متن درس
تفسیر: بازاندیشی در تفسیر آیه 144 سوره انعام با نگاهی به ضرورت به‌روزرسانی معارف قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۴۷)
دیباچه
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی، در بستر تاریخی و اجتماعی زمان نزول خود نازل شده و با زبانی فصیح و بلیغ، به نیازهای معنوی و عملی جوامع اولیه اسلامی پاسخ داده است. با این حال، گذر زمان و تحولات عمیق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، ضرورت بازنگری و بازتفسیر این متن مقدس را برای انطباق با نیازهای جهان مدرن برجسته ساخته است. این نوشتار، با تمرکز بر آیه ۱۴۴ سوره انعام، به بررسی زمینه‌مندی تاریخی این آیه و محدودیت‌های آن در پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر می‌پردازد. با بهره‌گیری از رویکردی انتقادی و تاریخی، تلاش می‌شود تا ضمن حفظ روح و پیام اصلی قرآن کریم، راهکارهایی برای پویایی تفسیر و اجتهاد ارائه گردد. این بررسی، نه تنها به تحلیل محتوای آیه، بلکه به نقد تفاسیر موجود و پیشنهادهایی برای به‌روزرسانی معارف قرآنی می‌پردازد، تا این کتاب الهی همچنان چراغ راه هدایت در دنیای امروز باشد.
بخش نخست: زمینه‌مندی تاریخی آیه ۱۴۴ سوره انعام
زندگی روستایی در بستر نزول آیه
آیه ۱۴۴ سوره انعام، در بستری نازل شده که زندگی روستایی و دامداری محور معیشت و فرهنگ جامعه بود. این آیه، با اشاره به خلقت جفت‌های حیوانی مانند شتر و گاو، نشانه‌ای از قدرت الهی را به نمایش می‌گذارد. متن آیه به شرح زیر است:
|
وَمِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ ۗ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ ۖ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ترجمه: و از شتر دو جفت و از گاو دو جفت. بگو: آیا دو نر را حرام کرده یا دو ماده را، یا آنچه رحم‌های دو ماده در برگرفته است؟ اگر راست می‌گویید، به من از روی علم خبر دهید. |
این آیه، در جامعه‌ای که حیوانات نقشی محوری در معیشت داشتند، به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت الهی و نقدی بر خرافات مشرکان نازل شده است. با این حال، در جهان مدرن که تولید صنعتی جایگزین دامداری سنتی شده، این اشاره‌ها کمتر ملموس و کاربردی به نظر می‌رسند. همان‌گونه که نسیمی خنک در دشتی سرسبز، جان چوپانان را تازه می‌کند، اما در شهرهای پرهیاهوی امروز کمتر اثری دارد، این آیه نیز در بستر تاریخی خود معنا می‌یابد و برای جهان امروز نیازمند بازتفسیر است.
| درنگ: آیه ۱۴۴ سوره انعام، با تأکید بر خلقت جفت‌های حیوانی، در بستر جامعه‌ای روستایی نازل شده و برای انطباق با نیازهای جامعه مدرن، نیازمند تفسیری پویا و به‌روز است. |
جامعیت نگاه الهی و محدودیت‌های زمانی
از منظر الهی، تفاوتی میان زندگی روستایی و شهری وجود ندارد، زیرا همه مخلوقات تحت سیطره حکمت بی‌کران خداوند قرار دارند. با این حال، زبان و محتوای این آیه، که با جامعه‌ای کشاورزی و دامداری همخوانی دارد، برای مخاطبان شهری و صنعتی امروز ناکافی به نظر می‌رسد. همانند رودی که در دشتی جاری است، اما در شهر به جویباری محصور بدل می‌شود، آیات قرآنی نیز نیازمند جریانی تازه در بستر زمانه هستند.
بخش دوم: ضرورت به‌روزرسانی تفاسیر قرآنی
محدودیت‌های زمانی و نیاز به اجتهاد پویا
آیات سوره انعام، که حدود دو هزار سال پیش نازل شده‌اند، در زمان خود به نیازهای جامعه پاسخ می‌دادند. اما در دنیای کنونی، که زندگی شهری و تولید صنعتی غالب است، این آیات نیازمند بازنگری هستند. اجتهاد پویا، مانند پلی است که گذشته را به حال پیوند می‌دهد، همان‌گونه که معبر خواب، رؤیای کودکی را به واقعیت بزرگسالی گره می‌زند. برای مثال، فردی شصت‌ساله که خوابی از کودکی خود می‌بیند، نیازمند معبری است که آن رؤیا را به شرایط کنونی او ربط دهد. مجتهد نیز باید آیات را از بستر تاریخی خود به زمان حال منتقل کند.
| درنگ: اجتهاد پویا، مانند معبری است که آیات قرآنی را از بستر تاریخی به نیازهای جامعه مدرن منتقل می‌کند، تا دین همچنان زنده و کارآمد باقی بماند. |
چالش‌های تاریخی در تبیین معارف دینی
فقدان اجتهاد پویا و محدودیت‌های تاریخی، مانع از تبیین کامل معارف دینی شده است. فشارهای سیاسی و اجتماعی بر پیشوایان دینی، فرصت تبیین جامع دین را محدود کرد. از زمان غیبت کبری (سال ۲۶۰ هجری) تاکنون، یعنی بیش از ۱۲۰۰ سال، مطالعات عمیق و علمی بر قرآن کریم اندک بوده و بسیاری از تفاسیر موجود، به ترجمه تحت‌اللفظی یا تکرار مفاهیم سنتی بسنده کرده‌اند. این وضعیت، مانند باغی است که سال‌ها بی‌آب مانده و میوه‌هایش خشکیده‌اند، در حالی که با آبیاری به‌موقع می‌توانست ثمری دوباره دهد.
بخش سوم: نقد تفاسیر و ترجمه‌های موجود
محدودیت‌های ترجمه‌های قرآنی
تلاش‌های برخی عالمان برای ترجمه و تفسیر قرآن کریم، هرچند ارزشمند، گاه ناکافی بوده است. برای نمونه، ترجمه‌ای که به درخواست یکی از عالمان دینی انجام شد، با وجود تأیید، به دلیل تغییرات در ساختار آیات، مانند معکوس کردن آیه «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا»، از نظر محتوایی نادرست ارزیابی شده است:
|
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿٥﴾ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿٦﴾ ترجمه: پس همانا با دشواری آسانی است. همانا با دشواری آسانی است. |
تغییر در ترتیب یا معنای آیه، حتی با نیت تکمیل، می‌تواند به انحراف از مقصود الهی منجر شود. این نقد، مانند هشداری است که از تغییر مسیر رودخانه‌ای خروشان به جویباری گمراه‌کننده جلوگیری می‌کند.
ضعف در آموزش علوم قرآنی
برخی عالمان، به دلیل ضعف در آموزش علوم قرآنی، حتی از به‌کارگیری قرآن کریم برای استخاره خودداری کرده‌اند. این امر نشان‌دهنده کاستی‌های عمیق در فهم و آموزش معارف قرآنی است. مانند ستاره‌ای که در آسمان می‌درخشد، اما نورش به زمین نمی‌رسد، قرآن کریم نیز در دسترس است، اما فهم عمیق آن در میان بسیاری از عالمان غایب بوده است.
بخش چهارم: نقد خرافات و تأکید بر عقلانیت
رد خرافات مشرکان
آیه ۱۴۴ سوره انعام، با دعوت مشرکان به ارائه دلیل علمی برای ادعاهایشان درباره حرام بودن برخی حیوانات، بر عقلانیت تأکید دارد. بخش پایانی آیه به این موضوع اشاره می‌کند:
|
فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْظَّالِمِينَ ترجمه: پس کیست ستمکارتر از آن‌که به خدا دروغ بست تا مردم را از روی نادانی گمراه کند؟ همانا خدا قوم ستمکاران را هدایت نمی‌کند. |
این دعوت به استدلال، مانند نوری است که تاریکی خرافات را می‌زداید و راه را برای عقلانیت و حقیقت‌جویی هموار می‌کند.
افترا و گمراهی ناشی از نادانی
مشرکان، با نسبت دادن ادعاهای بی‌اساس به خداوند، مردم را گمراه کردند. افترا، چه به‌صورت دروغ عمدی باشد و چه از سر نادانی، ریشه در فقدان علم دارد. این گمراهی، مانند سایه‌ای سنگین بر جامعه می‌افتد و مردمان را از نور هدایت محروم می‌کند.
| درنگ: نادانی رهبران دینی و انتقال آن به مردم، ریشه اصلی گمراهی است که به بدبختی‌های اجتماعی منجر می‌شود. |
بخش پنجم: چالش‌های به‌روزرسانی قرآن کریم
ترس از اتهام تحریف
به‌روزرسانی قرآن کریم، به معنای اصلاح و انطباق آن با نیازهای مدرن، با تحریف تفاوت دارد. با این حال، ترس از اتهاماتی مانند ارتداد یا فساد فی‌الارض، مانع از این بازنگری شده است. مانند باغبانی که از ترس طوفان، از کاشت نهال جدید خودداری می‌کند، عالمان نیز از نوآوری در تفسیر قرآن کریم پرهیز کرده‌اند.
پیشنهاد حذف یا بازنویسی آیه
برخی پیشنهاد می‌دهند که آیاتی مانند آیه ۱۴۴، به دلیل عدم انطباق با دنیای مدرن، کنار گذاشته یا بازنویسی شوند. این پیشنهاد، هرچند جنجالی، مانند دعوتی است برای بازسازی بنایی کهن، تا همچنان استوار و کارآمد باقی بماند. با این حال، چنین اقدامی نیازمند پشتوانه الهیاتی و اجماع دینی است.
نسخ آیات و الگوی به‌روزرسانی
نسخ برخی آیات در زمان پیامبر اکرم (ص)، به دلیل تغییر شرایط زمانی، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری دین در برابر تحولات است. این اصل، مانند کلیدی است که درهای بسته را می‌گشاید و می‌تواند الگویی برای به‌روزرسانی آیات در دنیای مدرن باشد.
بخش ششم: کارایی آیات کلی و محدودیت آیات زمینه‌مند
تمایز آیات کلی و زمینه‌مند
برخی آیات قرآن کریم، مانند «إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْظَّالِمِينَ»، به دلیل کلی بودن، همچنان کارایی دارند و در همه زمان‌ها قابل‌استفاده هستند. اما آیات زمینه‌مند، مانند آیه ۱۴۴، به دلیل تمرکز بر زندگی روستایی، در جامعه مدرن کمتر کاربردی‌اند. این تمایز، مانند تفاوت میان ستارگان ثابت آسمان و ابرهای گذرای زمین است.
فرهنگ مدرن و فاصله با قرآن کریم
تغییر فرهنگ و سبک زندگی در دنیای مدرن، مانند دریایی است که ساحل‌های کهن را دگرگون کرده است. آیات مربوط به گاو، شتر و گوسفند، برای جامعه‌ای که دامداری غایب است، غیرملموس و غیرکاربردی شده‌اند. این فاصله فرهنگی، مانند شکافی است که نیازمند پلی از جنس اجتهاد پویا است.
بخش هفتم: روایت‌های فرهنگی و ضرورت تحول
روایت‌هایی از فاصله فرهنگی
روایت‌هایی از رفتارهای روستایی، مانند درآوردن کفش در اتوبوس یا ناآشنایی با آداب شهری در کارخانه قالی‌بافی، نشان‌دهنده فاصله فرهنگی میان جوامع سنتی و مدرن است. این روایت‌ها، مانند آیینه‌ای هستند که تفاوت‌های عمیق فرهنگی را بازمی‌تابانند و ضرورت انطباق دین با فرهنگ مدرن را نشان می‌دهند.
نقد جامعه دینی
جامعه دینی، به دلیل عدم به‌روزرسانی، از بهره‌گیری کامل از قرآن کریم بازمانده است. این متن مقدس، برای فقیر، مشرک یا فیلسوف، بدون تفسیر پویا، کارایی لازم را ندارد. مانند گنجی است که در صندوقچه‌ای قفل‌شده نهان مانده و نیازمند کلیدی برای گشایش است.
| درنگ: قرآن کریم، بدون بازنگری و انطباق با فرهنگ مدرن، به متنی عتیقه بدل شده که جایگاه عملی خود را در جامعه از دست داده است. |
جمع‌بندی
بررسی آیه ۱۴۴ سوره انعام با رویکردی انتقادی و تاریخی، نشان‌دهنده زمینه‌مندی این آیه در جامعه‌ای روستایی و کشاورزی است. این آیه، با تأکید بر حلال بودن نعمت‌های الهی و نقد خرافات مشرکان، در زمان خود معنادار بود، اما در دنیای مدرن، که زندگی شهری و صنعتی غالب است، نیازمند تفسیری پویا است. تشبیه مجتهد به معبر خواب، بر ضرورت اجتهاد پویا تأکید دارد، تا آیات از بستر تاریخی به نیازهای کنونی منتقل شوند. چالش‌هایی مانند ترس از اتهام تحریف، فقدان شجاعت علمی و نیاز به پشتوانه الهیاتی، موانع اصلی این بازنگری هستند. آیات کلی، مانند «إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْظَّالِمِينَ»، همچنان کارآمدند، اما آیات زمینه‌مند، مانند آیه ۱۴۴، به دلیل عدم انطباق با فرهنگ مدرن، به متونی عتیقه بدل شده‌اند. برای احیای جایگاه قرآن کریم در جامعه امروز، همکاری سازمان‌یافته، شجاعت علمی و اجتهاد پویا ضروری است، تا این کتاب الهی، مانند نوری بی‌فروغ نماند و راهنمای بشریت در عصر حاضر باشد.
| با نظارت صادق خادمی |