متن درس
تفسیر: دعوت شعیب علیه‌السلام به پرهیز از گمراهی و فساد در قوم مدین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۱۱)
دیباچه
کلام وحیانی قرآن کریم، چون چراغی روشنگر، راه هدایت را به سوی انسان‌ها می‌گشاید و با حکایت اقوام پیشین، درس‌هایی جاودانه برای تأمل و عبرت پیش روی بشر قرار می‌دهد. در این میان، داستان حضرت شعیب علیه‌السلام و دعوت او به قوم مدین، آیینه‌ای است که زشتی فساد، گمراهی و سد کردن راه ایمان را به نمایش می‌گذارد. این نوشتار، با تأمل در آیه ۸۶ سوره اعراف، به بررسی دعوت شعیب علیه‌السلام و هشدارهای او به قوم خویش می‌پردازد. هدف آن است که با نگاهی عمیق و جامع، پیام‌های این آیه در پرتو تحلیل‌های قرآنی و عرفانی تبیین گردد تا راهنمایی باشد برای جویندگان حقیقت و پویندگان مسیر رستگاری.
بخش یکم: تبیین آیه ۸۶ سوره اعراف
متن و ترجمه آیه
و بر هر راهی ننشینید که مؤمنان را تهدید کنید و از راه خدا بازدارید و آن را کج و معوج جلوه دهید. و یاد کنید هنگامی که اندک بودید و او شما را بسیار کرد و بنگرید که سرانجام مفسدان چگونه بود.
زمینه تاریخی و قرآنی
آیه ۸۶ سوره اعراف، بخشی از گفت‌وگوی حضرت شعیب علیه‌السلام با قوم مدین است که به سبب فسادهای اجتماعی و اقتصادی، از جمله کم‌فروشی، تهدید مؤمنان و گمراه‌سازی مردم، مورد خطاب پیامبر الهی قرار گرفته‌اند. این آیه، چون ستاره‌ای درخشان در آسمان هدایت، قوم را از انحراف بازمی‌دارد و به تأمل در نعمت‌های الهی و عاقبت مفسدان دعوت می‌کند. مفسر با زبانی روشن و محاوره‌ای، این آیه را در بستر زندگی قوم مدین تحلیل کرده و با پیوند به مسائل روز، به پیچیدگی‌های حفظ ایمان در دنیای معاصر اشاره دارد.
بخش دوم: تحلیل مفاهیم کلیدی آیه
نهی از تهدید و گمراه‌سازی
عبارت «وَلَا تَقْعُدُوا بِكُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ» به معنای نهی از کمین کردن بر سر راه‌ها و تهدید مؤمنان با وعده‌های فریبنده است. این وعده‌ها، چون سرابی فریبنده، مردم را از مسیر حق دور می‌ساخت و با القائات باطل، ایمان را در دل‌هایشان سست می‌کرد. قوم مدین با تبلیغات و فریب، مردمان را به سوی گناه و انحراف می‌کشاندند و با وعده‌هایی چون انکار خدا یا توجیه گناه، راه هدایت را تیره می‌ساختند.
سد کردن راه خدا
عبارت «وَتَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ» به معنای بازداشتن مؤمنان از راه خداست. قوم مدین، چون دیواری استوار در برابر نور هدایت، راه ایمان را بر مؤمنان می‌بستند و با شبهه‌افکنی و فریب، آنان را از پیمودن مسیر حق بازمی‌داشتند. این اقدام، نه تنها ایمان را تضعیف می‌کرد، بلکه نظم اجتماعی را نیز به سوی تباهی می‌کشاند.
تحریف مسیر الهی
عبارت «وَتَبْغُونَهَا عِوَجًا» به کج کردن راه خدا و کشاندن مردم به سوی انحراف اشاره دارد. این تحریف، چون خاری در مسیر هدایت، راه را برای جویندگان حقیقت ناهموار می‌ساخت. قوم مدین با تحریف حقیقت و ارائه تصویری نادرست از دین، مردم را به سوی بیراهه می‌کشاندند.
یادآوری نعمت‌های الهی
عبارت «وَاذْكُرُوا إِذْ كُنْتُمْ قَلِيلًا فَكَثَّرَكُمْ» قوم را به یادآوری نعمت‌های الهی، از جمله افزایش جمعیت، قدرت و ثروت، دعوت می‌کند. این نعمت‌ها، چون بارانی رحمت‌آمیز، بر قوم مدین فرو ریخته بود، اما آنان به جای شکر، به سوی فساد و گمراهی رفتند. این دعوت، هشداری است به قدردانی از نعمت‌ها و پذیرش مسئولیت در برابر آن‌ها.
عبرت از عاقبت مفسدان
عبارت «وَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ» قوم را به تأمل در سرانجام مفسدان دعوت می‌کند. این سرانجام، چون آینه‌ای است که عاقبت شوم ظلم و فساد را به نمایش می‌گذارد. مفسر با تأکید بر این عبارت، قوم مدین را به عبرت‌گیری از تاریخ و پرهیز از تکرار خطاهای پیشینیان فرامی‌خواند.
بخش سوم: فساد قوم مدین و مقایسه با دیگر اقوام
ابعاد فساد قوم مدین
فساد قوم مدین در گمراه‌سازی مردم، تهدید مؤمنان و تحریف راه خدا خلاصه می‌شود. این فساد، چون زهری مهلک، نه تنها ایمان را در دل‌ها می‌میراند، بلکه نظم اجتماعی را نیز به سوی تباهی می‌کشاند. مفسر این اقدامات را ظلمی اجتماعی می‌داند که به نابودی جامعه منجر می‌شود.
مقایسه با قوم لوط
مفسر با مقایسه دعوت شعیب علیه‌السلام با حضرت لوط علیه‌السلام، به تفاوت‌های فساد این دو قوم اشاره می‌کند. فساد قوم لوط، چون آتشی سوزان، ایمان را زایل می‌کرد، اما فساد قوم مدین، چون جریانی خزنده، ایمان و نظم اجتماعی را تضعیف می‌نمود. این تفاوت، نشان‌دهنده تنوع گناهان و پاسخ‌های متناسب انبیا به آن‌هاست.
بخش چهارم: چالش‌های دنیای معاصر
فناوری و نظارت مدرن
مفسر با اشاره به فناوری‌های نظارتی، چون دستگاه‌هایی که مکالمات و حریم خصوصی را رصد می‌کنند، به پیچیدگی‌های زندگی در دنیای معاصر اشاره دارد. این فناوری‌ها، چون شبحی نامرئی، انسان را در تنگنای نظارت و فشار قرار می‌دهند و حفظ ایمان را دشوار می‌سازند. او معتقد است که در این شرایط، تنها معصومان می‌توانند از آلودگی‌های اخلاقی و معنوی در امان بمانند.
فریب‌های اجتماعی و تبلیغات
مفسر وعده‌های فریبنده قوم مدین را با تبلیغات گمراه‌کننده امروزی مقایسه می‌کند. این وعده‌ها، چون تار عنکبوتی، انسان را در دام فریب اسیر می‌کنند و از حقیقت دور می‌سازند. او این فریب‌ها را ابزاری برای تضعیف ایمان و گمراهی جامعه می‌داند.
بخش پنجم: نقش شعیب علیه‌السلام در هدایت
دعوت به توحید و عدالت
شعیب علیه‌السلام، چون مشعلی فروزان، قوم مدین را به توحید، عدالت و پرهیز از گمراهی فراخواند. او با نهی از کم‌فروشی، تهدید مؤمنان و تحریف راه خدا، به اصلاح اجتماعی و تقویت ایمان همت گمارد. این دعوت، چون نسیمی روح‌بخش، راه نجات را به مؤمنان نشان داد.
مسئولیت‌پذیری در برابر نعمت‌ها
مفسر تأکید می‌کند که ایمان، با عمل صالح تکمیل می‌شود. قوم مدین، به سبب نادیده گرفتن نعمت‌های الهی و گمراه‌سازی مردم، مستحق عذاب شدند. این درس، چون زنگ بیدارباشی است که انسان را به مسئولیت‌پذیری در برابر نعمت‌ها و پرهیز از فساد دعوت می‌کند.
بخش ششم: عاقبت ظالمان و قانون الهی
نابودی مفسدان
مفسر با تأکید بر «عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ»، نابودی ظالمان را نتیجه‌ای حتمی و قانون الهی می‌داند. این قانون، چون رودخانه‌ای جاری، در همه زمان‌ها و مکان‌ها ساری است و هیچ ظالمی از آن گریزی ندارد.
جهان و اقتضائات آن
مفسر جهان را دارای اقتضائات و علیت‌هایی می‌داند که همه انسان‌ها، اعم از مؤمن و غیرمؤمن، را در بر می‌گیرد. این اقتضائات، چون قانونی تغییرناپذیر، اعمال انسان را به سرانجامی شایسته می‌رساند. او با اشاره به فشارهای اجتماعی و اخلاقی، از دشواری‌های حفظ ایمان سخن می‌گوید و این چالش را چون کوهی سترگ در برابر انسان تصویر می‌کند.
جمع‌بندی
این نوشتار، با تأمل در آیه ۸۶ سوره اعراف و درس‌گفتارهای قرآنی، دعوت حضرت شعیب علیه‌السلام به قوم مدین را به تصویر کشید. این دعوت، چون آوایی آسمانی، قوم را از گمراهی، تهدید مؤمنان و تحریف راه خدا بازمی‌دارد و به شکر نعمت‌ها و عبرت‌گیری از عاقبت مفسدان فرامی‌خواند. مفسر با پیوند این مفاهیم به دنیای معاصر، چالش‌های حفظ ایمان در برابر فناوری‌ها و فریب‌های اجتماعی را تبیین کرد و نقش انبیا را در هدایت و اصلاح جامعه برجسته ساخت. این درس‌ها، چون مشعل‌هایی فروزان، راه را برای جویندگان حقیقت روشن می‌سازند و آنان را به سوی عدالت، ایمان و پرهیز از فساد رهنمون می‌شوند.