متن درس

تفسیر آیات ۱۳۸ و ۱۳۹ سوره انعام: نقد تبعیض و بازخوانی پیشینه‌های تاریخی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۴۲)

دیباچه

قرآن کریم، چونان چراغی روشنگر، راه بشر را در پهنه تاریخ روشن ساخته و با نقد سنت‌های ناروا، آدمی را به سوی عدالت و حکمت رهنمون می‌شود. آیات ۱۳۸ و ۱۳۹ سوره انعام، چون آینه‌ای شفاف، باورهای تبعیض‌آمیز و رسوم جاهلی را به چالش کشیده و انسان را به تأمل در احکام و پیشینه‌های تاریخی دعوت می‌کنند. این نوشتار، با نگاهی ژرف به این آیات، به بررسی تبعیض‌های جنسیتی، تأثیر پیشینه‌های قومی، و ضرورت بازنگری احکام در پرتو مقاصد شریعت می‌پردازد. با بهره‌گیری از زبانی روشن و متین، این متن در پی آن است که مفاهیم قرآنی را چون گوهری درخشان در منظر خوانندگان قرار دهد.

بخش یکم: نقد تبعیض جنسیتی در احکام جاهلی

متن و ترجمه آیه ۱۳۹

این آیه، چون تیغی برنده، پرده از باورهای تبعیض‌آمیز مشرکان جاهلی برمی‌دارد. آنان محتوای شکم دام‌ها، از گوشت و چربی گرفته تا دیگر اجزای آن، را به مردان اختصاص داده و زنان را از آن محروم ساخته بودند. این رسم، که ریشه در مردسالاری قومی داشت، زنان را از حقوق برابر محروم می‌کرد. اما آیه با ظرافتی حکیمانه، این تبعیض را به چالش کشیده و آن را مصداق افترا بر خدا می‌داند. این باور که زنان در صورت خوردن این مواد دچار آسیب می‌شوند، جز توهمی برخاسته از سنت‌های نادرست نبود.

تحلیل تبعیض جنسیتی

این رسم جاهلی، که زنان را از بهره‌مندی از منابع محروم می‌ساخت، نه تنها با عدالت الهی ناسازگار بود، بلکه ریشه در خودسالاری قومی داشت. مشرکان، با این توجیه که زنان در صورت مصرف این مواد دچار آسیب می‌شوند، آنان را از حقوق طبیعی محروم کرده بودند. اما قرآن کریم، چون چشمه‌ای زلال، این باور را به نقد کشیده و نشان می‌دهد که چنین احکامی نه از سوی خدا، بلکه زاییده ذهن بشر جاهل است.

جمع‌بندی بخش یکم

آیه ۱۳۹ سوره انعام، با زبانی رسا، تبعیض جنسیتی را محکوم کرده و نشان می‌دهد که احکام جاهلی، که ریشه در قومیت و خودسالاری دارند، با حکمت الهی ناسازگارند. این آیه، چون آیینه‌ای، انسان را به بازنگری در باورهای تبعیض‌آمیز دعوت می‌کند.

بخش دوم: مقایسه تبعیض جاهلی با احکام اسلامی

شباهت‌های تبعیض‌آمیز

چنان‌که آیات نشان می‌دهند، برخی احکام در جوامع اسلامی، مانند تفاوت در دیه یا نفقه، شباهت‌هایی با رسوم جاهلی دارند. این شباهت‌ها، نه از وحی الهی، بلکه از پیشینه‌های تاریخی و قومی نشأت گرفته‌اند. برای نمونه، باور به تفاوت ارزش زن و مرد در برخی احکام، چون نسیمی از گذشته‌های جاهلی، همچنان در برخی جوامع اسلامی جریان دارد.

پیوند با آیات دیگر

این موضوع با آیه‌ای از سوره نساء هم‌خوانی دارد: وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ (و به آنچه خدا برخی از شما را بر برخی دیگر برتری داده حسد نورزید). این آیه، هرگونه تبعیض غیرعادلانه را نفی کرده و برابری را ستایش می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش نشان داد که برخی احکام اسلامی، تحت تأثیر پیشینه‌های قومی، شباهت‌هایی با رسوم جاهلی دارند. این شباهت‌ها، ضرورت بازنگری احکام را در پرتو عدالت و حکمت الهی برجسته می‌سازد.

بخش سوم: تأثیر پیشینه‌های تاریخی بر احکام قرآنی

متن و ترجمه آیه ۱۳۸

این آیه، چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، باورهای مشرکان را که ریشه در قومیت و نه شرک داشتند، به نقد می‌کشد. مشرکان، برخی دام‌ها و کشتزارها را به گروهی خاص اختصاص داده و نام خدا را از آن حذف کرده بودند. این رسم، نه از شرک دینی، بلکه از خودسالاری قومی نشأت می‌گرفت.

تأثیر پیشینه‌های قومی

قرآن کریم، در بستری تاریخی نازل شده که سنت‌های قومی، چون رودی خروشان، بر احکام آن اثر گذاشته‌اند. برای نمونه، حرام شدن تدریجی شراب در سوره مائده (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ)، نشان‌دهنده انطباق احکام با شرایط اجتماعی است. این تدریج، چون پلی میان گذشته و حال، نشان می‌دهد که احکام الهی در بستر تاریخ شکل گرفته‌اند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش نشان داد که پیشینه‌های قومی و تاریخی، چون سایه‌ای بر احکام قرآنی افتاده و ضرورت بازنگری این احکام را در پرتو مقاصد شریعت آشکار می‌سازد.

بخش چهارم: عدالت الهی و جزای دقیق اعمال

جزای وصف اعمال

آیه ۱۳۹، با تأکید بر سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ، نشان می‌دهد که خداوند، چون قاضی‌ای حکیم و دانا، جزای هر عمل را بر اساس ویژگی‌های آن می‌دهد. اگر کسی جگر خورد، جزایش با کسی که چربی خورد متفاوت است. این دقت، چون ترازویی ظریف، عدالت الهی را به نمایش می‌گذارد.

پیوند با آیات دیگر

این مفهوم با آیه‌ای از سوره زلزال هم‌راستاست: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ ۝ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ (پس هر که به اندازه ذره‌ای خیر کند آن را ببیند، و هر که به اندازه ذره‌ای شر کند آن را ببیند). این آیه، چون چراغی، عدالت دقیق الهی را روشن می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

عدالت الهی، چون خورشیدی تابان، هر عمل را با دقت و حکمت جزا می‌دهد. این بخش، بر اهمیت وصف دقیق اعمال تأکید کرده و نشان می‌دهد که خداوند، هر جزء از کردار بشر را با ترازوی حکمت می‌سنجد.

بخش پنجم: نقد ایستایی احکام و ضرورت بازنگری

ایستایی احکام

قرآن کریم، در زمان خود چون گوهری بی‌همتا بود، اما ایستایی احکام آن در گذر زمان، چون کپک بر نان، آن را از تازگی انداخته است. احکام قرآنی، که در بستر تاریخی و قومی شکل گرفته‌اند، نیازمند بازنگری در پرتو مقاصد شریعت‌اند تا چون رودی جاری، با نیازهای زمان همگام شوند.

نظریه مقاصد شریعت

نظریه مقاصد شریعت، چون کلیدی زرین، راه را برای بازنگری احکام می‌گشاید. این نظریه، احکام را در پرتو اهداف والای شریعت، مانند عدالت و کرامت انسانی، بازخوانی می‌کند. برای نمونه، تفاوت‌های جنسیتی در احکام، که ریشه در پیشینه‌های قومی دارند، باید در این چارچوب بازنگری شوند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر ایستایی احکام و نیاز به بازنگری، نشان داد که قرآن کریم، چون درختی تناور، نیازمند هرس و بازآرایی است تا میوه‌های عدالت و حکمت را در هر زمان به بار آورد.

بخش ششم: نقد خودسالاری و انحرافات دینی

خودسالاری قومی

مشرکان، با خودسالاری قومی، احکامی را وضع کرده بودند که نه از شرک دینی، بلکه از سنت‌های قبیله‌ای نشأت می‌گرفت. این خودسالاری، چون غباری بر آیینه حقیقت، مانع از درک حکمت الهی شد. قرآن کریم، با نقد این رسوم، انسان را به سوی توحید و عدالت رهنمون می‌شود.

پیوند با آیات دیگر

این مفهوم با آیه‌ای از سوره توبه هم‌خوانی دارد: وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ (و کسانی که طلا و نقره را ذخیره می‌کنند). این آیه، خودسالاری و انحراف از عدالت را محکوم می‌کند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با نقد خودسالاری قومی و انحرافات دینی، نشان داد که قرآن کریم، چون چراغی، راه را از تاریکی‌های سنت‌های نادرست روشن می‌سازد.

بخش هفتم: مظلومیت خدا و تحریف دین

تحریف به نام خدا

خداوند، چون گوهری پاک، از انحرافات بشری مبراست، اما مشرکان به نام او احکام نادرست وضع کردند. این تحریف، چون سایه‌ای بر نور حقیقت، دین را از اصالت خود دور ساخت. قرآن کریم، با تأکید بر سُبْحَانَهُ وَتَعَالَىٰ، خدا را از این تحریفات مبرا می‌داند.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش، با تأکید بر مظلومیت خدا، نشان داد که تحریفات بشری، دین را از مسیر اصلی خود منحرف ساخته و ضرورت بازگشت به حکمت الهی را برجسته می‌کند.

نتیجه‌گیری

آیات ۱۳۸ و ۱۳۹ سوره انعام، چون دو گوهر درخشان، تبعیض و خودسالاری جاهلی را محکوم کرده و انسان را به تأمل در پیشینه‌های تاریخی و ضرورت بازنگری احکام دعوت می‌کنند. این آیات، با تأکید بر عدالت الهی و حکمت بی‌کران خداوند، نشان می‌دهند که احکام قرآنی، در بستری تاریخی شکل گرفته و نیازمند بازخوانی در پرتو مقاصد شریعت‌اند. این نوشتار، با بازنمایی مف حرکت و نقد سنت‌های نادرست، راه را برای فهمی نوین از قرآن کریم هموار می‌سازد.