شناسی: کلیدی برای تمییز حلال و حرام
علم دینی، برای صدور احکام دقیق، نیازمند موضوع‌شناسی، حکم‌شناسی، و ملاک‌شناسی است. این سه‌گانه، چونان ستون‌های استواری، فقه را از خطا و اشتباه مصون می‌دارند. بدون شناخت دقیق موضوعات، احکام ممکن است به انحراف کشیده شوند. به‌عنوان مثال، قاپ‌اندازی یا پاسوربازی به خودی خود حرام نیستند، مگر آنکه با فساد، پنهان‌کاری، یا هرزگی همراه شوند.
تمایز اعمال شيطانی از فعالیت‌های سازنده
اعمال شيطانی، چونان علف‌های هرزی در باغ ایمان، با پنهان‌کاری، فساد، و هرزگی همراه‌اند. در مقابل، فعالیت‌هایی مانند ورزش، بازی‌های تخصصی، و موسیقی، که با علم و آموزش گره خورده‌اند، به تعالی جامعه کمک می‌کنند. این تمایز، بر ضرورت بازنگری در احکام و توجه به ماهیت اجتماعی فعالیت‌ها تأکید دارد.
نقش ورزش در کاهش فساد
ورزش، چونان جویباری زلال، انرژی‌های انسانی را به سوی اهداف سازنده هدایت می‌کند. این فعالیت، با مشغول نگه‌داشتن افراد و پرورش توانمندی‌هایشان، از جرم، خشونت، و فساد می‌کاهد. در جهانی که میلیاردها نفر به ورزش روی آورده‌اند، این فعالیت به‌عنوان عاملی مثبت در اصلاح جامعه شناخته می‌شود.
جمع‌بندی بخش چهارم
ملاک‌شناسی در فقه، کلید تمییز اعمال حلال از حرام است. فعالیت‌های مدرن، مانند ورزش و بازی‌های تخصصی، با تکیه بر علم و آموزش، از مصادیق رجس شيطانی به دورند و به اصلاح جامعه کمک می‌کنند. این شناخت، راه را برای صدور احکام دقیق و متناسب با نیازهای معاصر هموار می‌سازد.
نتیجه‌گیری
تفسیر آیه ۹۰ سوره مائده، با تبیین خمر، میسر، انصاب، و ازلام به‌عنوان مصادیق رجس شيطانی، راهنمایی است برای دوری از فساد و نیل به رستگاری. این آیه، چونان چراغی در مسیر هدایت، بر ضرورت اجتناب از اعمال پلید و جایگزینی آن‌ها با فعالیت‌های سازنده تأکید دارد. مقایسه این اعمال با ورزش‌ها و بازی‌های مدرن، نشان‌دهنده تحول فرهنگی بشر و ارزش اجتماعی فعالیت‌های مبتنی بر علم و تخصص است. ملاک‌شناسی در فقه، به‌عنوان ابزاری کلیدی، راه را برای صدور احکام دقیق و متناسب با نیازهای جامعه هموار می‌سازد. این گفتار، با نگاهی توحیدی و اجتماعی، کوشیده است تا معارف قرآنی را با زبانی فصیح و متین به خوانندگان عرضه دارد.